Morgunblaðið - 27.10.1981, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 27. OKTÓBER 1981
Greinargerð frá !>ór Magnússyni, þjóðminja-
verði - Fyrri hluti
Störf og starfehættir
Þjóðminjasafiisins
Nýlena birtist í Helgarpóstinum
(2. uktóber 1981) heldur rætin og
illviljuð jírein um Þjóðminjasafn
íslands, sem einkum er byg>;ð upp
af viðtölum við safnfólk, innan
stofnunarinnar og utan, þar á
meðal undirritaðan svo og
menntamálaráðherra. Grein þessi
var kynnt á forsíðu blaðsins með
fyrirsöginni: „Ástandið skelfi-
legt“, og birtist þar mynd af Þjóð-
minjasafnshúsinu, þar sem það er
sýnt sökkvandi á kaf í drulludý, en
yfir höfuðsvörðum þess standa
tveir menn með skóflur. Virðist
annar furðuánægður yfir verki
sínu (að urða safnið), en hinn virð-
ist líta saknaðaraugum eftir því
niður í eðjuna. Má vera, að þessi
mynd eigi að vera táknræn, ein-
hverjir vilji veg þess norður og
niður en aðrir kunni að sjá eitt-
hvað eftir þjóðarminjunum hverfa
í djúpið.
I greininni örlar vart á neinu
jákvæðu frá blaðsins hálfu um
starfsemi safnsins og virðist helzt
hafa verið reynt að henda á lofti
það, sem miður mátti segja um
þjóðminjavörzluna. Ekkert er
nefnt, sem vel hefur verið gert,
enda kannske ekki von. Rlöð selj-
ast væntanlega litt með jákvæðum
greinum þar sem því er á lofti
haldið, sem vel er gert, en hins
vegar er vænlegra til sölu ef h'ægt
er að sýna fram á bresti og van-
rækslu manna eða stofnana. Þessi
háttur er alkunnur í blað-
amennsku síðari ára hérlendis, að
stofnanir og starfsfólk sé tekið
fvrir og það svert í augum al-
mennings. Vera má, að einhverjir
taki mark á þessari grein Helg-
arpóstsins og telji ástandið eins
hrikalegt og haldið er fram í blað-
inu, en ég vil þó leyfa mér að
reyna að skýra frá starfi og til-
gangi þjóðminjavörzlunnar og
Þjóðminjasafnsins, ef ske kynni
að einhver vildi vita, hvernig hlut-
irnir eru í raun og veru hér í
stofnuninni og annars staðar þar,
sem hún kemur við í starfi sínu.
Ekki ætti að þurfa að rekja upp-
haf og feril safnsins fyrstu ára-
tugina. Það byrjaði nánast sem
framtak eins manns, Sigurðar
málara Guðmundssonar, sem
vann þrotlaust starf við lítinn
skilning og nánast engin skilvrði.
Safnið var húsnæðislaust að kalla
lengi framan af, var holað niður
hér og þar, og það var ekki fyrr en
um miðja þessa öld sem það gat
flutt í eigið húsnæði, sem reist var
sem eins konar morgungjöf til lýð-
veldisins. Þá fyrst var hægt áð
hefjast handa um skipulega
starfsemi, en fram að því hvíldi
starfið nánast á einum manni, og
það mun fyrst hafa verið eftir
1940 sem þjóðminjavörður fékk
aðstoðarmann og um það leyti,
sem það flutti í safnhúsið
(1950—51), fékk það annan
starfsmann til.
