Morgunblaðið - 15.05.1979, Blaðsíða 32

36
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 15. MAI 1979
Opið bréf til Davíðs
Sch. Thorsteinsson
Dulbúið atvinnuleysi: Orsakir þess og afleiðingar
Kæri Davíð.
Fyrir iðnrekendum muntu hafa
haldið tölu nú nýverið, sem þú
fékkst birta í Morgunblaðinu þann
6/4 s.l., í hverri þú þú kemur fram
með ýmsar vangaveltur um hag-
mál, er mér þykja áhugaverðar.
Áður en ég gef mig að aðalefni
þessa tilskrifs, sem er gagnrýni á
efni ræðu þinnar, finnst mér rétt
að láta það koma fram, að við
erum trúlega sammála um mörg
atriði efnahagsmála. T.a.m. hygg
ég, að við séum á einu máli um
það, að leið Islands til bættra
lífskjara felst í uppbyggingu inn-
lends iðnaðar. Um hitt er svo ekki
að efast, að við erum í mörgum
greinum ósammála.
Efni ræðu þinnar mætti flokka í
þrjá megin efnisflokka, sem eru
samtvinnaðir í ræðu þinni á hug-
vitsamlegan hátt. í fyrsta lagi
fjallar erindið um erfiðleika
íslensks iðnaðar og leiðir til að
hjálpa þessari grein úr ógöngun-
um. í öðru lagi fjallar greinin
almennt um hagkerfi, æskileg
markmið og hagstjórn í ljósi
íslensks efnahagsvanda. Þessir
tveir efnisflokkar eru rækilega
aðgreindir hjá þér, þannig að
forðast megi augljósa hagsmuna-
árekstra milli atvinnugreina inn-
byrðis (þ.e. milli framleiðenda), en
rammann má engu að síður nota
til samanburðar þegar það hentar
málsmeðferðinni. í þriðja lagi má
líta á greinina sem stjórnmála-
yfirlýsingu, þar sem þú kemur á
framfæri skoðunum þínum (og
e.t.v. skoðunum iðnrekenda) á
efnahagsstjórn landsins, einkum
þeim hluta hennar, sem fæst við
að firra vinnufært fólk tækifær-
um til að njóta stöðugrar atvinnu.
Ég mun reyna að gera þessa
lesningu stutta og einfalda. En því
er ekki að neita, að því fylgir viss
áhætta, þar sem efnið er bæði
margslungið og torvelt, og hefur
mörgum farnast illa á því, að
reyna að draga dul á það.
Titill greinar þinnar, „Við búum
við dulbúið atvinnuleysi", læddi
þeirri hugsun að mér og trúlega
mörgum öðrum, að þér finnist
atvinnustig of hátt á Islandi; að of
fáir séu atvinnulausir. Þú sýnir
fram á með dæmum hvernig þetta
ástand, dulbúið atvinnuleysi, lýsir
sér á Islandi; of margir hafa vinnu
í sjávarútvegi, bæði vegna þess að
viðiflotinn er of stór og fyrir þá
sök að rányrkja er stunduð á
fiskimiðunum; of margir stunda
búrekstur og störf tengd landbún-
aði vegna niðurgreiðslna á útflutt-
ar landbúnaðarvörur; að ríkið
veiti fleirum og fleirum atvinnu;
og að mismunur í framleiðni
innlends vinnuafls í iðnaði og
erlendra starfsbræðra sýni að of
margir vinni einnig þar. Þú tekur
auk þess fram áhrif búferlaflutn-
inga fólks úr landi og áhrif sífellt
lengri skólagöngu. Allt sýnir
þetta, að þínu mati, hvernig við,
landar þínir, höfum ranglega
stært okkur af litlu atvinnuleysi.
Á íslandi ríkir blandað hag-
kerfi, sem með öðrum orðum er
samstjórn framleiðenda og ríkis-
valds yfir framleiðsluákvörðunum
og hagstjórnartækjunum en okkur
hinum, neytendunum svokölluðu,
er treyst fyrir neysluhliðinni.
