Morgunblaðið - 14.11.1981, Page 42

Morgunblaðið - 14.11.1981, Page 42
42 MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 14. NÓVEMBER 1981 Velferðarríki á villigötum Vænlegasta ráðið til að auðvelda skynsamlega nýtingu fiskimiðanna er líklcga að breyta hefðbundnum nýtingarrétti útgerðarmanna í fullkominn eignarrétt, svo að þeir beri fulla ábyrgð á henni. En margt fleira verður að gera til að efla atvinnu- ÍiTið, auk samkeppni, örva hagvöxt og draga úr ríkisafskiptum. Jónas' H. Haralz lýsir vanda „velferðar“-ríkisins í bók sinni, en fer fremur almennum orðum um lausn hans. Hann segir í inngangi: Sé haldið áfram, lætur sá grunnur undan, sem velferðin hvílir á. A hinn bóginn er hvorki æskilegt né framkvæmanlegt að snúa aftur til fyrri samfélags- 1 hátta. Það er því um að gera að leita nýrra leiða, sem annars vegar stuðla að eflingu atvinnu- lífs og áframhaldandi hagvexti, hins vegar að betri nýtingu þess fjár, sem til velferðar er ætlað. Hverjar eru þessar leiðir? Jónas svarar því lauslega í kafla um ádeilu Vilmundar Gylfasonar á stefnumörkum Sjálfstæðisflokks- ins 1979: Þær leiðir fela það í sér, að fjár- hagsleg ábyrgð fylgi fram- kvæmdum og rekstri, að þjón- ustan sé falin þeim aðilum, sem næst standa þeim, sem hennar eiga að njóta, að tillit sé tekið til kostnaðar og nytja í velferðar- málum á hliðstæðan hátt og í öðrum greinum, eftir því sem við verður komið. Eg játa, að ég sakna ekki síður raunhæfra breytingatillagna í bók Jónasar en í bók Ólafs Björnsson- ar, Frjálshyggju og alræðishyggju. Þeir ræða í rauninni fremur um markmið en leiðir. En það kann að vera verkefni okkar fremur en þeirra að gera þetta, og í þessari síðustu grein langar mig til að nefna nokkrar hugmyndir, sem Jónas ber að sjálfsögðu enga ábyrgð á, þótt þær hafi ekki síst orðið til í framhaldi af bók hans. Spurningarnar, sem við hljótum að reyna að svara, eru tvær: Hvert eigum við að fara? Hvernig eigum við að fara þangað? Hvert eigum vid að fara? I. Verðlagning almannaþjónustu. Á undanförnum áratugum hefur heilbrigðis- og skólakerfið þanist út. Þetta hefur ekki falið í sér, að þjónusta þessara stofnana hafi batnað mjög, heilsugæslan og skólunin. Astæðan til útþenslunn- ar hefur verið sú, að ekkert kostn- aðaraðhald hefur verið að þessu kerfi. Litlar sem engar upplýs- ingar eru tiltækar um kostnaðinn. Kerfið er í rauninni stjórnlaust. Fjár til þessa kerfið hefur verið aflað með skattlagningu. Ég hef sannfærst um það, að eina ráðið til að stöðva þessa útþenslu er að afla fjár til þjónustunnar með eðlilegri verðiagningu hennar, m.ö.o. að þeir, sem njóta þessarar þjónustu, greiði fyrir hana. Undan þessari óþægilegu staðreynd reyna allir stjórnmálamenn að víkja sér með tali um „sparnað", enda er auðveldara að senda hin- um nafnlausa hópi skattgreiðenda reikninginn en þeim öflugu þrýsti- hópum, sem þannig fá „ókeypis" þjónustu eða þægileg störf. Sjúkrahús og skóla verður að reka eins skynsamlega og einkafyrir- tæki, en það gerist ekki fyrr en þessar stofnanir fá að verðleggja þjónustu sína eðlilega og keppa hverjar við aðra. Engin tormerki eru heldur á því, hygg ég, að þær séu einkafyrirtæki, ef það er gert. Vanda sjúklinga má leysa með fuilkomnum sjúkratryggingum, í rauninni tapa engir á þessari breytingu nema nokkrir skriffinn- ar. Og þetta er réttlætismál. Hvaða réttlæti er það, að hafnar- verkamaður sé skattlagður til þess að greiða fyrir framhaldsskóla- göngu læknissonarins, svo að hann