Morgunblaðið - 03.03.1983, Síða 30

30
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 3. MARS 1983
„Þingmenn á löggjafarþingi eru full-
trúar fyrir fólk, ekki fyrir tré eða akra“
segir Hæstiréttur Bandaríkjanna
— eftir Jón Steinar
Gunnlaugsson hrl.
Nú hefur verið lagt fram á Al-
þingi frumvarp um breytingu á
því ákvæði stjórnarskrárinnar,
sem varðar kosningareglur í Al-
þingiskosningum. Því frumvarpi
fylgja til kynningar drög að frum-
varpi að kosningalögum. Kosn-
ingareglurnar, sem í frumvörpum
þessum birtast, komu ekki fram
opinberlega fyrr en fyrir nokkrum
dögum og hafa þær því ekki verið
kynntar ítarlega. Mun samt sem
áður standa til að afgreiða stjórn-
arskrárbreytinguna með hraði,
enda lítill tími til stefnu, þar sem
þingstörfum á að ljúka innan
fárra daga.
Sá, sem þetta ritar, hefur unnið
nokkuð að lögfræðilegum undir-
búningi frumvarpa þessara á veg-
um Sjálfstæðisflokksins. Persónu-
lega er ég þó mjög andvígur þeim
tillögum, sem þar birtast. Sú and-
staða er ekki á því byggð að á til-
lögunum séu „lagatæknilegir"
gallar. Aðrar ástæður koma þar
til. Hefi ég kynnt þingflokki
sjálfstæðismanna rökin fyrir
þeirri afstöðu. Ég tel, að þau eigi
einnig erindi til almennings og
birti þau því hér. Skal þess getið,
að Finnur Torfi Stefánsson hdl.,
sem unnið hefur að hinni lög-
fræðilegu hlið málsins fyrir þing-
flokk Alþýðuflokksins, gerði þeim
flokki samskonar grein fyrir and-
stöðu sinni.
Mannréttindayfirlýsing
Sameinuðu þjóðanna
í tillögunum er gert ráð fyrir
verulegu misvægi atkvæða lands-
manna, eftir því hvar þeir eru bú-
settir á landinu. Ekki næst meiri
árangur í jafnréttisátt en þegar
hafði náðst 1959, þannig að mis-
munur milli vægis atkvæða fer
allt upp í V2,5 og enn verður sú
skipan höfð að um 60% kjósenda á
landinu, þ.e. kjósendur í Reykja-
víkur- og Reykjaneskjördæmum
eiga aðeins að kjósa 29—30 þing-
menn af 63, eða nokkuð innan við
helming þeirra. Er ætlunin að
halda áfram að stjórnarskrár-
binda þetta misvægi atkvæðanna?
í 21. gr. 3. tl. í mannréttindayf-
irlýsingu Sameinuðu þjóðanna,
sem samþykkt var á Allsherjar-
þinginu 1948, segir svo: „Vilji
þjóðarinnar skal vera grundvöllur
að valdi ríkisstjórnar. Skal hann
látinn í ljós með reglubundnum,
óháðum og almennum kosningum,
enda sé kosningaréttur jafn og
leynileg atkvæðagreiðsla viðhöfð
eða jafngildi hennar að frjáls-
ræði.“
Þessi yfirlýsing hefur að vísu
ekki lagagildi á Islandi. Hún var
hins vegar samþykkt með vísan til
stofnskrár Sameinuðu þjóðanna
og til hennar er einnig vísað í inn-
gangi mannréttindasáttmála Evr-
ópu, sem fullgiltur var af fslands
hálfu 29. júní 1953. íslenzka ríkinu
er því siðferðilega skylt að laga
löggjöf sína að yfirlýsingunni.
Ekki er heil brú í
röksemdafærslunni
Ekki er ástæða til að eyða löngu
máli í að rökstyðja, hvers vegna
það er viðurkennd lýðræðisleg
krafa og mannréttindamál, að at-
kvæðin skuli vega jafnt. Með mis-
jöfnum atkvæðisrétti erum við að
flokka borgarana. Við erum að
segja að einhverjir verðleikar
manna eigi að valda því að þeir
teljist giidari borgarar en aðrir.
Þetta hefur verið gert áður. Þá
höfðu menn ekki atkvæðisrétt
nema að þeir ættu nokkuð undir
sér. Og ekki þótti þá ástæða til
þess að konur mættu kjósa. Við
höfum fyrir löngu horfið frá þess-
um hugmyndum. Það sem nú er
fært fram sem réttlæting fyrir
misvægi atkvæða eru e.t.v. öfgarn-
ar í hina áttina. Nú virðast borg-
arar eiga að fá áhrifameiri at-
kvæðisrétt ef þjóðfélagsleg að-
staða þeirra er verri en annarra.
