Morgunblaðið - 23.07.1983, Blaðsíða 13

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 23. JÚLÍ 1983
13
nútímabókmenntir
Þýzki bókmenntafræöingurinn Helen
von Ssachno skrifar þessa yfirlitsgrein
um rússneskar nútímabókmenntir og
reynir aö gera skil helztu straumum í
bókmenntum austur þar, svo og kunn-
ustu höfundum og verkum þeirra, sem
í Sovétríkjunum eru ýmist talin til
hinna svokölluöu löglegu eöa ólöglegu
bókmennta. Þá gerir hún og nokkra
grein fyrir þeim rússnesku bókmennt-
um sem skrifaðar eru utan Sovétríkj-
anna, en berast þó aftur til Rússlands
eftir ýmsum leiöum. Síöari hluti.
Með Alexander Solzénitsyn hófst nýtt og frjálslegra tíma-
bil í rússneskum bókmenntum.
árum saman. Það voru þúsundir
æskufólks, sem þyrptust á ljóða-
og söngvasamkomur við styttu
Majakovskíjs og á öðrum minnis-
verðum stöðum ljóðlistarinnar; í
stærstu samkomusölum, sem und-
ir venjulegum kringumstæðum
voru fyrst og fremst ætlaðir til
íþróttaiðkana og annarra fjölda-
samkoma, fluttu ljóðskáldin nýj-
ustu verk sín hásri röddu. Ljóð-
skáld í hrifningarvímu — framar
öllum Évgenij Evtúsjenko, átrúnað-
argoð og eftirlæti allra rússneskra
ungmenna á þessum árum — og
áheyrendur í hrifningarvímu
mættust í ljóðlistinni og fundu, að
þeir voru ein heild, háð sömu ör-
lögum, og héldu það eitt, að þeir
væru frábrugðnir eldri kynslóð-
inni, yrði nægilegt til þess að nýtt
tímaskeið hæfist.
Prósaverk komu í kjölfarið.
Skáldsaga Vassilíjs Aksjónovs,
„Farmiði til stjarnanna", þar sem
unglingar á gelgjuskeiði eru aðal-
persónurnar, náði svo miklum
vinsældum, að ritari miðstjórnar
kommúnistaflokksins, Leonid Ilj-
itsjov, kallaði saman aukafund
miðstjórnarinnar af eintómum
áhyggjum. Þetta verk Aksjónovs
var bein stríðsyfirlýsing gegn
heimi hinna fullorðnu. Hinn
óstýriláti, já hneykslunarhellan,
sérvitringurinn varð aðalpersónan
í bókmenntastefnu, sem leit á
gelgjuskeið unglingsins sem
hreinustu náðartíð, og hóf ólgu
þess, óróleika og gerjun meðal
unglinga og einnig síðar á fullorð-
insárunum upp til siðgæðis-gildis,
sem hefði mikilvægu hlutverki að
gegna. Þetta gaf málfari hinna
ungu höfunda þann ferskleika og
þá ótvíræðni, sem gerir það að
verkum, að unnt er að tala um
rithöfunda fjórðu kynslóðarinnar,
en þeir voru um leið fyrsta kyn-
slóð rithöfunda eftir dauða Stal-
íns.
En það má varpa fram þeirri
spurningu, hvort kynslóðabundin
samhygð geti yfirleitt talizt fagur-
fræðilegur mælikvarði í bók-
menntum? Og hvað stendur svo
eftir, þegar feðurnir, sem fyrir
árásunum urðu, snúast sjálfir til
gagnsóknar?