geti að námi loknu krafist miklu hærra kaups en hafnar- verkamaðurinn hefur? Er ekki eðlilegt, að menn greiði fyrir skólagöngu sína sjálfir? (Þeir greiða að vísu fyrir hana síðar með sköttu, en miklu hærra verð en þeir þyrftu að gera.) Vanda efnalítilla námsmanna má leysa með fullHp/nnum lánum, á eðli- Bókmenntir Hannes H. Gissurarson 3. grein legum vöxtum (ekki styrkjum), enda er nám hagkvæmasta fjár- festing, sem menn eiga kost á. Milton Friedman hefur einnig komið orðum að snjallri hugmynd um það, hvernig samhæfa megi einkarekstur skóla, valfrelsi nem- enda og tryggingu skólagöngunn- ar, hver sem hagur nemenda sé. Hún er, að nemendur fái í upphafi framhaldsskólagöngu sinnar ávís- un frá ríkinu, sem þeir eigi síðan að nota til að greiða fyrir gjöld í þeim skóla, sem þeir velja. (Þetta hefur verið nefnt ,,voucher“-kerfi.) 2. Tekjutrygging. Leysa á vanda lítilmagnans með tekjutryggingu (sem stundum hefur verið nefnd „neikvæður tekjuskattur"), þannig að hann fái greitt frá ríkinu upp í þær tekjur, sem taldar eru mann- sæmandi, en hætt sé að greiða all- ar aðrar bætur og að greiða niður vörur til tiltekinna hópa. Að sjálfsögðu verðum við að hjálpa lítilmagnanum, þeim, sem ekki getur séð um sig sjálfur af óvið- ráðanlegum ástæðum. En það fel- ur ekki í sér, að við eigum að nota almannafé til að hjálpa öðrum, sem betur eru staddir eða að út- vega hundruðum skriffinna þægi- leg störf. Þetta er líka rétt- lætismál. Á að skattleggja al- menning til að greiða öldruðu efnafólki ellilífeyri? Á að skatt- leggja almenning til að greiða niður vörur til efnafólks? Enginn efast um, að þessar „velferðar"- aðgerðir hafa verið skipulagðar af góðum hug. En þær koma ekki all- ar á réttan stað niður. Þeim á að greiða, sem þurfa, en öðrum ekki, og hætta á að sóa fé í bákn, sem gerir ekki annað en færa fé úr hægri vasanum í hinn vinstri. 3. Saia ríkisfyrirtækja. Það er út í bláinn, að ríkið reki atvinnufyrir- tæki. Það hefur engin skilyrði til að gera það skynsamlega, þegar til lengdar lætur, þótt einstakir dugnaðarmenn í áþyrgðarstörfum í ríkisfyrirtækjum geti margt gert vel. Ríkið á að selja öll fyrirtæki sín og hluti í fyrirtækjum. Ég held, að ástæða sé til að skipta þessum fyrirtækjum í tvennt: Þau, sem selja á starfsmönnum (eða gefa þeim, ef henta þykir), t.d. Landssmiðjuna, Sementsverk- smiðjuna, Áburðarverksmiðjuna og fleiri fyrirtæki, og hin, sem selja á á hlutabréfamarkaði, t.d. ríkisbankana, sem breyta .á í almenningshlutafélög. (Það er furðulegt, ef samhyggjumenn eru á móti þessu. Eru þeir ekki þeirrar skoðunar að almenningur eigi að eiga atvinnufyrirtækin?) Bæjar- útgerðirnar eru sennilega í fyrri flokknum. 4. Útboð ahnannaþjónustu. Nefna má tvö ríkisfyrirtæki, sem ástæða er til að breyta, eftir því sem kost- ur er á, í eftirlits- og umsjónarfyr- irtæki: Vegagerð ríkisins og Póst- ur og sími. Þessi fyrirtæki eiga að bjóða út verkefni, en sinna þeim ekki sjálf, nema nauðsynlegt sé. Mér sýnist, að Póstur og sími sé orðin of stór eining, til að koma megi við í henni sparnaði og að- haldi, og þjónustan er ekki góð, eins og allir vita. Hvers vegna er stofnuninni ekki skipt og einka- fyrirtækjum (t.d. fyritækjum, sem starfsmennirnir stofna og reka) falin ýmis verkefni, t.d. verslun með símtæki, lagnir og viðgerðir, jafnvel útburð pósts? Er það ekki öllum í hag, bæði neytendum og starfsmönnum fyrirtækisins? Mér kemur í hug annað dæmi, ekki óskylt þessum tveimur. Hverjar eru ástæðurnar til þess, að ríkið rekur áfengis- og tóbaks- verslun? Þær geta verið tvær: að það verði að afla fjár með því og það reyni að halda verðinu háu til að draga úr neyslunni. Ég fæ ekki betur séð en báðum þessum markmiðum megi ná með því að bjóða út rekstur útsölustaða henn- ar hvers og eins og leggja einnig sérstakan söluskatt á þessar vör- ur. Og mig grunar, að reksturinn yrði hagkvæmari með þeim hætti en nú er og minni hætta á sóun eða spillingu. 