Morgunblaðið - 15.05.1979, Blaðsíða 30

34
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 15. MAÍ 1979
„Mig langar. að sá enga lygi þar
finni,
sem lokar að síðustu bókinni
minni.“
Þættir úr- ræðu, sem flutt var
við skólaslit í Skálholti þriðjudag-
inn 1. maí s.l.
I.
í Ljóðinu „Bókin mín“ fjallar
skáldið Þorsteinn Erlingsson með
eftirminnilegum hætti um þann
vanda, sem kveðinn er að höndum
hverjum þeim, er upp vex í samfé-
lagi manna og mótast af erfðum
sínum og umhverfi. Ljóö þetta er
meira en hálfrar aldar gamalt og
ber að sjálfsögðu svipmót eigin
tíma. En að þeim sérkennum
slepptum verður í kvæðinu auð-
veldlega rakinn sammennskur
þáttur og ævarandi ásteytingar-
efni hverrar nýrrar kynslóðar.
„Þú skyldir mín lífsbók," segir
skáldið og líkir æviferli sínum við
ritverk, sem í öndverðu er óskrif-
að, en á vinnst frá vöggu til
grafar: „Ég fékk þig svo ungur á
fjarlægri strönd," kveður Þor-
steinn. Sjálfur er hann hvítvoð-
ungur, þegar bókinni er lokið upp
og fyrsta síðan letruð. Hann á
engan hlut að því máli né heldur
að þeim þáttum bókarinnar, er
næstir fara: „Á þér var hvarvetna
annarleg hönd, því óvitar kunna
ekki að skrifa." Lifsbókin er í
upphafi og raunar lengi vel ann-
arra verk: Foreldrar, grannar,
skóli, félagasamtök af ýmsum
toga, síðan stjórnmálaflokkar og
stefnur endalausar, allir þessir
aðilar og ótaldir aðrir eru önnum
kafnir við að færa í letur lífsbók
sveinsins unga.
Allir vilja honum vel: „Ég veit
þó sitt besta hver vinur mér gaf,
Heimir
Steinsson:
um vik og rugli þau í ríminu með
rauðan penna á lofti, — ellegar
hrifsi af þeim kverið og pári þar
síðu eftir síðu að eigin geðþótta.
Þverstæða alls uppeldis er hér
dregin fyrir odd: Enginn neitar
nauðsyn þess að hafa gott fyrir
börnum og beina æskufólki inn á
hallkvæmar brautir. Veröldinni er
nú einu sinni þannig háttað, að án
siíks vegarnestis yrði hinum unga
trúlega fótaskortur fyrr en varir.
Hinu er ekki að neita, að sérhver
athöfn, er að því miðar að móta
annan einstakling, býður ævinlega
heim þeirri hættu, að gengið sé á
rétt þess, sem fyrir mótuninni
verður, hann með nokkrum hætti
gerður að viðfangsefni, en ekki að
sjálfstæðu markmiði og mann-
legri reisn þannig stefnt í tvísýnu.
Nær lokum ljóðs horfir Þor-
steinn Erlingsson yfir sviðið með
augun fullorðins manns, og þar
er honum ætlað, jafnvel í ríkari
mæli en almennt gerist um skóla.
En jafnfrmt er yfirskrift lýð-
háskóla og eiginlegt markmið
ævinlega að finna þar sem frjáls
og sjálfstæður einstaklingur hefst
handa um að skrifa saman lífsbók
sína án íhlutunar eða þrýstings af
nokkru tagi.
Farist hið síðar nefnda fyrir,
kafnar lýðháskóli undir nafni.
Honum er ekki ætlað að „útskrifa"
karla eða konur, sem sett hafa
verið í samfélagslegar eða hug-
myndafræðilegar stellingar. Verk-
efni hans er að vekja menn til
vitundar um valkosti tilverunnar,
— og láta þá síðan óáreitta í þeirri
góðu trú, að hver sé sinnar gæfu
smiður og byggingar-
framkvæmdirnar því best komnar
í eigin höndum. En spurningin um
endanlegt jafnvægi milli mótunar
og sjálfshjálpar er og verður
fjölda valkosta, sem framast varð
við komið.
