Morgunblaðið - 10.05.1980, Blaðsíða 16

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 10. MAÍ 1980
RcykjavikurhOfn 10. maí íyrir fjörutíu árum. Á hafnarbakkanum bíður hópur Þjóðverja þess að vera ferjaður út í beitiskipið Glasgow á ytri
höfninni (skipið sést ekki á myndinni). Vopnaðir sjóliðar og landgönguliðar xæta fanganna. Tundurspillirinn Fearless (sökkt i skipalest á leið
til Möltu 1941) sijflir inn um hafnarkjaftinn, en úr þessu skipi stigu fyrstu hernámsliðarnir á land um morguninn. Þegar herskipin héldu aftur
til Bretlands sama dag, kl. 18.25, voru alls 52 Þjóðverjar um borð í Glasgow, þ.á m. dr. Werner Gerlach ræðismaður, f jölskylda hans og starfslið,
dr. Max Keil, forvÍKÍsmaður þska Nasistaflokksins í Reykjavik ok skipbrotsmenn af Bahia Blanca. (Ljósm. Sv»v»r iijaitcsted.)
Föstudagurinn 10. maí 1940 var tímamótadag-
ur. Upp frá þeim degi gátu íslendingar ekki
virt fyrir sér heimsviðburðina í fjarska. Nýtt
skeið var hafið. íslendintfar höfðu dregist inn í
átök stórveldanna, og þaðan hafa þeir ekki átt
afturkvæmt. En hvað var það, sem rak Breta til
að hernema landið á vordögum 1940? Morgun-
blaðið hefur beðið mijí um að svara þessari
spurningu í tilefni af 40 ára afmæli hernáms-
ins. Svarið á að rúmast í einni grrein, svo að hér
eru engin tök á því að gera efninu tæmandi skil.
Ég mun þess vegna halda mijf við þær ástæður,
sem gerðu hernámið óhjákvæmilegt í augum
Breta og afdrifaríkt á mælikvarða styrjaldar-
sögunnar.
verið fyrsti áfanginn í herhlaupi
Þjóðverja. Viðbúið væri, að þýskur
her hefði þegar lagt Færeyjar og
ísland undir sig. Ef svo væri,
skyldi breski herinn láta umsvifa-
laust til skarar skríða og stökkva
Þjóðverjum á brott. En hvað svo
sem Þjóðverjar aðhefðust, skyldi
ríkisstjórn Islands tilkynnt, að
Bretar væru „tilbúnir að hjálpa
þeim [íslendingum] að halda sjálf-
stæði sínu, og til þess þyrftum við
[Bretar] aðstöðu fyrir flota- og
flugher". Orðsending bresku ríkis-
stjórnarinnar barst til Reykja-
víkur þennan sama dag.
Þegar bresku ráðherrarnir
vöknuðu upp að morgni 9. apríl,
var það engan veginn ljóst, að
Noregur væri endanlega fallinn í
hendur Þjóðverja. Bandamenn
ætluðu að berjast þar til þrautar,
og framundan voru hörð átök um
landið. Winston Churchill taldi
bandamönnum sigurinn vísan, og
því hefði Þjóðverjum orðið á
„reginskyssa" með herhlaupinu
norður.
Yfirlýsing Churchills er til vitn-
is um þær hernaðarlegu forsend-
ur, sem Bretar höfðu mið af, er
þeir föluðust eftir aðstöðu á
íslandi. Niðurstaða herráðsins
byggðist á því, að flotinn og
flugherinn gætu bannað Þjóðverj-
um leiðina inn á Atlantshaf frá
bækistöðvum í norðanverðum
Bretlandseyjum. Var þá miðað við
það, að þungamiðja hafnbannsins
yrði á mótum Atlantshafs og
Norðursjávar. Hafnbannslínan
yrði dregin milli Skotlandseyja og
þaðan til Færeyja, íslands og allt
norður til Grænlands. Þessari
aðferð höfðu Bretar beitt í ófriðn-
um 1914—1918, og enn brugðu þeir
á sama ráðið, er síðari heimsstyrj-
öldin braust út í september 1939.