Safnhúsið var reist á árunum
eftir stríðið, þegar nánast ekkert
fékkst til neins, byggingarefni var
þá lélegt og sumt ekki framleitt,
enda heimurinn nýkominn úr
stórstyrjöld og öll framleiðsla í
lágmarki. Arkitekt var ráðinn en
þá var engin völ arkitekta, sem
sérþekkingu höfðu á byggingum
sem þessari, hvaða hlutverki þjóð-
minjasafn skyldi yfirleitt þjóna
nema hýsa hluti og hafa þá til
sýnis. Ekki virðist hafa verið nóg
tillit tekið til starfseminnar í
safninu, skrifstofur voru aðeins í
upphafi tvær við innganginn í
safnið og lítil smíðastofa á neðri
hæð. Að öðru leyti var húsið nær
einungis sýningarsalir og í raun-
inni voru engar sérútbúnar
geymslur, heldur teknir sýn-
ingarsalir til hliðar á neðstu hæð
og herbergi í turni og þar útbúnar
geymslur, svo og í risi. Líkast til
hefur risið ekki verið hugsað til
geymslu, en fljótlega rak nauðir
til til að nota það pláss, sem fyrir
hendi var á annað borð. Gluggar
voru settir um allt húsið, sem ekki
skyldi verið hafa.
Hitakerfi hússins er að mestu
leyti geislahitun. Pípur úr lélegu
efni, sem menn eru nú að súpa
seyðið af, þar sem hitakerfið er að
gefa sig og hefur þó mikið verið
lagt í endurbætur. Rakakerfi
hússins komst aldrei í viðunandi
lag. Gluggar voru steyptir úr kop-
ar og hafa menn væntanlega talið,
að hann væri bezta og varanleg-
asta efni, sem völ væri á, og rúður
einfaldar. Þegar í upphafi sáu
menn þó, að þetta var misráðið, og
voru trégluggar settir í efri hæð-
inar strax, en fyrir nokkrum árum
var skipt um alla aðra glugga og
þá sett tvöfalt gler í húsið. Minnk-
aði þá hitakostnaður að mun og
rakastig jókst í húsinu, þar sem
áður hafði raki sezt á rúðurnar
sem móða.
Gert var ráð fyrir lyftu í húsið í
upphafi og lyftustokkur steyptur.
Hins vegar fékkst ekki að kaupa
lyftu og var það því ekki fyrr en á
sl. ári að hún var pöntuð. Kom hún
í vor og uppsetning stendur enn
yfir, en vonandi verður hún full-
búin í lok nóvember eða byrjun
desember. — Þetta mál hefur ver-
ið rakið áður á prenti og því ekki
ástæða til að fjölyrða um það.
Vinnuaðstaða starfsfólks hefur
lengi verið mjög óhæg í húsinu og
hefur nánast orðið að setja fólk
niður hér og þar. En nú hillir und-
ir nokkrar úrbætur í þessu efni. I
húsinu er allstór íbúð á neðstu
hæð, sem upphaflega mun hafa
verið hugsuð sem húsvarðaríbúð,
en í reynd höfðu þjóðminjaverðir
hana til afnota, enda gegndu þeir
lengstum að nokkru hlutverki hús-
varðar. — Þessi íbúð hefur nú
staðið auð í tvö ár og er ákveðið að
gera hana að skrifstofum og
yinnustofum starfsfólks, en fé
mun verða veitt til þess á næstu
fjárlögum.
Safnrýmið er fyrir löngu orðið
alltof lítið, enda hefur safnið ekki
haft nærri allt húsið til sinna
þarfa. Listasafn íslands hefur
mestan hluta efri hæðarinnar og
eina skrifstofu í turni. Þar eru
þrengslin þó ekki minni en í Þjóð-
minjasafninu sjálfu og hefur orðið
að taka þar sýningarsaii undir
geymslur, eins og í Þjóðminja-
safninu. Þegar Listasafnið flytur
héðan, sem nú hillir loks undir,
verður safnið allt tekið til endur-
skipulags og þá verður hægt að
sýna með nýjum hætti það, sem
nú er til sýnis svo og margt það,
sem ekki hefur verið hægt að sýna
fram að þessu.