Hlutverk ríkisins birtist annars í
mörgum myndum, þegar betur er
að gáð. Ríkið hefur með höndum
ýmiss konar þjónustu, sem það
ýmist framleiðir sjálft eða kaupir
frá einkafyrirtækjum. Það er
samkenni með þessari þjónustu,
að hún er veitt af hinu opinbera,
vegna þess að hún er ekki
markaðshæf (þ.e. eftir að búið er
að framleiða hana fær enginn
ráðið yfir því hver notar vöruna)
eða vegna hins, að hún krefst
verulegs fjárfestingarfjármagns,
sem allmikil áhætta er tengd í
rekstri. Ennfremur framleiðir rík-
ið alls kyns vörur sjálft, stundum
vegna þess að varan er ekki
markaðshæf og stundum vegna
þess að allir aðrir hafa gefist upp
á framleiðslunni, þótt almenning-
ur (þ.e. ríkið) telji að nauðsyn beri
til framboðs vörunnar. Að síðustu
birtist ríkið sem sá aðilji, er
kveður á um lagasetningu og
beitingu hagstjórnartækja hverju
sinni. Það er einkum í hinu síðast-
nefnda hlutverki, sem umsvif
ríkisins hafa aukist.
Helstu ásteytingarsteinar þínir
gegn ríkisvaldinu felast í starf-
semi þess, er dregur úr markaðs-
frjálsræðinu, semkeppnishæfni
markaðanna, ef ég skil þig rétt.
Ríkið á ekki að auka starfsemi
sina, en „Ríkisvaldið verður hins
vegar að hafa jákvæð viðhorf til
atvinnurekstrarins", hvað svo sem
það á nú að merkja. Þú virðist
þeirrar skoðunnar, að þensla
ríkisrekstrarins hafi neikvæð
áhrif á vaxtarmöguleika einkafyr-
irtækja. Um þetta leyfi ég mér að
efast, einkum þegar tillit er tekið
til þess hvers eðlis þensla hins
opinbera er. Ég á erfitt með að
trúa hinu, að þú viljir bæði að
ríkið dragi saman seglin en sýni
atvinnufyrirtækjum á sama tíma
„jákvæð viðhorf", ef þú meinar
með því aukna styrki eða minni
skatta. Sennilegra er, að þú sért
meira með i huga sérhagsmuni
iðnaðarins og tollasamningana frá
1970.
Af tillögum iðnrkenda, sem þú
birtir í grein þinni, ræð ég, að þú
sjáir ríkisvaldinu mörg verkefni á
íslandi í skammtíma samhengi.
Ríkisvaldið á að jafna mismunun
á starfsaðstöðu atvinnuveganna,
hækka jöfnunargjald, sjá til
gengisskráningar er tryggir hag
útflytjenda og samkeppnisiðnað-
ar, stýra fiskveiðum samkv. lög-
málum framboðs og eftirspurnar
Birgir Björn Sigurjónsson
með sölu veiðileyfa, halda verð-
jöfnunarsjóð er sjái til sveiflu-
minnkunar, o.s.frv. En í lengra
samhengi viltu koma á frjálsu
markaðshagkerfi, ef marka má
einn af undirtitlum greinar þinn-
ar.
í fullkomlega frjálsu sam-
keppnishagkerfi skiptir engu máli
hversu mikil nauðung sjúks
manns er; ef hann er févana fær
hann enga hjálp þeirra sem eiga
lyfin og búa yfir þekkingu lækna-
vísindanna. Það sama gildir um
hungraða og vansæla. Og það
sama gildir um atvinnurekstur,
sem ekki býr við samkeppnisbær-
ar forsendur. Ef marga menn þarf
til að framleiða íslenska iðnvöru
miðað við aðrar þjóðir (þó tillit sé
tekið til flutningskostnaðar og
tolla o.þ.h.), þá mun vaxandi
markaðsfrjálsræði leiða til minni
iðnrekstar ar á íslandi. Og minn-
kandi dulbúins atvinnuleysis, eins
ogþú nefnir það.
Ég ætla ekki að gera langa sögu
úr því, hvers vegna ég tel tilgangs-
laust fyrir þig að bíða eftir inn-
leiðslu fullkomins frjáls markaðs-
hagkerfis. Á það má þó benda að
ekki aöeins tilvist ríkisrekstrar
stendur í veginum heldur, og ekki
síður hitt, að margar vörur eru
með J)eim hætti, að þær verða ekki
framleiddar nema að miklu fjár-
magni sé saman safnað til þess, en
síðan býr framleiðandinn við sí-
lækkandi einingarkostnað. Svo má
benda á það, að hvorki framleið-
endur né vinnuafl eru eins skyn-
samir og líkönin gera ráð fyrir,
þ.e. geta ekki haft fullkomnar
upplýsingar um öll atriði sem
skipta máli né dregið óskeikular
ályktanir um hagkvæmustu leiðir,
bæði nú og síðar.