IV
Um félagslíf á Skálholtsskóla
má m.a. geta þeirrar nýlundu, er
varð í upphafi vetrar, en þá fóru
nemendur allir og starfsmenn í
þriggja daga öræfaferð. Lá leiðin
norður um Biskupstungnaafrétt
og þaðan að Hveravöllum, í
Kerlingarfjöll og víðar. Skólinn
naut við þetta tækifæri gistivin-
áttu Biskupstungnahrepps, er
byggt hefur nýjan og vistlegan
skála í Svartárbotnum. Einmuna
veður var þann tíma sem við
dvöldum á fjallinu, og mun ekki
ofmælt að ferð þessi hafi haft
djúp áhrif á hópinn allan. Hefur
sú heiðríkja, sem við þarna nut-
um, með nokkrum hætti sett mark
sitt á sambúð manna þaðan í frá.
Áformað er að hefja næsta skóla-
ár með sama hætti.
„Mig langar, að sá enga
lygi þar finni, sem lokar
að síðustu bókinni minni”
og viljandi blekkti mig enginn." —
En bókin verður ekki hans eigin
smíð. Þar kemur jafnvel um síðir,
að hann á einskis annars kost en
hefjast handa um að gjörbreyta
ritverkinu. Sú iðja verður ekki
hrist fram úr hendi: „Til þess að
skafa það allt saman af er ævin að
helmingi gengin." Á miðjum aldri
stendur höfundur sig að því að
hafa átt í stríði við þann arf, er
aðrir létu honum í té, — Jang-
vinnri og sársaukafullri baráttu.
Þá fyrst er þess að vænta, að hann
orðfæri lífsbók sína sjálfur, er
hann hefur gert upp sakirnar við
það góða fólk, sem fyrir löngu
afhenti honum bókina hálfskrif-
aða.
Ljóð þetta hefur löngum verið
mér hugstætt og af ýmsum ástæð-
um. Þrásinnis þótti mér — og
þykir enn — auðvelt að skilja
Þorstein Erlingsson, er hann
kveinkar sér undan eljusemi
þeirra, er leiðbeindu honum fyrr
meir, — svo vanþakklát sem sú
umkvörtun raunar kann að virð-
ast.
Annað hefur að mér sótt með
árunum: Löngunin til að líta þetta
ljóð af sjónarhóli þeirra, sem rás
viðburðanna hefur sett til að
skrifa lífsbækur enn yngri kyn-
slóðar. Sjálfsagt er slík vanga-
velta engan veginn sjaldgæf. Sér-
hvert foreldri hlýtur að kenna
hennar á sjálfu sér, — sérhver
skólakennari hið sama, æskulýðs-
leiðtogi, uppalandi af sundurleit-
ustu gerð:
Hver er ég að veita viðtöku
hvítvoðungi, ómótuðum leir, sem á
viðkvæmasta vaxtarskeiði mun
jafnvel bera fingraför mín, þótt ég
hræri hann svo mjúklega sem
framast er kostur, — að ég ekki
tali um önnur handtök mín og
styrkari, en án þeirra þykjast fæst
okkar geta komið barni á legg og
geta vísast ekki? — Hver er ég að
standa ár eftir ár andspænis
ungmennum á örum þróunarferli,
albrynjaður mínum viðhorfum,
mínum rökum — og fordómum?
„Það verður á bók þess svo
varlega að skrifa, sem veikur er
fæddur og skammt á að lifa.“
Þannig kveður Þorsteinn enn. Öll
eru mannanna börn-veik fædd. Öll
eiga þau skammt að lifa, hvort
heldur borið er saman við sögu
þjóðar eða heims. Sveinninn ungi
og meyjan, bæði tvö eiga þau fullt
í fangi að setja saman lífsbók sína,
þótt ég geri ekki þeim örðugara
Þættir úr
ræðu, sem
flutt var við
skólaslit
í Skálholti
bregður hann á loft þeirri lausn,
er hann sjálfur um síðir hefur
fundið: „Um síðuna þá, sem þar
óskrifuð er, ég ætla ekki að metast
við neina." Þorsteinn hefur gert
upp sakirnar við fortíð sína, tekið
uppeldi sitt í eigin hendur. Sjálfur
hyggst hann skrifa niðurlag lífs-
bókarinnar. Um það mun hann
ekki deila við nokkurn mann.
Hann hefur tekið út þann per-
sónuþroska, sem nauðsynlegur er
til að fá lifað sjálfstæðu lífi
alvaxta einstaklings.
Þessu marki hefur hann náð á
eigin spýtur, eftir langa raun.