Tepruskapur
Stalínstímans
skrínlagður
Eins og í ljós kom, stóð svo til
ekkert eftir. Vissulega er hægt að
tala um, að þessi nýstárlegu,
frjálslyndari viðhorf í bókmennt-
um hafi hreinlega verið kæfð á
tæknilegan hátt — þannig varð til
dæmis Valentín Katajev að víkja
úr stöðu ritstjóra „Junost" og eft-
irláta hana Boris Polevoj — en að
því er varðar ljóðskáld og rithöf-
unda hinnar ungu rússnesku
skáldakynslóðar, þá var líka um
vissan herskáan veikleika að ræða
í skáldskap þeirra, sem leiddi í
ljós því fleiri snögga bletti hjá
þeim, þeim mun háværari, sem
þeir urðu. En það var annað atriði,
sem fjórða kynslóðin hafði átt
frumkvæðið að, og átti eftir að
verða mikilvægt fyrir bókmennt-
irnar: Með nýju mati á gildi lífsins
komust á tengsl við Vesturlönd, í
fyrstu með því að taka upp hin
einkennandi tákn fyrir táninga-
og tvítugsaldurinn, sem tíðkaðist
á Vesturlöndum.
Jass, rokk og beat, þvermóðsku-
afstaða bítlaæskunnar, „treystu
engum yfir þrítugt", en framar
öllu blábjarmi vestrænna galla-
buxna varð í bókmenntunum að
kynslóðabrúandi gæðamerki hins
uppreisnargjarna hugarfars.
Magnaðar kvennafarslýsingar og
nakið kynlíf héldu innreið sína inn
í sovézkar bókmenntir, hin líkam-
lega ástarsæla, hjúskaparbrot,
kynlíf ungmenna fyrir giftingu,
tæknin við að draga á tálar og
lausung í ástamálum — allt þetta
hjó ekki svo mjög að rótum al-
menns siðgæðis, skar öllu heldur í
sundur líftaug þessa endemis
tepruskapar, sem sovézkar bók-
menntir urðu að lúta á
Stalínstímabilinu. Þegar þúsund-
þjalasmiður rússneskra bók-
mennta, Aksjonov, fann meira að
segja upp slangurmál, þar sem
álíka kjarnyrði og að „pælíðí",
„fíla í botn“, „ógeðslega gott“ og
„glatað" í málfari íslenzkra ung-
menna fékk hliðstæður á rússn-
esku, ætluðu hinir ráðsettari
Rússar alveg af göflunum að
ganga, enda þótt nú sé svo komið,
að rússneskt slangurmál, aukið og
endurbætt með mörgum litríkum,
safamiklum nýyrðum, heyri orðið
til hversdagslegrar tækni í rússn-
eskum nútímabókmenntum.
Forysta kommúnista-
flokksins tekur
í taumana
Síðar verður vikið að þýð-
ingarmestu uppgötvun þessarar
kynslóðar rússneskra skálda og
rithöfunda, en það er sambræðsla
austurs og vesturs í hugtakinu
heimsmenning eða — það sem ef
til vill er neyðarlegra — þegar
farið er að uppgötva á nýjan leik
gamalkunn vandamál okkar aldar
eins og Tsjingis Aitmatov gerði
fyrir skömmu í skáldsögu sinni
„Einum degi lengur en lífið".
Bókmenntalegar „uppgötvanir"
af þessu tagi eru sprottnar upp af
þrá heillar kynslóðar rússneskra
rithöfunda til að brjótast út úr
einangruninni, afdalamennsk-
unni, í stuttu máli, út úr stækju og
svækju Stalínstímabilsins (og þó
það í fyrstu væri gert með harla
ófullkomnum aðferðum). í áköfum
deilum um svonefnda „afstrakt
list“, en með henni var raunar átt
við vestræna niðurrifsstarfsemi á
sviði lista, var svo hin unga
skáldakynslóð ákærð á einu bretti
fyrir föðurlandssvik á öllum svið-
um sovézks menningarlífs. Þess
þótti jafnvel við þurfa að kalla
helztu syndaselina tvisvar fyrir í
desember 1962 til þess að láta þá
standa reikningsskil á misgjörð-
um sínum og láta þá lofa hátíðlega
bót og betrun — í annað skiptið
gerðist það meira að segja fyrir
framan fullskipaða forsætisnefnd
Kommúnistaflokks Sovétríkjanna.
Þar með var hinn opinberi enda-
punktur settur við „upphlaup
æskulýðsins".
Andóf, andstaða, grundvölluð á
þrautþjálfuðum, markvissum
hugsanagangi, átti svo eftir að
koma úr annarri átt.
