Morgunblaðið - 28.01.1984, Síða 31

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 28. JANÚAR 1984 31

ÖRVERUFRÆÐI eftir dr. Ara Kr. Sæmundsen
Ný bólueöii
STRATEGY FOR PRODUCTION OF A UVE
ATTENUATED INFLUENZA VIRUS VACCINE
Mynd 2. Myndin sýnir, hvað gerist, þegar tvær ólíkar inflúensuveirur sýkja
sömu frumuna. Efst til vinstri er veikluð veira, en efst til hægri virk veira.
Súlurnar tákna erfðaefnið í 8 bútum og bókstafirnir tákna þau prótein sem
hver bútur ákvarðar. Mikilvægustu próteinin fyrir ónæmissvörun eru HA og
NA. Neðst á myndinni er sýndur blendingur, sem inniheldur þá búta erfða-
efnisins, sem ákvarða HA og NA, frá virku veirunni, en er veiklaður að öðru
leyti. (Úr grein T. Wilson.)
Mótefnin eru hluti af ónæmis-
kerfinu og myndast, þegar líkam-
inn verður fyrir áreiti svokallaðra
mótefna- eða ónæmisvaka (anti-
gens). þekktastir mótefnavaka eru
eflaust hinir fjölmörgu sýklar
(hér verður eingöngu fjallað um
veirur) og flestir kannast við svo-
kallaða barnasjúkdóma, s.s. rauða
hunda, mislinga, hettusótt,
hlaupabólu, o.s.frv. Eftir að hafa
fengið einhvern þessara sjúkdóma
*inu sinni, þá er maður laus við þá
Jjað sem eftir er ævinnar. Þetta
stafar af því að við frumsýkingu
myndar líkaminn mótefni gegn
viðkomandi veiru. ónæmiskerfið
leggur veiruna á minnið, í bók-
staflegri merkingu, og verði sama
veira á vegi manns aftur, þá er
ónæmiskerfið fljótt að bregðast
við og verndar gegn endursýkingu.
Þessa vitneskju hafa menn fært
sér í nyt við gerð bóluefna. Með
því að sprauta veirum inn í líkam-
ann myndar líkaminn mótefni
gegn viðkomandi veiru, sem síðan
koma í veg fyrir sýkingu við smit.
En málið er ekki alveg svona ein-
falt. Tvær meginkröfur verður að
gera til sérhvers bóluefnis, þ.e. að
það valdi ekki sjúkdómi og að það
veiti samt fullnægjandi ónæmis-
svörun. Einnig er æskilegt að lítið
sé um mengandi prótein og önnur
efni í bóluefninu, sem hugsanlega
gætu haft áhrif á ágæti ónæm-
issvörunarinnar.
Klassísk bóluefni
Þótt menn hafi unnið við rann-
sóknir á bóluefnum og framleiðslu
þeirra í langan tíma, þá er einung-
is til handfylli af góðum bóluefn-
um, og enn eru ekki til bóluefni
gegn mörgum sjúkdómum. Þetta
stafar m.a. af því að í mörgum
tilvikum er sýkillinn lítt þekktur
eða að illa gengur að einangra
hann, auðkenna og aðlaga að þeim
kröfum, sem gera verður til sér-
hvers bóluefnis. Flest þeirra bólu-
efna, sem nú eru í notkun, eru
einnig dýr og erfið í framleiðslu.
Af hinum klassísku bóluefnum,
sem við öll könnumst við, er til
tvær megingerðir, þ.e. lifandi og
dauð bóluefni. Eins og nafnið
bendir til innihalda dauð bóluefni
dauða veiru. Hér mætti einnig
flokka þau bóluefni sem innihalda
hluta af veirunni, t.d. þau yfir-
borðsprótein, sem mestan þátt
eiga í að vekja ónæmissvörun. Lif-
andi bóluefni, innihalda lifandi
veiru, sem hefur verið veikluð (at-
tenuated) á sérstakan hátt, þannig
að hún valdi aðeins mjög vægum
eða engum sjúkdómi, þegar hún er
komin inn í líkamann. Dauð bólu-
efni eru búin til með því að rækta
veirur í miklu magni og drepa þær
svo með ýmsum efnum, t.d. forma-
líni. Lifandi bóluefni samanstanda
af veikluðum veirum, sem fengist
hafa við endurteknar sýkingar á
frumum óskyldum náttúrulegum
hýsilfrumum. Það tekur oft lang-
an tíma og krefst flókinna aðferða
að veikla veiru, en þessi tegund
bóluefnis er þó í flestum tilfellum
betra bóluefni en dautt bóluefni.
