Morgunblaðið - 23.07.1983, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 23. JÚLÍ 1983
FYRRI HLUTI
Rússneskar
Það eru nú á dögum til þrenns
konar bókmenntir, samdar á
rússnesku: Það eru — í Sovétríkj-
unum sjálfum — þær bókmenntir,
sem gefnar eru út á „löglegan"
hátt og kallaðar eru einu nafni
sovétbókmenntir. En svo eru einn-
ig til „ólöglegar" bókmenntir í
Sovétríkjunum, sem gefnar eru út
í svokallaðri Samisdat, og þar við
bætast útlagabókmenntirnar, sem
í Sovétríkjunum eru gjarnan kall-
aðar Tamisdat, af því að þær eru
gefnar út „þar“, það er að segja
utan landamæra Sovétríkjanna.
Allar þessar þrjár tegundir bók-
mennta eru þó hlutar einnar
heildar, sem kalla verður rússn-
eskar nútímabókmenntir.
Foringjadýrkun
flokksins
á undanhaldi
Það er líka nauðsynlegt að líta á
þessar þrjár tegundir bókmennta
sem eina heild meðal annars af
þeirri ástæðu, að allar spretta þær
fram við þann þrýsting, sem sögu-
legar aðstæður hafa skapað, úr
einni og sömu lindinni: Úr menn-
ingar- og vitundarkreppu Sovét-
manna eftir daga Stalíns, enda
voru það raunar bókmenntirnar,
sem yfirleitt hófu fyrstar máls á
þeim fjölþætta vanda.
Það er svo sem í sjálfu sér ekki
til neins að varpa fram þeirri
spurningu, hvernig rússneskar
nútímabókmenntir myndu líta út
nú á dögum, ef Khrúsjtsjov með
sinni frægu leyniræðu, „Persónu-
dýrkunin og afleiðingar hennar", á
20. flokksþinginu árið 1956, hefði
ekki raunverulega opnað þeim
leiðina. Sennilegt er, að þær væru
að miklum mun fátækari núna.
Hitt er svo aftur á móti alveg
augljóst, að atkvæðamestu forvíg-
issveitir andans manna hjá Rúss-
um hentu þennan knött á lofti og
tókst að umskapa sjálft afnám
Stalíndýrkunarinnar í almenna
siðferðilega ákvörðun, en það
hafði Khrúsjtsjov örugglega ekki
haft í huga.
í bókmenntunum var hafizt
handa við þær sviðsbreytingar,
sem skyldu duga til að gera þeim á
nýjan leik kleift að fetta fingur út
í og ákæra allt hið sjúklega og allt
hið óeðlilega í lífsháttum Rússa, í
stað þess að draga fjöður yfir allt
slíkt, þræta fyrir það, fegra eða
kenna um röngum ástæðum eins
og tíðkazt hafði þangað til.
En þessar breytingar gerðust þó
ekki á einni nóttu, heldur urðu í
áföngum, sem komu stundum
dræmt, en unnt er þó að skipta í
alls þrjá kafla:
★ Þíöuárin, sem hófust 1953 með
dauða Stalíns og lauk með falli
Kjrúsjtsjovs árið 1964.
* Solzénitsyn-tímabilid, sem á
upphaf sitt að rekja til útgáfu
fyrstu skáldsögu Alexanders
Solzénitsyns, „Dagur í lífi ívans
Denissovitsj" á valdatímum
Khrúsjtsjovs, og lýkur með
brottvísun Solzénitsyns úr
landi árið 1974. Á þessu tíma-
bili verður einnig tilurð Samis-
dat og frekari þróun hennar, og
þar með sá klofningur innan
bókmenntanna, sem skiptir
þeim í „löglegar" og „ólöglegar"
bókmenntir og verður báðum
tegundum til framdráttar, af
því að samkeppnin skapar viss-
an þrýsting og eykur þar með
gæðin. Sú „vogun“, sem hinar
„ólöglegu" bókmenntir sýna í
verki, koma einnig hinum „lög-
legu“ til góða, því þær mega og
verða líka að gerast djarfyrtari
til þess að falla ekki algjörlega
í skugga hinna fyrrnefndu.