Tvardovskíj markar
tímamót
Alexander Tvardovskíj, aðalrit-
stjóri hins víðfræga bókmennta-
tímarits „Novyj mir“ („Nýr heim-
ur“) í Moskvu gerði sjálfur aldrei
opinberlega grein fyrir stefnu
sinni í menningarmálum, en með
því að knýja fram samþykki
Khrúsjtsjovs fyrir birtingu fyrsta
skáldverks Solzénitsyns, „Dagur í
lífi ívans Denissovitsj", markaði
hann greinileg og afgerandi tíma-
mót í rússneskri bokmenntasögu
síðari áratuga.
Allt, sem fram að því hafði ver-
ið skrifað um viðfangsefnið Stal-
ínstímabilið varð hreinlega að
gjalti og innantómu orðagjálfri í
samanburði við skorinort, bein-
skeytt tjáningarform Solzénits-
yns.
Jafnvel „Doktor Sjivago" eftir
Boris Pasternak bliknaði í sam-
anburði við „Dag í lífi ívans Den-
issovitsj". Að vísu fundu helztu
andans menn Rússlands ekki til
sérlega beinna tengsla við örlög
ívans Denissovitsj, en aftur á móti
átti rússnesk alþýða þeim mun
sterkari taugar til söguhetjunnar,
því með listrænni einföldun var
hér skráð harmsaga rússneskrar
alþýðu en ekki einhver tilfinn-
ingahlaðin örlagasaga mennta-
manna. Ný hetja hafði litið dags-
ins ljós. Hinn þjakaði, lítillækk-
aði, sem sá mannlega sjálfsvirð-
ingu sína fótum troðna, kom nú
fram í sviðsljós bókmenntanna og
mótleikarar hans ásamt honum,
gjörspilltir embættismenn
Flokksins, ruddafengnir rann-
sóknardómarar eða þá bara venju-
leg ragmenni og afvegaleiddir ein-
staklingar, en fram að þessu hafði
sjálf tilvera slíkrar manngerðar
verið jafn lítið til opinberrar um-
ræðu og þrautaganga fórnarlamba
þeirra.
Þetta verk markaði því algjör
þáttaskil í bókmenntunum með
vali sínu á manngerðum sem aðal-
persónum, og aftur var það Tvard-
ovskíj, sem orðaði beint þá stöðu,
sem Solzénitsyn skipar í sovézkum
bókmenntum: „Það skiptir höfuð-
máli að skilja, að Solzénitsyn er
okkur ekki einungis hugleikinn
sem einstaklingur, heldur engu að
síður fyrir þær sakir, að bók-
menntalega séð stendur hann
nákvæmlega í brennidepli tveggja
andstæðra strauma í vitund alls
almennings, en af þeim straumum
beinist annar að fortíðinni, hinn
stefnir á vit framtíðarinnar ... í
stórum dráttum er því þannig var-
ið nú á dögum, að viss hluti rússn-
eskra rithöfunda kysi fremur að
halda áfram að skrifa á sama hátt
og þeir hafa gert hingað til, en
þeir hinir sömu, sem ætla að halda
áfram að skrifa eins og þeir hafa
hingað til skrifað, komast ekki hjá
því að sjá, að þeir eru ekki lengur
lesnir á sama hátt og hingað til
hefur verið gert — ekki einu sinni
þeir menn, sem eru þess umkomn-
ir að gagnrýna Solzénitsyn af
hvað mestri skarpsýni og anda-
gift.