Þjóðverjar við
Atlantshaf
9. apríl 1940 gerðust þau tíðindi,
að Þjóðverjar réðust á Noreg og
Danmörku. Fyrir þýsku flota-
stjórnina var þetta dagur mikilla
fyrirheita, sem rekja má aftur á
síðustu öld. Undir lok 19. aldar
hafði Vilhjálmur keisari 2. komið
sér upp herskipaflota til að
hnekkja sjóveldi Breta og færa út
ríki sitt í öðrum heimsálfum. En
hér fór á annan veg. Árið 1914 dró
til heimsstyrjaldar og þær vonir,
sem Þjóðverjar bundu við sinn
dýra og volduga flota, urðu senn
að engu. Til ófara flotans lágu
ekki síst landfræðilegar ástæður.
Bretar hagnýttu sér vígstöðu sína
til að halda uppi hafnbanni á
mótum Norðursjávar og Atlants-
hafs. Þeir héldu Þjóðverjum í
herkví, svo að þeir komust ekki
með herskip sín út á Atlantshafið.
Frá 1916 og til styrjaldarloka
hímdi meginfloti Þjóðverja að-
gerðarlítill í höfn.
Á árunum milli styrjalda,
1919—1939, reyndu þýskir sjóliðs-
foringjar að skilgreina orsakir
þessara ófara og hugleiddu nýjar
leiðir. Skoðanir voru skiptar í
þeirra hópi, en um eitt voru
ráðamenn sammála: til að heyja
árangursríkan hernað gegn Bret-
landseyjum þurfti bækistöðvar við
Atlantshaf. Það sætir því engri
furðu, þótt flotastjórnin hafi eir.-
dregið hvatt Hitler til að taka
Noreg herskildi. Þar kom, að
Hitler lét til leiðast (sennilega af
ótta við að Bretar hernæ^-j
N-Noreg), og 9 1940 hófct
oárattan um þetta draumaland
þýsku flotaforingjanna.
Bretar eiga leikinn
Að morgni innrásardagsins 9.
apríl kom Bretastjórn saman til
skyndifundar í Lundúnum. Stjórn-
in ákvað að leggja Norðmönnum
lið og lagði á ráðin um að „verja"
Færeyjar og ísland. Ráðherrarnir
óttuðust, að Noregur hefði aðeins
Þór
Whitehead:
F0R-
SENDUR
HERNÁMSINS
Islandi 9. apríl. Flotastjórnin
trúði því ekki, að Þjóðverjar væru
búnir að koma sér varanlega fyrir
í Noregi og þar með að brjótast út
úr Norðursjónum. Bækistöðvarn-
ar, sem Bretar ætluðn aft aomía
um við íslendinga, voru ætlaðar til
að styrkja eftirlitið á útjaðri
hafnbannssvæðisins. Slíkar stöðv-
ar voru auðvitað hinar nytsamleg-
ustu fyrir flotann, en lífsnauðsyn-
legar gátu þær ekki talist, meðan
vonir stóðu til að hrekja mætti
Þjóðverja aftur inn í Norðursjáv-
arkvína.
Ákvörðun bresku ríkisstjórnar-
innar 9. apríl átti sér nokkra
forsögu. í júlí 1939, tæpum tveim
mánuðum áður en SÍyrjCluju
braust út, hafði bresk° herráðið
komist -* þeirri niðurstöðu, að
Bretar þyrftu engar herstöðvar á
Meginfloti Breta (Home Fleet)
hafði aðsetur í Scapa Flow á
Orkneyjum og gætti innra hafn-
bannssvæðsins, þar sem Atlants-
hafið mætir Norðursjó. Ytra hafn-
uánnsvæoio (Færeyjar-Island-
Grænland) var talið hafa minna
gildi í sjóhernaðinum, og þess
vegna létu Bretar sér nægja að
senda þangað vopnuð kaupför og
togara til gæslustarfa (Northern
Patroí).
Ekki hafði stríðið þó staðið
nema tvo mánuði, er flotastjórnin
breska fékk augastað á bækistöðv-
um á íslandi. Þýskir hafnbanns-
brjótar þræddu einkum norður-
leiðir, og Bretar viM»
• —»* pvi auka
gæsiuna á ytra hafnbannssvæðinu
og koma þar á efU-’L n •
mati flota»*-’l -*ntsflugi. Að
bækist^’ -Ajórnannnar gátu
-uovar á Islandi augsýnilega