Að vísu er svo sem ekki heil brú í
þeirri röksemdafærslu, þar sem
misvægið sem menn vilja hafa á
atkvæðavægi er ekki í neinu sam-
ræmi við þann mælikvarða sem
notaður er í orðum. Má sem dæmi
nefna að aðstöðumunur manna er
mikill innan sömu kjördæmanna
án þess að við því sé séð með mis-
væginu og svo hitt að ýmislegt
annað en búseta hefur áhrif á að-
stöðu manna og efnahagslegt
gengi. Ef taka ætti þessar rök-
semdir alvarlega yrði að fylgja
þeim aðferð við að vega einstaka
menn og meta til að finna út at-
kvæðisþunga þeirra.
Þessu til viðbótar skal svo bent
á það, sem e.t.v. skiptir mestu
máli um þessi „rök“, að þingmenn
eru skv. stjórnskipan ríkisins
kosnir til að setja landinu almenn
lagafyrirmæli. Þeir eru ekki skv.
reglum stjórnskipunarinnar kosn-
ir til að bæta aðstöðu manna með
fyrirgreiðslu. Þegar af þessari
ástæðu getur því misjöfn aðstaða
aldrei réttlætt misjafnan atkvæð-
isrétt.
Bandarískur hæsta-
réttardómur
Allar lýðræðisþjóðir, sem við
teljum okkur skyldar að menningu
Jón Steinar Gunnlaugsson
og lögum, hafa í reynd viðurkennt
meginregluna um jafnan atkvæð-
isrétt, sem kveðið er á um í mann-
réttindayfirlýsingu Sameinuðu
þjóðanna. Sumar þeirra hafa
reyndar tekið í stjórnarskrár sín-
ar bein ákvæði um þetta. Má þar
af ríkjum Vestur-Evrópu nefna
Austurríki, V-Þýzkaland, írland,
Liechtenstein, Möltu og Sviss.
önnur ríki Vestur-Evrópu hafa
regluna í heiðri, þó hún sé ekki
berum orðum bundin í stjórn-
arskrám þeirra.
Og Hæstiréttur Bandaríkja
N-Ameríku hefur fjallað um,
hvort misvægi atkvæða eftir bú-
setu fengi staðizt. í dómi frá 1964
var fjallað um, hvort búsetumis-
vægi atkvæða við kosningu á lög-
gjafarþing Alabama-ríkis stæðist.
Dæmt var að svo væri ekki. 1
dómforsendum segir m.a. svo:
„Þingmenn á löggjafarþingi eru
fulltrúar fyrir fólk, ekki fyrir tré
eða akra. Þingmenn eru kosnir af
kjósendum, ekki bóndabæjum,
borgum eða efnahagslegum hags-
munurn."
Og ennfremur:
„Eigi þátttaka allra borgara í
stjórn ríkisins að bera fullan
árangur, hlýtur þess að verða
krafizt að rödd sérhvers þeirra
hljómi jafnsterkt við val fulltrúa á
löggjafarþing ríkisins. Þetta og
ekkert minna er forsenda fyrir ný-
tískulegum og lífvænlegum stjórn-
arháttum og þessa og einskis
minna krefst stjórnarskráin."
Að mínu mati er annað ekki
sæmandi íslenzku þjóðinni en nú
sé komið á þeirri skipan, sem aðr-
ar þjóðir hafa viðurkennt í þessu
efni. í rauninni ætti að setja í
stjórnarskrána meginreglu um
jafnan rétt. A.m.k. ber okkur að
koma þeirri skipan á í reynd.
Minnihlutinn ákveður
sjálfur að hann skuli
vera í meirihluta á
Alþingi
En stjórnmálaflokkarnir eru á
öðru máli. Ekki er nóg með að þeir
hafi nú komið sér saman um
framhald misréttisins, heldur
hafa þeir komið sér saman um að
áfram skuli binda misréttið í
stjórnarskránni. Og það sem verra
er: sá meirihluti þingmanna, sem
ákveður að svona skuli þetta vera,
samanstendur af þingmönnum,
sem minnihluti þjóðarinnar hefur
kosið.
Telja verður miklum vafa bund-
ið, hvort það fær staðizt í ríki, sem
viðhefur lýðræðislega meirihluta-
stjórn sem meginreglu, að meiri-
hlutinn geti ákveðið leikreglur
sem fela það í sér að framvegis
skuli minnihlutinn ráða. Slík
ákvörðun meirihiuta þjóðarinnar,
ef tekin væri, væri í sjálfri sér
ólýðræðisleg og fengi því vart
staðizt, ef menn vilja viðhafa
þessa meginreglu um meirihluta-
stjórn. Hitt er svo alveg ljóst, að
sé ákvörðun um þetta efni tekin af
minnihluta þjóðarinnar verður sá
háttur aldrei samrýmdur þeirrri
grundvallarhugmynd, sem í lýð-
ræðinu felst. Það er því a.m.k. lág-
markskrafa, ef ákveða á að minni-
hluti þjóðarinnar sé í meirihluta á
þjóðþingi hennar, að meirihluti
þjóðarinnar taki ákvörðun um að
svo skuli það vera.
