Morgunblaðið - 10.05.1980, Blaðsíða 17

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 10. MAI1980
17
leyst þann vanda, sem norður-
gæslunni var búinn vegna fjar-
lægðar frá heimahöfn og skipa-
skorts. Bretar virðast enn hafa
litið á hernaðarmikilvægi íslands
í ljósi þessara aðstæðna hinn 9.
apríl 1940.
Hernámið
óhjákvæmilegt
Eftir því sem leið á aprílmánuð
dofnuðu vonir flotastjórnarinnar
um að reka Þjóðverja úr Noregi.
Þýski herinn treysti sífellt tak sitt
á landinu, og bandamenn fengu
við ekkert ráðið. Þjóðverjar höfðu
brotist úr „fjötrum Norðursjávar-
ins“, svo notuð sé líking Eric
Raeders yfirmanns þýska stríðs-
flotans. Gamall draumur flota-
stjórnarinnar var orðinn að veru-
leika: hakakrossfáninn blakti yfir
djúpum og lygnum fjörðum Nor-
egs. Úti fyrir beið Atlantshafið
opið fyrir þýskum víkingaskipum,
kafbátum og árásarflugvélum.
Lífæðar Bretaveldis lágu beint við
höggi.
Flotamálaráðuneytinu í Lund-
únum duldist ekki, að vígstaðan á
hafinu var breytt. 29. apríl 1940
sendi S.H. Philipps skrifstofu-
stjóri þennan boðskap til Sir
Alexander Cadogans ráðuneytis-
stjóra utanríkisráðuneytisins.
Flotamálaráðuneytið hefur
falið mér ... að koma því á
framfæri við utanríkisráðherr-
ann, að ráðuneytið hefur íhug-
að þann möguleika að biðja
íslendinga um að veita rikis-
stjórn hans hátignar flota- og
flugstöðvar í iandi sínu. Sú
hætta vofir yfir, að með hern-
aðinum á Skandinavíuskaga
takist Þjóðverjum að koma
sér upp flugbækistöðvum á
strönd Noregs, og ber því
brýna nauðsyn til að reisa
bækistöðvar fyrir skip og
flugvélar hans hátignar norðar
en áður. Rannsóknir, sem ný-
lega hafa farið fram á lend-
ingarskilyrðum í Færeyjum,
hafa valdið vonbrigðum, og
engar horfur eru á því, að hægt
verði að reisa bækistöðvar þar
á eyjunum. Af þessum sökum
telur flotamálaráðuneytið það
óhjákvæmilegt [j'nd/spensaWe],
að komið verði upp flugbæki-
stöðvum á íslandi svo og olíu-
stöðvum til að birgja upp skip
hans hátignar.
Nú er að vísu skammt um
liðið, síðan íslendingar lýstu
yfir sjálfstæði sínu gagnvart
Dönum og sýndu um leið, að
þeir vildu vera hlutlausir í
ófriðnum. Fram til þessa hafa
hvorki þeir né Færeyingar sýnt
neinn hug á því að biðja
ríkisstjórn hans hátignar um
vernd og ólíklegt er, að því yrði
vel tekið, ef við byðum þeim
hana skyndilega. Á hinn bóg-
inn hefur framsókn Þjóðverja í
Noregi fært þýsku hættuna
miklu nær Islandi, og ýkju-
laust má nú segja, að hætt sé
við, að Þjóðverjar ráðist á
landið. Saga síðustu daga hef-
ur þar að auki sýnt, að strangt
hlutleysi er engin trygging
fyrir því, að menn verði ekki
fyrir barðinu á viðleitni Þjóð-
verja til að bæta vígstöðu sína,
og mun erfiðara er að hrinda
árás eftir að hún er hafin en að
girða fyrir hana.
Það blasir ennfremur við, að
landganga Þjóðverja á Islandi
yrði bein ógnun við öryggi
okkar og mundi leiða til þess,
að strendur Islands breyttust í
orrustuvöll, þar sem við hlyt-
um að beita fyllstu hörku til að
tortíma óvinaliðinu.
Ráðuneytið telur það þess vegna
lífsTiagsmunamál Islendinga
sjálfra, að þeir bregðist við
þessari hættu og leyfi ríkis-
stjórn hans hátignar að koma
til samstarfs með flota- og
flugliði. Nauðsynlegt er, að
flotamálaráðuneytinu séu
fengnar í hendur flota- og
flugstöðvar, eigi slík aðstoð að
koma að gagni.
Ráðuneytið yrði utanríkis-
ráðherranum þakklátt, ef hann
tæki það til tafarlausrar yfir-
vegunar að snúa sér til ríkis-
stjórnar íslands með þetta
erindi.
Við þýska ræðismannsbústaðinn, Túngötu 18, 10. maí 1940. Með miklum
erfiðismunum tokst landífönKuliðum hans hátignar að rífa skjaldarmerki þriðja
ríkisins af forhlið hússins.
A ytri höfninni í Rcykjavík, 10. maí 1940. Walrus-flugbátur frá beitiskipinu Berwick
sveimar yfir höfninni. Flugbáturinn hóf sig á loft, þegar leiðangurinn var staddur
um 30 mílur frá Reykjavík. Var flugmanninum m.a. ætlað að kanna, hvort kafbátar
Þjóðverja sætu fyrir hcrskipunum i grennd við höfnina. Svo var ekki, en flugbáturinn
vakti marga bæjarbúa af föstum svefni. Báturinn við hlið beitiskipsins var notaður til
að flytja birgðir i land.