★ Brotthvarf rithöfunda frá Sov-
étríkjunum; það hefst árið 1974
með brottvísun Alexanders Sol-
zénitsyns úr landi og heldur
enn áfram, þótt það sé núorðið í
mjög litlum mæli og leiddi til
stofnunar Tamisdai, það er að
segja þeirra bókmennta, sem
samdar eru og gefnar út á
rússnesku í útlegð. Eftir flókn-
um leiðum komast þessar
bókmenntir aftur inn í Ráð-
stjórnarríkin og eru að minnsta
kosti bókmenntasinnuðum
minnihluta Sovétmanna ekki
með öllu ókunnar, að því er
ætla má.
Ólíkur bakgrunnur en
gagnkvæm tengsl
Þannig er staða málanna, hvort
sem mönnum líkar betur eða verr.
Þeir eru svo sem nógu margir
jafnt innan landamæra Sovétrikj-
Hinn mikilhæfi rithöfundur Júrij Trifonov
var með verkum sínum sagður ófrægja
föðurland sitt. Hann tók sér þetta mjög
nærri og barðist fram til hins síðasta gegn
þessum aðdróttunum sovézkra yfirvalda.
Hásri röddu fluttu Ijóðskáldin kvæði sín á
fjöldasamkomum: Évgenij Évtúsénko,
sem á sínum tíma hreif hvað mest sovézkt
æskufólk.
— INNRI —
UNDIR NIÐRI
— ÚTI —
anna sem utanlands, sem ein-
göngu líta á hinar „löglega" út-
gefnu bókmenntir eða þá á hinn
bóginn eingöngu á samisdat- og
farretsdoí-bókmenntir sem hina
einu réttu fulltrúa rússneskra
nútímabókmennta. En það væri
reyndar heldur einstrengingslegt
sjónarhorn að skoða bókmenntir
undir. Það sem er aðskilið nú á
dögum af hugmyndafræðilegum
andstæðum, verður á komandi
tímum sameinað í gæðaflokknum
rússneskar bókmenntir.
Þar með værum við þá komin að
spurningunni um framtíðina, en
einnig að þeirri sannreynd, að
þessar þrjár gerðir bókmennta
standa vissulega ekki aldeilis að-
skildar í dauðhreinsuðum hólfum,
innan afmarkana hver við hlið
annarrar, heldur hafa bein áhrif
hver á aðra, leitast við að full-
komna hver aðra, og það sem
sömuleiðis er mikilsvert, andmæla
hver annarri og draga gildi hver
annarrar í efa, því aðeins þannig
er unnt að koma á nokkurri lag-
færingu sem leiðréttingu en ekki
sem uppljóstrun.
Hvað er þá hægt að segja varð-
andi þessi þrjú tímabil, þessa þrjá
þætti? Fyrst um sinn þetta: Þrátt
fyrir nokkur athyglisverð verk,
sem gefin hafa verið út, hafa „þíð-
viðrisbókmenntirnar" sjálfar ekki
leitt fram í dagsljósið nein meist-
araverk einstakra höfunda, en
hins vegar hefur þeim tekizt að
skapa það tilreiðandi andrúmsloft,
sem allt hið síðara átti svo eftir að
þróast upp úr.
Þetta verður að segjast, þrátt
fyrir bókmenntaverk á borð við
„Doktor Sjívagó" eftir Boris Past-
ernak, „Maðurinn lifir ekki af
brauði einu saman" eftir Vladimir
Dudintsév, „Útnefningin" eftir Al-
exander Bek, Æviminningar í sex
bindum eftir Konstantin Paust-
ovskíj, smásögur Júríjs Kasakovs,
svo og nokkur hluti prósaverka
Tendrjakovs, með ýmis félagsleg
vandamál að grunntóni, og ekki
má þá að lokum heldur gleyma
hneykslunarhellunum tveimur,
árbókunum „Hin bókmenntasinn-
aða Moskva" og „Bókarblöð frá
Tarussa".