Eitt af einkennum samkeppnis-
hagkerfisins er að atvinnuvegun-
um er ekki mismunað, sem er
fyrsta tillaga iðnrekenda. Hér
þykist ég vita, að þú sért að
mótmæla við ríkisvaldið, að það
styðji betur við bakið á sumum
atvinnuvegum en iðnaðinum. Mis-
munun þessi liggur áreiðanlega
helst í mismunandi niðurgreiðsl-
um á lánsfjármagni til fram-
leiðslugreinanna. Hagkannanir
hafa leitt í ljós, að iðnaðurinn
borgar hæstu vexti af framleiðslu-
greinunum, nýtur engra tollaíviln-
ana, og rær oft í miklum andbyr
vegna gengisákvarðana. Ef frjálst
markaðshagkerfi yrði innleitt, þá
yrðu vaxtakjör ráðin af framboði
og eftirspurn og yrðu trúlega
miklu þyngri. Þá yrði ekki farið í
manngreinaálit heldur væri dreif-
ing lánsfjár sjálfkrafa ákveðin af
arðsemi rekstrar. Sömuleiðis yrðu
gengisákvarðanir í höndum aðilja
utanríkisverslunarinnar og mættu
þeir sín mest er mest umsvif
hefðu, þ.e. sjávarútvegsgreinar og
innflutningur. Af þessu tvennu
athuguðu sé ég ekki að hagur
iðnaðarins vaxi við versnandi hag
annarra atvinnugreina eða við það
að ríkisvaldið afsali sér réttinum
að skrá gengi krónunnar.
Allt þetta leiðir hugann til baka
að aðalefni þessa tilskrifs. Kjarni
málsins er sá, að ríkisvaldið hefur
í mismiklum mæli niðurgreitt
fjármagnskostnað framleiðenda,
sem leitt hefur til of mikilla
fjárfestinga í flestum greinum,
einkum þjó sjávarútvegi og land-
búnaði, sem síðan hefur leitt af
sér of stóran veiðiflota, of stóran
bústofn, ónotað iðnrekstrarhús-
næði o.s.frv. Það er ekki sparifjár-
eigendum að kenna, hvernig láns-
fé er notað. Það er því síður sök
skattgreiðenda, sem flestir eru
ómeðvitaðir um hvað er að gerast.
Síðast og ekki síst er það beinlínis
í óhag fyrir vinnuaflið, að vinnu-
aflseftirspurnin sé aukin með
fjármagnsniðurgreiðslum (og
þannig búið til dulbúið atvinnu-
leysi), því slík hagstjórn leiðir til
lélegrar nýtingar á framleiðslu-
möguleikum landins og minni
vinnuaflseftirspurnar en annars
mætti halda uppi með góðri skipu-
lagningu eða mikilli samkeppni.
Verkstæði
hættir
Reiðhjólaverkstæðið
Baldur í Reykjavík hefur
nú hætt starfsemi sinni og
var þessi mynd ‘tekin sl.
föstudag er verið var að
bera út þaðan varning.
Verkstæðið hefur um ára-
tugaskeið annast hvers
konar reiðhjólaviðgerðir
fyrir unga hjólreiðamenn
og munu þeir ófáir sem lagt
hafa leið sína til viðgerðar-
manna Baldurs með vanda-
mál sín.
LjÓHm. KrÍHtján.
Flestum íslendingum er kunn-
ugt um þær sveiflur veiðiafla og á
heimsmarkaðsverði sjávarafurða,
er sett hafa sinn svip á efnahag
landsins og hagstjórn. Tillögur um
verðjöfnunarsjóð til lausnar
sveifluvandamálinu eru ekki nýj-
ar, en trúlega er öllum orðið ljóst,
að það er óraunhæft að ætla
slíkum sjóði að jafna út allar
sveiflur. Það kostar einfaldlega of
mikið að halda nógu miklu fjár-
magni á sjóðum til að bregðast við
ófyrirsjáanlegum sveiflum. En
iðnrekendur ganga fetinu framar:
þeir vilja trúa ríkinu fyrir heildar-
skipulagningu veiðanna, þannig að
ríkið selji veiðiheimildir og mark-
aðslögmálin ákveði hagkvæmustu
nýtingu. Ég sé tvo megingalla á
þessari aðferð og einn mikinn kost
sem læra má af.