Lesandinn situr hins vegar eftir
með þá spurningu, hvort ekki sé
unnt að greiða slíkri niðurstöðu
götuna með einhverjum þeim upp-
eldisháttum, er markvíst miði að
eflingu dómgreindar til
ákvarðanatöku langtum fyrr á
lífsleiðinni en gerðist á dögum
Þorsteins Erlingssonar og vafalít-
ið er algengast enn þann dag í dag.
II
Þessa stuttu ígrundun hug-
stæðra efna leyfi ég mér að hafa í
frammi, er við í dag komum
saman til sjöundu skólaslita lýð-
háskóla í Skálholti. Lengra mun
ég ekki rekja það hnoða í upphafi
máls. En vissulega eru hér á ferð
vandkvæði, sem ævinlega reynast
áleitin hverjum þeim, er tekist
hefur á hendur uppeldishlutverk
undir merkjum norrænna lýð-
háskóla. Sjálfur er lýðháskólinn
lifandi mynd þeirrar þverstæðu,
sem ég áðan gat um: Mótunarstarf
óleyst, þótt benda megi á leiðar-
merki, er vísa kunna á veg fram.
III
Skólahald í Skálholti hefur
þennan vetur sem löngum endra-
nær gengið áfallálaust með öllu.
Nemendur urðu á skólaárinu alls
42 talsins, þar af 31 í lýðháskóla-
deild, en 11 í unglingadeild, sem
raunar lýkur ekki störfum fyrr en
síðla maímánaðar. Þessi tala er
nokkru hærri en orðið hefur
undanfarna vetur, enda varð
aðsókn að skólanum á liðnu hausti
slík, að öðrugt var við að sjá.
Þröngt var setinn bekkurinn í
heimavist, tveggja manna
herbergi skipuð þremur nemend-
um á stundum, en nemendur
einnig hýstir í öðrum staðarhús-
um.
Kennsluhættir urðu í vetur
nokkru fjölbreyttari en undan-
farin ár. Gætti þess einkum á
vettvangi listiðkunar ýmiss konar.
Auk píanóleiks og almenns söngs
fór kennsla fram í fiðlu- flautu- og
gítarleik, þjóðdansar voru iðkaðir
vetrarlangt og leikmennt var föst
námsgrein á stundaskrá, en fjöl-
raddaður söngur hafður í frammi
með sama hætti. Nám var og upp
tekið i búvísindum, og líffræði-
iðkanir urðu fjölþættari en fyrr
vegna tilkomu ýmiss konar rann-
sóknarstarfa. Stundum í
menningarsögu var fjölgað og
föndurkennsla aukin. Skyndi-
hjálparnámskeið fór fram nær
lokum skólaárs. Aðrir eldri þættir
námsins allir voru óbreyttir og
áhersla sem fyrr lögð á þann
Á útmánuðum æfðu nemendur
sjónleikinn „Narfa“ eftir Sigurð
Pétursson. Varð sú starfemi einn-
ig nýstárleg um margt, þrátt fyrir
reynslu af leikstarfsemi liðinna
ára. Hér var ráðist í að flytja eitt
elsta verk íslenskra leikbók-
mennta, að nokkru varð að snúa
því úr dönsku, og sýningar urðu
fleiri en fyrr hefur verið.
Að öðru leyti hefur félagslíf í
Skálholti borið sömu einkenni og
undanfarin ár, gleðir verið
haldnar mánaðarlega, en kvöld-
vökur að jafnaði tvisvar í viku,
kynnisferðum ýmsum verið áleiðis
snúið, skólablaðið ísleifur komið
út tvívegis, málfundir orðið lifandi
og skemmtilegir, nefndir allar og
starfshópar unnið hið ágætasta
verk.
Hlutur eldri nemenda í félags-
starfi fer nú sívaxandi, og verður
slíkt seint fullþakkað. Nemenda-
samband Skálholtsskóla hélt
mannfagnað í Reykjavík á hausti
en nemendamót hér í Skálholti í
marslok, auk tíðra heimsókna
góðra gesta úr hópi Skálhyltinga
frá fyrri árum við ýmis önnur
tækifæri.
Sérstök ástæða er til að fagna
því, að síðla vetrar komust á
tengsl milli Nemendasambands
Skálholtsskóla og Sambands
sænskra lýðháskólanema. Sat for-
maður Nemendasambandsins
fund í Svíþjóð þessu til staðfest-
ingar. Hér er enn á ferð eitt dæmi
þess, að lýðháskóli á íslandi, sem
af stað fór við litlar undirtektir
alls þorra manna en einbeitni