Sú hrifning, sem munnræpu-
skáldsagan „Þiðviðri" eftir Ilja
Ehrenburg vakti á sínum tíma,
verður hins vegar með öllu óskilj-
anleg.
Fjórða kynslóðin
Á árunum eftir 1956 voru sov-
ézkir lesendur beinlínis búnir und-
ir mögulegar, já, jafnvel æskilegar
stjórnarfarslegar og þjóðfé-
lagslegar endurbætur og breyt-
ingar; ríkastan þátt í slíkum und-
irbúningi áttu óhemju fjörleg
orða- og skoðanaskipti á ritvellin-
um, sem tugir sovézkra tímarita í
feiknaháum upplögum stóðu að.
Þetta var einkar eftirtektarvert,
þegar af þeirri ástæðu einni sam-
an, að þar með hafði ný kynslóð
rithöfunda fengið orðið, og von
bráðar áttu þessir ungu höfundar
öruggt innhlaup hjá eigin tíma-
riti, þ.e.a.s. „Æskunni" („Junost“)
undir ritstjórn Valentíns Katajévs.
Þetta tímarit gaf sem sagt heilu
hópunum af ungum skríbentum
frjálsar hendur við að skrifa sér
til frægðar og frama eða — ef svo
bar undir — einnig tækifæri til
þess að skrifa sig algjörlega út úr
húsi hjá öllum bókmenntasinnuð-
um lesendum með innantómu
orðagjálfri.
Hugtakið „fjórða kynslóðin"
segir lesendum á Vesturlöndum
alls ekki neitt, enda þótt það hafi
einmitt verið eitt helzta vígorðið
og stóra trompið í Sovétríkjunum
á þíðu-árunum. Fjórða kynslóðin,
þetta var kynslóð sakleysisins,
hreinleikans, kynslóð hinnar góðu,
óbrengluðu samvizku. Það var
þessi skilningur, sem upphafs-
maður þess, bókmenntagagnrýn-
andinn Felix Kusnetsov, vildi láta
leggja í hugtakið, en hann taldist,
þrátt fyrir yfirlýsta andúð sína, í
þá daga þó fremur hlynntur hin-
um ungu, upprennandi skáldum,
en þó alveg sérstaklega hið eigin-
lega bókmenntalega átrúnaðargoð
hinnar „leitandi" ungu skálda-
kynslóðar, Lév Anninskíj. Til
fjórðu kynslóðarinnar töldust, og
þá miðað við byltinguna, þeir sem
fæddust á árunum milli 1930 og
1940, og höfðu verið of ungir til að
eiga nokkra sök á glæpaverkum
fortíðarinnar; þeir sem höfðu —
eins og þeim jú hafði verið kennt
— skoðað ósigur Hitlers sem per-
sónulegan sigur hins „mikla“ og
„góðgjarna“ Stalíns en ekki sem
sigurhrós hins betri málstaðar, og
komust svo árið 1956 að raun um,
að villt hafði verið um fyrir þeim
níeð ógnvekjandi fölsun sögulegra
staðreynda. Afleiðingarnar af
þessu létu ekki á sér standa í
bókmenntunum.
Nýjar vonir
sovézkrar
æsku
Uppljóstrunum um glæpaverk
og gerræði Stalínstímabilsins
gegn þjóðum Sovétríkjanna var af
hálfu rússneskrar æsku fagnað
ákaflega með reglulegri ljóðahátíð
í fyrstu, en fögnuðurinn hélt svo
áfram í öðrum myndum og stóð
muijif. i < ðt.J.r.i.uúM. :iii< ,l.t , r.i Joi ^ jj.i i s. iid 5<c i -J* * '®#J. ii<t iiiie lij i l.li il rtiuiíi imoia itilmi;

'tLí ‘ ij|ii 5> 5v íiiltJ
<