5. Skattfrelsi fyrirtækja. Besta ráðið til að örva hagvöxt og auka þannig atvinnutækifærin er að létta öllum sérstökum sköttum af fyrirtækjum. Menn hætta að vera ragir að stofna ný fyrirtæki, göm- ul geta bætt við sig verkefnum, atvinnulífið blómgast, og allir græða að lokum, ekki síst launþeg- ar, þegar eftirspurn eftir vinnuafli eykst. Óteljandi möguleikar eru til á vettvangi þjónustufyrirtækja og lítilla iðnaðarfyrirtækja. En þetta er líka réttlætismál. Fyrirtæki hafa ekki kosningarétt, og þess vegna er alltaf kosið um auknar álögur á þau, þau hafa skyldurnar, en ekki réttindin. Hitt er annað mál, að þeim ber að greiða fyrir þá þjónustu, sem ríkið veitir þeim (eða á að veita þeim), löggæslu, vegalagningu o.fl. Má ekki gera að að söiuskatti eða virðisauka- skatti? 6. Séreign auðlinda. Á undan- förnum árum hefur verið rætt um, hvernig nýta eigi fiskimiðin, bestu auðlind okkar Islendinga. Forðum var aðgangurinn að þeim ótak- markaður, auðlindin var „ókeypis" eða „frjáls”. En allir eru sammála um, að takamarka verði aðgang- inn að miðunum, ella verði ofveiði með hörmulegum afleiðingum. Spurningin er: Hvernig á að skammta aðganginn? Rætt hefur verið um tvær lausnir: að stjórn- málamenn skammti aðganginn og að verðið skammti hann, þ.e. seld verði veiðileyfi. Jónas nefnir seinni iausnina í bók sinni. Fyrri iausnin er óskynsamleg, því að stjórnmálamenn skammta ekki aðganginn eftir neinum eðlilegum sjónarmiðum, heldur eftir at- kvæðavon. Seinni lausnin er í því betri en hin fyrri, að sennilega yrði skömmtunin skynsamlegri, þeir einir gætu keypt veiðileyfi, sem rækju fyrirtæki sín vel. En hún hefur tvo galla. Annar er, að féð af sölu veiðileyfanna fer í rík- issjóð og er að sjálfsögðu síðan misnotað eins og allt almannafé. Hinn er, að útgerðarmenn geta að vonum ekki sætt sig við að verða að kaupa það, sem þeir höfðu áður ókeypis. Sala veiðileyfa er auðvit- að ekkert annað en þjóðnýting fiskimiðanna. Fyrri lausnin er í anda miðstjórnar-samhyggju, seinni lausnin í anda markaðs- samhyggju: auðlindin er í sam- eign, en markaðurinn skammtar aðganginn að henni. Til eru tvær aðrar fræðilegar lausnir á þessum vanda, sem ég hef komið auga á. Önnur er, að verðið skammti að vísu aðganginn, þ.e. seld séu veiðileyfi, en féð fari ekki í ríkissjóð, heldur til borgar- anna sem arðgreiðslur í almenn- ingshlutafélagi, sem allir lands- menn eigi saman. (Þetta er svipuð tillaga og breski hagfræðingurinn Samuel Brittan gerði um nýtingu norðursjávarolíu Breta.) Þessa lausn má kalla „alþýðu-frjáls- hyggju" eða „Volkskapitalismus". Hin lausnin er sú, og sú sem mér sýnist vænleg til árangurs, er ein- föld. Hún er að breyta hefðbundn- um nýtingarrétti íslenskra útgerð- armanna í fullkominn eignarrétt og láta þá síðan um að bera ábyrgð á nýtingunni. Þeir stofna að sjálfsögðu veiðifélög (með sama hætti og bændur, sem eiga saman laxveiðiá) og setja sér fastar regl- ur um nýtinguna. Þeim, sem reka upp ramakvein, má benda á, að ekki er verið að gefa útgerðar- mönnum annað en það, sem þeir hafa alltaf „átt“. (Þeir yrðu síðan að kosta rannsóknastofnanir sjáv- arútvegsins og Landhelgisgæsl- una.) Þessa lausn má kalla „sér- eignar-frjálshyggju". 