Dauðu bóluefnin eru lélegir hvat-
ar ónæmiskerfisins og þarf því oft
margar sprautur, og mikið magn,
þar til fullnægjandi ónæmissvör-
un fæst. Veiklaðir veirustofnar
geta hins vegar orðið fyrir stökk-
breytingum og orðið sjúkdóms-
valdandi að nýju, eða jafnvel
óvirkir sem bóluefni. Mörg þess-
ara bóluefna innihalda einnig oft
aukaefni. Inflúensubóluefni er
t.d. búið til úr veirum, sem rækt-
aðar hafa verið í eggjum. Slíkt
bóluefni inniheldur því oft mikið
af allskonar eggjapróteinum.
Menn hafa einnig framleitt svo-
kölluð einingabóluefni (subunit
vaccines) með því að einangra þá
hluta veirunnar, sem ónæmiskerf-
ið kemst fyrst í snertingu við (þ.e.
yfirborðsprótein). Slík bóluefni
hafa þá kosti að þau innihalda
ekki heilar veirur og því engin
hætta á smiti vegna mistaka.
Óskostirnir eru hinsvegar þeir að
hingað til hafa menn beitt klass-
ískum lífefnafræðilegum aðferð-
um við tilbúning þessara bóluefna,
sem hefur gert þau bæði dýr og
erfið í framleiðslu, og þau inni-
halda oft ýmis mengandi efni.
Ný bóluefni
Með tilkomu erfðatækninnar
hafa manninum opnast nýjar leið-
ir til framleiðslu bóluefna. Þannig
er talið að í framtíðinni verði unnt
að framleiða einingabóluefni, sem
eru laus við mengandi efni, veikl-
uð bóluefni, sem eru stöðug, og
fjölgild (polyvalent) bóluefni, sem
veita vörn gegn allt að hálfri tylft
ólíkra sjúkdóma. Hér verða nú
nefnd nokkur dæmi um þá mögu-
leika, sem erfðaverkfræðin og
skyldar greinar bjóða upp á.
Með því að einangra þann erfða-
vísi, sem ákvarðar yfirborðspró-
tein hepatítis B-veirunnar (veldur
einnig tegund lifrarbólgu), hefur
verið hægt að yfirfæra hann yfir í
erfðaefni baktería (mynd 1). Bakt-
eríurnar framleiða síðan þetta
ákveðna prótein í miklu magni og
þannig er hægt að fá einingabólu-
efni gegn hepatítis B-veirunni og
mörgum öðrum veirum á einfald-
an og ódýran hátt.
Önnur aðferð, sem farið er að
beita í ríkum mæli, er að einangra
þau yfirborðsprótein, sem mestan
þátt eiga í að hvetja ónæmissvör-
un. Þessi prótein eru siðan rað-
greind, þ.e. þær tegundir amínó-
sýra, sem próteinið samanstendur
af, eru ákvarðaðar og í hvaða röð
þær koma fyrir í viðkomandi pró-
teini. Þegar amínósýruröðin er
þekkt, þá er einfaldlega hægt að
búa til fjölmörg stutt prótein
(svokölluð peptíð), og kanna hvert
þeirra gefur besta ónæmissvörun.
Þessi litlu tilbúnu peptíð hafa þá
kosti, að ekki þarf að vera að sulla
með sjúkdómsvaldandi veirur og
auðvelt er að fullnægja kröfum
um öryggi bóluefnisins.
Nú er einnig verið að kanna þá
möguleika að búa til veirublend-
inga. Veirur sem innihalda erfða-
efni sitt í mörgum bútum eru sér-
staklega vel fallnar til þessara
rannsókna, eins og t.d. innflúensu-
veiran. Með því að sýkja frumur
samtímis með veiklaðri veiru og
virkri innflúensuveiru, þá er hægt
að fá fram blendinga, sem inni-
halda yfirborðsprótein virku veir-
unnar, en hegða sér eins og veikl-
aðar veirur að öðru leyti. Þannig
er hægt að fá fram veiklaða veiru,
sem gefur góða ónæmissvörun, á
miklu skemmri tíma en áður
(mynd 2).
Að síðustu mætti nefna nýja að-
ferð, sem felst í því að þeim erfða-
vísum veira, sem ákvarða t.d. yfir-
borðsprótein og þar með ákjósan-
lega mótefnavaka, er komið fyrir í
erfðaefni annarrar veiru. Tilraun-
ir af þessu tæi hafa beinst að kúa-
bóluveirunni, m.a. vegna þess að
þetta er stór veira, þannig að auð-
velt er að koma fyrir aukaerfða-
vísum í erfðaefni veirunnar, auk
þess sem kúabóluveiran veldur
ekki sjúkdómi í mönnum, en hefur
reynst vel við bólusetningar gegn
bólusótt engu að síður. Nú hafa
verið búin til tvær „nýjar“ kúa-
bóluveirur, ein sem inniheldur
erfðavísi, sem ákvarðar eitt af yf-
irborðspróteinum herpes sim-
plex-veirunnar. Þeir sem að þess-
um tilraunum standa ætla að á
þennan hátt megi koma fjölda-
mörgum erfðavísum ólíkra veira
fyrir í erfðaefni kúabóluveirunnar
og fá þannig fram fjölgild bólu-
efni. í framtíðinni verður því e.t.v.
hægt að bólusetja einu sinni með
einu bóluefni gegn öllum meiri-
háttar sjúkdómum.