Nú munu einhverjir segja, að í
rauninni sé allt það rétt, sem sagt
hefur verið um safnhúsið, að það
sé óhæfur varðveizlustaður þjóð-
arverðmæta. Það er þó heldur
djúpt tekið í árinni, en ljóst er, að
vinda þarf bráðan bug að því að
gera miklar endurbætur á húsinu
til að það megi teljast gott. Sumir
hafa sagt, að hið eina rétta væri
að leggja gafnhúsið af og reisa
nýtt í staðinn. Ekki er ég bjart-
sýnn á slíka lausn þegar til þess er
litið, hvernig tekst til með að
byggja yfir þær menningarstofn-
anir ríkisins, sem ekert eigið hús-
næði eiga. Væri heldur óskemmti-
legt að eiga grunn eða botnplötu í
áratug og bíða sífellt eftir náð-
argjöf fjárveitingavaldsins hverju
sinni, en það er sjaldnast útaus-
andi til slíkra hluta. Og hver
mundi svo sem vilja flytja inn í
hús, sem væri dæmt óhæft til
allra venjulegra nota?
Þetta er nóg um safnhúsið, en
bæta má hér við, að á þessu ári
fékkst komið á skipulegri nætur-
vörzlu í Háskólahverfinu. Fara
menn nú um á nóttum og koma í
safnið á ýmsum tímum, ganga um
allt húsið og hyggja að því, sem
athuga þarf. Þetta var mikill létt-
ir, því að eftir að flutt var úr hús-
inu var alltaf viss hætta á skakka-
föllum, annað hvort af manna-
völdum eða óhöppum. Skakkaföll
af mannavöldum eru mest yfirvof-
andi í húsum sém þessu, þótt sem
betur fer hafi íslenzk söfn að
mestu sloppið við slíkt. Þó hefur
komið fyrir, að hér í húsinu væru
brotnar rúður að næturlagi, en al-
kunna er, að erlendis eru þjófnað-
ir og skemmdarverk í söfnum,
kirkjum og einkaheimilum, og yf-
irleitt alls staðar þar sem pen-
ingaverðmæti er að finna, svo yf-
irþyrmandi, að stórkostlegt vand-
ræðaástand er víða. Hér í húsinu
er margt ómetanlegra dýrgripa á
alþjóðlegan mælikvarða. — Ný-
lega hafa verið settar stálhurðir
fyrir sýningarsali, en aldrei eru of
miklar varúðarráðstafanir gerðar
að þessu leyti.
Margir býsnast yfir útþenslu
ríkisvaldsins, enda virðist það
víða dafna vel. Hér í safninu er þó
ekki hægt að taka undir útþenslu-
báknið. Við safnið starfa sex
sérmenntaðir safnverðir í föstu
starfi, auk þjóðminjavarðar. Hef-
ur hver safnvörður nokkuð af-
markað starfssvið, en þó verða
þeir að hlaupa í hin óskyldustu
störf nær daglega, eftir því sem
þörfin krefur og ný málefni koma
uppá hverju’sinni. Einn safnvörð-
ur sinnir einkum fornleifarann-
sóknum og skyldum hlutum, einn
starfar við þjóðháttadeildina, einn
sér að mestu um myndasöfnin,
einn annast textíla safnsins, einn
hefur með að gera gömlu bygg-
ingarnar og einn annast skrásetn-
ingu safnmuna.
Fram til 1964 voru fastir sér-
fræðingar fjórir, en þá var í tilefni
aldarafmælis safnsins stofnuð
þjóðháttadeild og aukið við nýrri
stöðu. Árið 1968 var staða textíl-
fræðings aukin úr hálfu starfi í
heilt. Arið 1975 fékkst ráðinn við-
gerðarmaður, sem fyrst var
trésmiður og skyldi annast við-
gerðir og viðhald safngripa, en þó
einkum gömlu bygginganna, en
síðan 1977 hefur starfið einkum
verið við söfnun og viðgerðum
véltækja og áhalda frá þessari öld.