Fyrri galli: Með því að upplýs-
ingar um væntanlegt aflamagn,
veiðiaðferðir, stærð fiskstofna á
tegundargrundvelli, og áhrif veiða
og veiðiaðferða nú á veiðimögu-
leika í framtíðinni eru af skornum
skammti, má fullyrða, að ríki geti
ekki komið því til leiðar að mark-
aðshagkerfið sjái til bestu nýting-
ar fiskimiða landsmanna. Og ríkið
getur alls ekki meinað fyrirtækj-
um með skammtímagróðasjónar-
mið að auka ásókn sína á miðin
með því að greiða hærra gjald
fyrir veiðiheimild, jafnvel þótt
slíkt leiði til rányrkju og —
dulbúins atvinnuleysis nú og —
minni atvinnu síðar.
Hinn gallinn: Með því að veiði-
leyfin eru á boðstólunum til hvers
sem er (þ.e. á frjálsum makaði), þá
gæti hæglega komið upp sú staða,
að eitthvert eitt fyrirtæki kaupi
allar veiðiheimildirnar og nái
einokun á fiskimiðunum. Menn
geta hrist höfuðið kæruleysislega
yfir þessu, en tilraunir í Perú sýna
að á alveg frjálsum markaði ráða
erlend fjársterk fyrirtæki lögum
og lofum yfir litlum fyrirtækjum
á borð við þau stærstu í Perú og á
Islandi. (Hver veit svo nema Rúss-
ar kaupi allar veiðiheimildirnar?
Eða Bretar? Og til hvers þá öll
þessi þorskastríð?).
Kosturinn: Ef ríkinu er falin
skipulagning atvinnurekstrar eins
og sjávarútvegs á íslandi, þá má
ætla að þar fari sá aðilji með
stjórn, sem mest fjármagn hefur
sett að veði í greininni. Það ætti
því að leiða til aukinnar hag-
kvæmni í öllum framkvæmdum.
En þess ber líka að gæta, að ríkið
hefur ugglaust besta þekkingu á
raunverulegu virði framleiðslu-
fanga og kann betur til verka, er
lúta að framleiðsluhámörkun inn-
an þess félagslega ramma sem
þjoðfélagið hefur sniðið gróða-
mynduninni.
Mér dettur í hug í þessu sam-
bandi, að ríkið gæti til að byrja
með spreytt sig á skipulagningu á
öðru framboði en fiski. Hef ég í
huga, að rikið byrjaði samsölu á
öllu vinnuafli í landinu, til að
tryggja skynsamlega nýtingu
þess. Ríkið þekkir best kostnaðar-
liðina við að mennta fólk og gæta
að heilsu þess og koma þaki yfir
landsmenn. Og ríkið veit meira en
einstakir launþegar, hvert er
raunverulegt framlag hvers og
eins í framleiðsluferlinu — og
hvað hverjum ber. Eins og út-
gerðarmenn láta suma fiska synda
lausum hala á milli ára vegna
lélegrar skipulagningar veiða, má
hugsa sér að sumir gangi atvinnu-
lausir, a.m.k. stundum vegna lé-
legrar skipulagningar atvinnurek-
enda. Þetta getum við látið ríkið
bæta upp fólki með því að fá því
annan starfa og daglegt brauð.
Fyrsti gallinn sýnir, hvernig
aðferðin leiðir til dulbúins at-
vinnuleysis strax og ódulbúins
atvinnuleysis síðar. Ánar gallinn
sýnir hvernig aðferðin getur leitt
til ódulbúins atvinnuleysis strax.
Kosturinn sýnir, hvernig nýta má
sér aðferðina úr fiskihagfræðinni
til að finna aðferð sem útrýmir
hvoru tveggja, dulbúnu og ódul-
búnu atvinnuleysi. Var það ekki
nokkurs virði?
Með bestu vorkveðjum,
Birgir Björn Sigurjónsson