7. Aukið valfrelsi neytenda. Hætta verður rekstri þeirra ríkis- fyrirtækja, sem torvelda valfrelsi neytenda og eru óþörf. Nefna má þrjú, Bifreiðaeftirlit ríkisins, Grænmetisverslun ríkisins og síð- ast, en ekki síst, Ríkisútvarpið. Hvers vegna í ósköpunum á ríkið að sjá um að útvarpa, ef einstakl- ingarnir geta gert það betur? Hvers vegna eiga neytendurnir ekki að geta valið um útvarps- stöðvar eins og um dagblöð? (Þann vanda, að rásir eru af skornum skammti, má leysa með því að bjóða þær út, hann má m.ö.o. leysa með sölu útvarpsleyfa, enda er enginn hefðbundinn nýt- ingarréttur til á rásunum — nema starfsmanna ríkisútvarpsins, enda má hugsa sér, að þeir fái greiðsl- urnar fyrir rásirnar fyrstu árin sem uppbætur fyrir að missa störf sín.) Hvernig íorum við þangad? Margt fleira má nefna, þótt sennilega finnist ýmsum nóg um. Þetta eru hugmyndir fremur en tillögur. Miklu máli skiptir, að breytingarnar séu svo skynsam- legar, að flestir hafi af þeim hag og að engu sé fórnað af því öryggi, sem menn njóta á okkar dögum. Ég geri ráð fyrir, að Jónasi og ýmsum öðrum ágætum frjáls- hyggjumönnum finnist ég of rót- tækur. Og það er rétt, að þessar hugmyndir eru enn ekki allar raunhæfar. En lífið breytist og mennirnir með. Sá, sem er róttæk- ur í dag, er íhaldssamur á morgun. Það, sem er óraunhæft í dag, er sjálfsagt á morgun. Hugmyndir manna breytast, og það er verk- efni okkar, sem reynum að breyta umhverfi okkar, að reyna að breyta hugmyndunum, því að þær eru þær skorður, sem stjórnmál- unum eru settar. Sá, sem ætlar að sigra í stjórnmálabaráttunni, verður að hafa áður sigrað í hugmyndabaráttunni. (Þetta ættu sjálfstæðismenn ekki síst að hafa lært. Þeir hafa að vísu setið við stýrið en ferðinni hefur verið heit- ið til samhyggjuskipulagsins.) Ég er alls ekki svartsýnn á framtíðina. Jónas bendir á það í bók sinni, að núverandi kreppa sé að gera menntamennina að frjáls- hyggjumönnum eins og heims- kreppan á fjórða áratugnum hafi gert þá að samhyggjumönnum. Frjálshyggjumenn eru að sigra í hugmyndabaráttunni á Islandi. Mestu máli skiptir að halda henni áfram af fullum þrótti. En fleira má gera, svo að við komumst héð- an og þangað — úr „velferðar"- ríkinu í réttarríkið, lágmarksrík- ið. Ég nefni þrennt: Við verðum að skipuleggja þrýstihópa þeirra, sem hafa hag af núverandi óskapnaði, skriffinnum ríkisins, atvinnu- stjórnmálamönnum og þeim, sem eru verndaðir fyrir samkeppni. Við verðum siðan að kaupa þá þrýstihópa út af markaðnum, sem njóta styrkja, en framleiða vörur með allt of óhagkvæmum hætti. Það er að sjálfsögðu réttlætismál, að fólk sé ekki hrakið allt í einu úr störfum sínum í einhver önnur. Og ég er sannfærður um, að þetta er hagkvæmara en miskunnarlaus barátta við þessa þrýstihópa. Við verðum líka að breyta stjórnar skránni til þess að halda rikinu í æskilegu lágmarki. Við verðum aö takmarka fjárveitingarvald þings- ins, gerræðisvald ríkisstjórna og allt skömmtunarvald. Við eigum að stefna að ríki, þar sem lögin ráða, en ekki mennirnir, eins og Immanúel Kant sagði. Við eigum í fæstum orðum að stefna að mann- úðlegum markaðsbúskap. Bazar íþróttafélags kvenna veröur sunnudaginn 15. nóvember aö Hallveig- arstöðum kl. 2. Stjórnin

x

Morgunblaðið

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.