Viðgerðarmaður safnsins hefur þó
orðið að sinna hvers kyns smíðum
og viðgerðum, oft á tíðum á sjálfu
safnhúsinu þegar í nauðirnar hef-
ur rekið.
Fram til 1979 var þjóðhátta-
fræðingur á launaskrá safnsins
við söfnun heimilda og samningu
sérstaks ritverks, en þegar hann
fór á eftirlaun þótti einsýnt að
ráða safnvörð í staðinn. Það
fékkst þó ekki með neinu móti fyrr
en árið eftir. Bíða þurfti heimildar
fjárlaga, en sú staða fékkst 1980
og sinnir sá starfsmaður einkum
umsjá gömlu bygginganna, sem
eru á fornleifaskrá svo og fram-
kvæmdastjórn Húsafriðunar-
nefndar.
Að auki er svo ein skrifstofu-
stúlka í safninu, sem sinnir öllum
daglegum störfum á skrifstofu,
vélritun, símavörzlu, reiknings-
haldi og áritun reikninga og öðru
því, sem venjulegu skrifstofuhaldi
viðvíkur. — Þá eru gæzlukonur,
sem annast safngæzlu á sýn-
ingartíma.
Þetta er nú báknið í Þjóðminja-
safninu, tvær og hálf staða hefur
bætzt við á 17 árum. Á hverju ári
hefur verið leitað eftir nýjum og
nauðsynlegum stöðuveitingum,
með skriflegum greinargerðum og
viðtölum við ráðuneyti og fjárveit-
ingavald, en árangurinn sést hér.
Það er fyrst nú, að staða viðgerð-
armanns á sviði textíla er tekin
upp í fjárlagafrumvarp.
Hins vegar hefur safnið oft á
tíðum haft lausafólk, tímabundið
eða um lengri tíma. Bókavörður er
enginn, heldur sinnir bókasafns-
fræðingur aðfangaskráningu
bókasafnsins í tímavinnu. Textíl-
viðgerðarmaður hefur unnið í
safninu frá sumrinu 1974, fyrst
stopult en hin síðari ár í fastri
vinnu, fyrst voru laun hans greidd
af fé Þjóðhátíðarsjóðs en nú síðast
eru laun hans greidd af rekstrarfé
safnsins. Um árabil vann við-
gerðamaður yfir vetrartímann að
viðgerðum safngripa og sér-
menntað fólk hefur unnið að
skráningu safngripa og öðrum
safnstörfum, einn starfsmaður
hefur unnið nokkur ár að mestu í
fullu starfi að skráningu þjóð-
hátta og annar hefur unnið að
samningu spurningaskráa og ann-
arri söfnun þjóðhátta í samvinnu
við safnvörð þjóðháttadeildar.
Lengi mætti telja upp, hvaða
starfsfólk vantar helzt. Á síðustu
árum hefur verið beðið um stöðu
skrifstofustjóra, eða rekstrar-
stjóra safnsins, safnvörð til að
annast þjóðminjaskráningu og
húsvörð. Safnið þyfti nauðsynlega
ljósmyndara og að auki þyrfti að-
stoðarfólk hvarvetna til starfa
undir stjórn safnvarða, sem ættu
að vera deildarstjórar hinna ýmsu
deilda.
Ekki er þörf á að hafa þessa tölu
lengri, enda npinu menn sjá, að
þörfin er gríðarmikil hér í safninu
á vel hæfu starfsfólki. Vera má, að
betur hefði gengið með úrbætur
hefði starfsfólk safnsins tekið upp
á því að standa á Arnarhóli með
hróp og kröfuspjöld eða leggjast á
ganga fjármálaráðuneytisins, eins
og á stundum hefur verið tíðkað,
en ekki hvet ég til slíkra aðgerða.
Kannske birtist þar svokölluð
kurteisi eða skapleysi, en aðrir en
starfsmenn Þjóðminjasafnsins
munu betur kunna slíkar aðgerðir.