E. Lycke og E. Norrby (1981)
„Medicinsk Yirologi", Almquist &
Wiksell Förlag AB, Stockholm. T.
Wilson (1984) Biotechnology
2:28—39.
LÉTTMÚSÍK AF BESTU GERÐ
Finnbogi Marinósson
Irene Cara
What a Feelin’
Steinar hf.
Af öllum þeim lögum sem ná
miklum vinsældum, eru mikið
spiluð og teljast til léttari enda
tónlistarinnar enda fæst þeirra
sem sígild gullkorn. En sem bet-
ur fer gerist þetta og eitt af þeim
bestu sem ég heyrt er „Flash-
dance ... What a Feelin’". Þetta
stórgóða lag þarf væntanlega
engrar kynningar við en líklega
vita færri hver það er sem syng-
ur lagið. Stúlkan sem það gerir
heitir Irene Cara og vakti fyrst
athygli í kringum kvikmyndina
„Fame“ sem sýnd var hér fyrir
nokkrum árum. Síðan heyrðist
ekkert í stúlkunni fyrr en á síð-
asta ári þegar ofangreint lag sló
í gegn. Þrátt fyrir að langt sé
siðan nýtur lagið enn nokkurra
vinsælda og segir það sitt um
gæðin.
Fyrir nokkru kom út stór
hljómplata með Irene Cara þar
sem hún syngur lögin tvö úr
Flashdance-kvikmyndinni (Why
Me? og Flashdance ... What a
Feelin’). Auk þessara laga eru
níu önnur lög á plötunni. Það er
fljótsagt að ekkert þeirra nær
titillaginu í gæðum en þau
standa því ekki langt að baki.
Þegar síðan á heildina er litið
stendur þessi plata uppúr, í þeim
hópi sem hún tilheyrir. Það sem
þar ræður mestu er hversu öll
lögin eru laus við óþarfa hljóð-
færanotkun. Til að mynda er
næstum ekkert notast við
strengi (fiðlur og önnur skyld
hljóðfæri) og er platan því bless-
unarlega laus við alla væmni.
Sjálf er Irene Cara stórgóð
söngkona og nýtur hún sín vel í
hljóðblöndunni. Gítarinn er
stundum látinn hljóma áberandi
og yfirbragðið verður rokkað
eins og t.d. í lögunum „Why
Me?“, „Cue Me Up“ og „The
Drearn". Það sem heldur öllum
lögunum innan ramma danstón-
listarinnar er trommuleikurinn.
Hann er fastur og miðast við að
hægt sé að dansa auðveldlega
með lögunum. Innanum eru líka
hreinræktuð danslög þar sem
ekkert minnir á rokkið. „Keep
On“ er eitt þessara laga og væri
ég ekki hissa ef það næði til
eyrna almennings og yrði vin-
sælt.
Þegar öllu er á botnin hvolft
vil ég meina að þessi sólóplata
Irene Cara sé einhver sú
skemmtilegasta sem ég hef
heyrt lengi. Hún rennur létt í
gegn þegar svo ber undir. Hún
samanstendur af skemmtilegri
blöndu af misléttum og þægi-
legum lögum. Tónlistin er vönd-
um og laus við allt óþarfa útflúð.
Síðast og ekki síst er Irene stór-
góð söngkona sem gaman er að
hlusta á. Hún skilur eftir létta
þægilega minningu og hægt er
að hlakka til að hlusta á næst,
án þess að eiga á hættu að hún
verði leiðigjörn.

4 - .’/cc-ea^Kgen^rifeln ' ■';,u’9en's,DNAI ■ 1 ■ ? \ V\. .■; \ - 'surfoce ontigcn proteín .. ' surfoce ontigen protein
Mynd 1. Til vinstri má sjá stflfærða mynd af hepatítis B-veirunni. Mótefni
gegn yfirborðspróteinum (surface antigen protein) veita vörn gegn frekari
sýkingum. Til hægri má sjá kúlulaga komplex yfirborðspróteina, sem bakt-
eríur mynda, eftir að erfðavísi þeim, er ákvarðar yfirborðspróteinin hefur
verið komið fyrir í erfðaefni bakteríanna. Þessi komplex er uppistaðan í
einingabóluefni gegn hepatítis B, sem nú er verið að prófa. (IJr grein T.
Wilson.)
Opiöídagkl.9-16
TT AP1T ATTP SkeifunnMS
niiuIiilUr Reykjavík