Niðurstaðan af þessu er þá sú að
það sé siðferðileg skylda alþing-
ismanna að bera það a.m.k. undir
þjóðina í þjóðaratkvæðagreiðslu,
hvort menn vilji hér á landi taka
upp meginregluna um jafnt vægi
atkvæða. Ef meirihluti þjóðarinn-
ar samþykkir þá skipan, er ljóst
að taka ber hana upp. Ef meiri-
hlutinn hins vegar vill hafa mis-
vægi, getur komið til greina að
viðhafa það um sinn, en þá verður
að gefa þjóðinni kost á að endur-
skoða þá afstöðu með reglulegu
millibili í framtíðinni. Og einfald-
ast væri að þingmenn hefðu sjálfir
siðferðilegt þrek til að koma á
jöfnum atkvæðisrétti lands-
manna.
Forkastanleg adferð
Um þá kosningaskipan, sem nú
er gert ráð fyrir að lögtaka, vil ég
segja, að ég tel vera á henni veru-
lega galla.
Fyrst skal að því vikið að að-
ferðin, sem beitt hefur verið við
ákvarðanatökuna, er forkastanleg.
Ástæða breytinganna er sú, að
stjómmálamönnum þótti ekki
hægt annað en að lagfæra eitt-
hvað hrópandi misvægi atkvæða.
Einnig þótti þarft að lagfæra
ójöfnuð milli flokka sem aukizt
hafði frá 1959. Þegar þetta lá fyrir
var byrjað á að taka ákvörðun um
þrjú meginatriði, sem öll voru
„fest“, þannig að allt annað var
við þau miðað. Kjördæmamörkin
skyldu vera óbreytt, ekki mátti
fjölga þingmönnum nema um 3 og
a.m.k. 5 þingmenn skyldu koma úr
hverju kjördæmi. Innan þessara
þröngu marka voru síðan breyt-
ingar leyfðar.
Mestur hluti umræðnanna um
mismunandi útfærslu á hugsan-
legum kosningaaðferðum hefur
síðan miðazt við, hvernig þessi eða
hinn flokkurinn og e.t.v. sérstak-
lega þessi eða hinn þingmaðurinn
(sem hver hefur V60 atkvæða við
afgreiðslu tillagnanna á þingi),
myndi „koma út“. Þetta eru yfir-
leitt þingmenn, sem sitja í ákveðn-
um sætum á listum flokka sinna I
kjördæmum. Á þessum grundvelli
eru svo „leikreglur lýðræðisins"
ákveðnar.
{ þessu samhengi vil ég láta þess
getið, að ég tel Þorkel Helgason
dósent við verkfræði- og raunvís-
indadeild Háskóla íslands, sem
verið hefur aðalráðgjafi þing-
flokkanna í málinu, hafa leyst
frábært starf af hendi, þegar höfð
er hliðsjón af þeim þrönga stakki,
sem honum hefur verið sniðinn.
Hitt er svo ljóst að jafnvel þó
menn njóti ráða hinna beztu
manna, getur það ekki gengið að
haga ákvarðanatöku á fyrrgreind-
an hátt. í rauninni er lítil von til
að fjallað verði skynsamlega um
þetta málefni, nema til þess sé
kosið sérstakt ráðgefandi stjórn-
lagaþing.
Fella ber tillögurnar
Um tillögur þær, sem út úr
þessu starfi hafa komið, þarf ekki
að ræða ítarlega. Þær hafa sína
kosti og sína galla. Einn megin-
gallinn er sá, að tillögurnar bera
þess merki að vera smíðaðar utan
um niðurstöður fyrir stjórnmála-
flokka, sem búið var að ákveða
fyrirfram. Einnig vantar mikið á
að komið sé á reglum um raunhæf
áhrif kjósenda á val frambjóðenda
af listum. Stærsti ókosturinn er
svo sá, að gera hefur orðið regl-
urnar óþarflega flóknar vegna
þess að fyrirfram er gengið út frá
misvægi atkvæða. Yrði flest miklu
einfaldara í reglunum ef vægi at-
kvæðanna væri jafnt.