Á hafnarhakkanum i Reykjavík 10. maí 1940. LandKönKuliðarnir eru með
morselampa, sem notaðir voru til að halda uppi sambandi við herskipin. meðan á
uppskipun stóð.
Sjóiiðsforingjarnir bresku
höfðu kannað stöðuna með hlið-
sjón af breyttum aðstæðum. Þeir
sáu í hendi sér, að þýska flotanum
og flughernum í Noregi varð ekki
meinuð aðganga að siglingaleiðum
Atlantshafsins frá bækistöðvum á
Bretlandseyjum. Ef hafnbannið
átti ekki að falla um sjálft sig,
varð að færa þungamiðju þess
norðar. Það varð að loka þeim
hliðum, sem nú stóðu Þjóðverjum
opin frá Noregi. Og til þess að ná
því marki var „óhjákvæmilegt“ að
koma upp breskum fiota- og flug-
bækistöðvum á íslandi. Flugher-
inn gat ekki með nokkru móti
vakað yfir Grænlandshafi, austur-
djúpi og Færeyjadjúpi án bæki-
stöðvar á íslandi. Vegalengdir og
veðurfar gerðu það að verkum, að
reglubundnu eftirliti varð ekki
haldið uppi á norðurslóðum frá
Bretlandseyjum. Meginflotinn
breski varð einnig að reisa sér
birgðastöð á íslandi til að gera
neyslufrekum bryndrekum sínum
kleift að athafna sig fjarri Scapa
Flow. Yfirráð Breta á Atlantshafi
voru í veði. Tækist Þjóðverjum að
nota sér vístöðu sína til fullnustu
og höggva á lífæðar Bretaveldis,
var þeim sigurinn vís í Norður-
álfuófriðnum. Bretar áttu aðeins
einn mótleik á Atlantshafi: að
hernema ísland.
Lokaþáttur
Þegar hér var komið sögu í
apríllok, hafði ríkisstjórn Islands
hafnað tilmælum Breta um sam-
starf og lýst yfir því, að hún
múndi halda fast við hlutleysið.
Utanríkisráðuneytið breska von-
aðist engu að síður eftir því, að
hægt yrði að fá íslendinga til að
veita Bretum herstöðvar með
samningi. Innflutnings- og út-
flutningsverslun íslands átti allt
sitt undir Bretum, og þeir hugðust
nú hagnýta sér þetta til að knýja
íslendinga til hlýðni. Flotinn hóf
að undirbúa leiðangur til íslands
og var stefnt að því, að hann gæti
siglt eigi síðar en 7. maí. Leiðang-
ur þessi hlaut dulnefnið „forkur-
inn“ (Operation Fork).
Á ríkisstjórnarfundi í Lundún-
um mánudaginn 6. maí voru örlög
íslands endanlega ráðin. Winston
Churchill flotamálaráðherra
kvaddi sér hljóðs og lagði til, að
ísland yrði hernumið án tafar.
Hann hélt því fram, að samninga-
viðræður við Islendinga væru
varhugaverðar. Þjóðverjar kynnu
að hafa veður af þeim og gætu
notað tækifærið til að setja her á
land á undan Bretum. Sagan frá
Noregi kynni þannig að endurtaka
sig á Islandi. Ráðlegast væri að
hernema landið þegjandi og
hljóðalaust, síðan mætti tala við
landsmenn um samstarf. Þessi
tillaga Churchills stangaðist á við
þá áætlun utanríkisráðuneytisins,
að herinn gengi á land eftir
viðræður við Islendinga. En þegar
á hólminn kom, féll utanríkisráð-
herrann, Halifax lávarður, frá
þessari áætlun og studdi tilögu
Churchills. Taldi Halifax það
ljóst, að ríkisstjórn íslands mundi
harðneita að semja við Breta, og í
kjölfar þess yrði landgangan enn
ógeðfelldari en ella. Ef hertakan
yrði gerð öllum að óvörum, kynni
það „að leiða til formlegra mót-
mæla, en þegar frá liði yrði hún
mönnum þolanlegri". Að þessum
umræðum loknum, féllst Breta-
stjórn á tillögu Churchills. Bretar
dirfðust ekki lengur að eiga neitt á
hættu, svo mikið lá við.
„Forkurinn“
Sama dag og ríkisstjórnin tók
ákvörðun sína, hélt 2. deild kon-
unglegu landgöngusveitarinnar
(Second Battalion Royal Marine
Brigade) upp frá Eustonbraut-
arstöðinni í Lundúnum ásamt
nokkrum liðsauka. Ferðinni var
heitið til hafnarborgarinnar
Greenock, sem stendur við ána
Clyde norðvestur af Glasgow. Þar
stigu landgönguliðarnir um borð i
farkosti sína, beitiskipin H.M.S.
Berwick og Glasgow. í landgöngu-
sveitinni voru 815 menn (sam-
kvæmt áætlun) og var henni ætlað
það hlutverk að hernema Reykja-
SJÁ NÆSTU SÍÐU