En hvað getur þá þessi stofnun
afrekað, úr því að mannfæð og
fjárekla stendur henni sífellt fyrir
þrifum? Hefur yfirleitt nokkuð
verið gert síðustu áratugi, eða síð-
an Matthías Þórðarson vann al-
einn við safnið og tókst þó að
koma gríðarmiklu verki af hönd-
um á löngum starfsferli?
Þjóðminjasafnið hefur með
höndum hvers kyns minjavernd og
minjarannsónir úti um landið, svo
^>g viðhald og umsjá menningar-
sögulega merkra bygginga og ým-
issa mannvirkja. Er þá fyrst að
nefna gömiu byggingarnar, sem
eru á fornleifaskrá og safnið ann-
að hvort á eða hefur gert sam-
komulag við eigendur um varð-
veizlu á.
Safnið á eða annast varðveizlu á
alls 30 gömlum byggingum úti um
land. Þær eru: Staðarkirkja á
Reykjanesi (timburkirkja), Frú-
arstofa í Árnesi (lítið timburhús),
Kirkjuhvammskirkja í Húna-
vatnssýslu (timburkirkja), Víði-
mýrarkirkja (torfkirkja), Glaum-
bær í Skagafirði (stór torfbær),
Sjávarborgarkirkja í Skagafirði
(timburkirkja), Hóladómkirkja
(steinkirkja), bænhúsið í Gröf á
Höfðaströnd (torfhús), vöru-
geymsluhús á Hofsósi (stokka-
byggt hús frá 18. öld), gamli bær-
inn á Hólum í Hjaltadal (lítill
torfbær), bæjarhús á Stóru-
Ökrum (tvö torfhús frá tíð Skúla
fógeta), málarastofa Arngríms
Gíslasonar í Gullbringu (lítið
timburhús), Saurbæjarkirkja í
Eyjafirði (torfkirkja), klukkna-
port á Möðruvöllum í Eyjafirði (úr
timbri), bærinn í Laufási (stór
torfbær), bærinn á Grenjaðarstað
(stór torfbær), bærinn á Þverá í
Laxárdal (stór torfbær), bærinn á
Burstarfelli (stór torfbær), þær-
inn á Galtastöðum í Fellum
(meðalstór torfbær), kirkjan á
Hofi í Öræfum (torfkirkja), Selið í
Skaftafelli, gamlar hlöður þar og
fleiri hús (torfhús), bænahúsið á
Núpsstað (torfhús), sauðahús í
Álftaveri (torfhús undir melþaki),
bærinn og útihús á Keldum (stór
og mörg torfhús), Krýsuvíkur-
kirkja (timburkirkja), Nesstofa
(steinhús), Viðeyjarstofa og Við-
eyjarkirkja (steinhús) og að auki
tvö vörugeymsluhús frá Vopna-
firði í Árbæjarsafni (timburhús,
annað hálfreist).
Svo sem þessi upptalning ber
með sér eru á ýmsum þessara
staða mörg hús, einkum þar sem
gömlu bæjunum fylgja útihús,
þannig eru á Keldum sex hús auk
bæjarhúsanna, og séu skemmur og
smiðja talin sér verður talan þar
tiu auk bæjarhúsanna.
Ástand þessara húsa er mjög
misjafnt, og hafa þó torfhúsin nær
öll verið endurgerð eftir að þau
komu í eigu eða undir umsjá
safnsins, en þau þarf sífellt að
endurbæta árlega og á nokkurra
áratuga fresti þarf að byggja þau
nnast frá grunni, því að torfið
endist takmarkaðar stundir. Er nú
nýbúið að gera við Víðimýrar-
kirkju öðru sinni, bæjarhúsin á
Hólum og bænhúsið í Gröf voru
gerð upp öðru sinni sil. sumar, og
er þó eftir að gera upp kringlótta
1