Niðurstaðan af þeim hugleiðing-
um, sem hér hafa birzt, er sú, að
alls ekki beri að gera nú þær
breytingar, sem í frumvörpum
þessum felast. Verði það gert, er
hætt við að langur tími eigi eftir
að líða, þar til unnt reynist að
koma á raunverulegum úrbótum í
þessu þýðingarmikla máli.
Gausdal 1983 2. pistill
„Ódauðlega skákin“
FÍ t=1 1
Guðmundur Sigurjónsson
„Odauðlega skákin"
Árið 1851 tefldu Anderssen og
Kieseritzky fræga skák, sem
hlotið hefur hið stóra nafn
ódauölcga skákin. Anderssen
tefldi þessa skák með feikilegum
tilþrifum og hamaðist við að
fórna eins og hann ætti lífið að
leysa. Að svo búnu lauk hann
meistaraverkinu með stílhreinu
máti. Þetta var vissulega sigur
mannsandans.
Öðru hverju finnum við hinir
dauðlegu smjörþefinn af stóru
snilldinni, og þá fer þægilegur
titringur um taugakerfið. En
stundum kemur það líka fyrir,
að snilldin er engin snilld, þegar
betur er að gáð.
HvítL' Guðmundur Sigurjónsson
Svart: Sergei Kudrin
Sikileyjarvörn
1. e4 — c5, 2. Rf3 — d6, 3. d4 —
cxd4, 4. Kxd4 - Rf6, 5. Rc3 - g6,
6. Be3 — Bg7, 7. f3 — Rc6, 8. Dd2
— 0-0, 9. 0-0-0. Svartur teflir
Drekaafbrigðið svonefnda, en á
því fyrirbæri hefur Kudrin mik-
ið dálæti. 9. — d5, 10. exd5 —
Rxd5,11. Rxc6 — bxc6, 12. Bd4 —
e5, 13. Bc5 — Be6, 14. Re4. Nú
eða síðar kæmi það hvítum í koll
að drepa hrókinn á f8, því að þá
yrði Kudrin alls ráðandi á svörtu
reitunum. 14. — Hb8, 15. Bc4.
„Þessi leikur er nýjung," sagði
andstæðingur minn eftir skák-
ina, en hvað sem því líður hefur
hann samt verið lengi í vopna-
búri mínu. 15. — Kh8!? Ögrandi
leikur. Svartur rýmir fyrir bisk-
upnum á e6, en gallinn er sá, að
nú stendur kóngurinn andspænis
hróknum á hl. 16. h4 — f5, 17.
Rg5 — Bg8, 18. h5!? Hér gerðist
ég alltof veiðibráður, en ég
stóðst ekki freistinguna. Þess
má geta, að Sergei Kudrin hafði
farið hroðalega með félaga mína,
Margeir, Sævar og Karl, í þess-
ari Noregsferð, en þeim tókst
ekki að marka á hann, — en
fimm sinnum vann Kudrin. Mig
langaði því óskaplega til að
jafna um sveininn og það snar-
legá. 18. - Bf6, 19. Rxh7! Þetta
var hugmyndin, sem bjó að baki
18. h5. Svartur verður að drepa
þennan riddara með kóng, því að
ekki er hollt að leika 19. — Bxh7,
20. hxg6 - Bg5?, 21. Hxh7+ -
Kg8, 23. Be3. 19. — Kxh7, 20.
hxg6+ — Kxg6, 21. Dh6+ — KI7,
22. Hh5. Nú hótar hvítur 23.
Hxf5. Ekki er fýsilegt að valda
peðið með 22. — Ke6 vegna 23. g4
— fxg4, 24. Hxe5+!! og vinnur.
Eðlilegast virðist að leika 22. —
Dd7. En sem ég sit og bíð eftir
leik andstæðings míns, fæ ég
skyndilega stórkostlega hug-
ljómun. Ég reikna hikandi út
nokkur afbrigði og þau eru hvert
öðru fallegra. Mér er ómögulegt
að sitja áfram við borðið, því að
nú hefur æsingurinn náð tökum
á mér og ég óska þess heitt og
innilega að svartur leiki fljótt
22. — Dd7. Og það gerir hann.
22. — Dd7
23. Hxf5!! Kudrin þurfti ekki að
bíða lengi eftir þessum „snilld-
arleik". 23. — Dxf5, 24. Hxd5H Og
enn skemur eftir þessum. Ég
skemmti mér við að fara yfir
hugsanleg afbrigði: A) 24. —
Bg5+, 25. Hd2+! - Ke8, 26. Dxc6+
og mátar. B) 24. — Dg5+, 25.
Hd2+! - Ke8, 26. Dxf8 mát. C)
24. — cxd5, 25. Bxd5+ — Ke8, 26.
Dxf8+ — Kd7, 27. Dxb8 — Bxd5,
28. Dd6+ - Kc8, 29. Dxd5 og