Hin forboðna
útgáfustarfsemi
Tilurð Samisdat á að nokkru
leyti rætur sínar að rekja til þess
að jafnt rithöfundar sem lesendur
tóku að þverskallast við að skrifa
og lesa á sama hátt og gert hafði
verið fram að þessu, en um leið er
hún einnig sprottin upp af þeirri
opinberu stefnu í sovézkum menn-
ingarmálum, sem aftur var tekin
upp við fall Khrúsjtsjovs. Upphaf
Samisdat var svo sem ósköp smátt
og lét lítið yfir sér. Samisdat þýðir
út af fyrir sig einungis, að höfund-
urinn sjái sjálfur um útgáfu verks
síns til þess að komast hjá opin-
berri ritskoðun. Höfundurinn af-
hendir vinum sínum sem sagt
handrit sitt til aflestrar í eins
mörgum vélrituðum afritum og
honum finnst sjálfum við hæfi, en
þessir vinir vélrita svo handritið
sjálfir í nokkrum afritum og af-
henda þau sínum vinum til af-
lestrar — en í Sovétríkjunum er
yfirleitt ekki greiður aðgangur að
ljósritunarvélum. Þetta endurtek-
ur sig svo ótal sinnum, þannig að
höfundurinn sjálfur kann alls ekki
skil á því, hve stór lesendahópur
hans er.
En Samisdat er líka dálítið ann-
að og meira. Hún táknar um leið
visst mótvægi gegn ritskoðuninni,
er andsvarið við birtingarbanni,
skefjalausri ráðsmennsku yfir-
valda, flokkspólitísku leynimakki
á bak við tjöldin og opinberu eftir-
liti, en það táknar raunar í heild,
að þarna er um vissan minnihluta
að ræða, sem er í andstöðu við hin
kommúnísku yfirvöld; minnihluti,
sem vill halda uppi málefnalegum
umræðum eða þá vill fá áreiðan-
legri upplýsingar um menn og
málefni. Þetta er einmitt sá
minnihluti, sem átti þess kost á
þíðuárunum að ræða vandamál
sín opinberlega og heldur nú um-
ræðum sínum áfram í blóra við
Kommúnistaflokk Sovétríkjanna.
Það er hins vegar erfitt að segja
nokkuð ákveðið um, hversu mikla
raunverulega þýðingu þessar við-
varandi umræður kunna að hafa.
Solzénitsyn um glæpi
kommúnismans gegn
rússnesku þjódinni
Ásakanirnar á hendur rithöf-
undinum Solzénitsyn af hálfu sov-
ézkra yfirvalda eru í höfuðatrið-
um á þá leið, að sú aðferð, sem
hann sjálfur kallar „þjóðfélags-
lega pólýphóníu", það er að segja
að flétta inn í efnisþráð verka
sinna eins margar mannlegar
örlagasögur og frekast er unnt, sé
einungis notuð í því skyni að
ófrægja kommúnismann. Ekki er
hægt annað en að fallast á þetta.
Það var ætlun Solzénitsyns að
leggja fram sannanir fyrir glæp-
um rússneska kommúnismans
gegn rússnesku þjóðinni. í því
augnamiði notfærði hann sér
frásagnarmáta, þar sem engri að-
alpersónu varð yfirleitt við komið,
þegar af þeirri ástæðu, að frá-
sögnin skyldi varpa ljósi á ein-
stæða þjáningarsögu rússnesku
þjóðarinnar sem sameiginlega
reynslu hennar, er ristir þvert í
gegnum allar stéttir þjóðfélagsins.
Sérhvert orð er eins og stunga,
særir, rífur upp sárin. En þar með
var Solzénitsyn kominn inn á þær
brautir, sem unnt er að kalla and-
kommúnisma innan sovétskipu-
lagsins.
Þessi andkommúnismi hlaut
reyndar fyrr eða síðar að skjóta
upp kollinum, og því vandlegar,
sem reynt var að þegja óhugnað
fortíðarinnar i hel, þeim mun
magnaðri hlaut hann að verða,
þegar hann loks gaus upp.
Solzénitsyn var sem sagt aðeins
sá fyrsti, sem reið á vaðið, á undan
fjölmörgum öðrum rússneskum
rithöfundum, sem settu sér það
takmark að ná til lesendanna með
því að skýra með beinskeyttum,
opinskáum orðum frá þeim marg-
víslegu misgjörðum, sem komm-
únisminn hafði framið gegn
rússnesku þjóðinni, því sam-
kvæmt þeirra skoðun var einungis
á þann hátt hægt að rjúfa þá ára-
tugalöngu þögn, sem grúft hafði
eins og mara yfir þessum skugga-
hliðum þjóðarsögunnar.