Morgunblaðið - 08.02.1984, Síða 38

38
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 8. FEBRÚAR 1984
Ævisaga Ingólfs á
— eftir Jón
Gíslason
Páll Líndal.
Ingólfur á Hellu.
Umhverfi og ævistarf.
Fjölnir Rcykjavík 1982—1983.
Rituð saga vísar veginn
Stjórnmálasagan á Suðurlandi
er að mestu órituð. Hún er að vísu
varðveitt í heimildum eftirlátnum
í margdreifðum gögnum, sökum
þess er erfitt að greina ýmsa þætti
hennar, þróun og rök. Það er
furðulegt, að forustumenn sunn-
lenzkra sveita skuli ekki hafa iagt
á það meiri áherzlu að rita sögu
héraðanna, sögu atvinnuvega,
framkvæmda og margþættrar
menningar á Iiðinni öld og á yfir-
standandi. Þetta er því bitrara, að
einmitt á Suðurlandi urðu meiri
og stærri framkvæmdir á þessum
tímum, en almennt var í landinu,
þær langstærstu verklegar, er orð-
ið hafa í landinu um alla sögu, og
af sumum taldar þær stærstu er
urðu á Norðurlöndum á milli-
stríðsárunum miðað við fólks-
fjölda, og jafnvel um alla Norður-
álfuna.
Þessi framkvæmd var Flóaá-
veitan og þær er fylgdu í kjölfar
hennar, Mjólkurbú Flóamanna og
áveituvegirnir um Flóann. Ríkið
Iagði fram fjármagnið og er þetta
fyrsta stórframkvæmdin í landinu
í þágu atvinnuveganna. Það mikla
framtak er hér var í verki hefur
skilað miklum arði í þjóðarbúið,
rist djúpar rúnir í löggjöf landsins
í sambandi við skipulag á land-
búnaðinum.
Það er vert að vekja athygli á
þessu, þegar fjallað eru um um-
rædda bók, því að þeir félagarnir,
Páll Líndal og Ingólfur Jónsson á
Hellu, rekja þessa sögu allítarlega
ásamt fleiri þáttum úr sunn-
lenzkri framfarasögu í sambandi
við landbúnaðinn. Sögurakning
AÐALFUNDUR Samtaka um vest-
ræna samvinnu var haldinn miöviku-
daginn 1. febrúar 1984. í skýrslu
Björns Bjarnasonar, formanns sam-
takanna, kom fram að alls hefði á
vegum SVS verið efnt til 11 funda í
Reykjavík frá því síðasti aðalfundur
var haldinn 1. mars 1982. Á þessum
fundum hafa flestir ræðumanna ver-
ið erlendir og í þeirra hópi meðal
annarra Lennart Ljung, yfirhers-
höfðingi í Svíþjóð, Ronald F. Marry-
ott, fyrrum yfirmaður varnarliðsins á
Keflavíkurflugvelli, og Max Kamp-
elman, sem var sendiherra Banda-
ríkjanna á Madrid-ráðstefnunni. í
hópi íslenskra ræðumanna voru
Ólafur Jóhannesson, þáverandi
utanríkisráðherra, og Magnús Torfi
Ólafsson, blaðafulltrúi ríkisstjórnar-
innar.
Formaður greindi og frá útgáfu-
starfsemi Samtaka um vestræna
samvinnu undanfarin misseri og
nefndi sérstaklega erindi Kjart-
ans Gunnarssonar, framkvæmda-
stjóra, um aukna þátttöku íslend-
inga í vörnum landsins, og rit
Benedikts Gröndal, sendiherra,
um varnarliðið á íslandi. í apríl
1982 stóðu SVS að ráðstefnu með
nemendasambandi varnarmála-
háskólans í Noregi og var þá sér-
fróðum mönnum víðsvegar að
stefnt hingað til Iands. Erindi og
niðurstöður ráðstefnunnar komu
síðan út í bæklingnum „Security
þeirra er að mestu leyti sönn og
rétt, og fyllir autt skarð í landbún-
aðarsögu landsins. Eitt af aðal-
einkennum ævisögu Ingólfs á
Hellu er að hann rekur ræturnar
að framkvæmdunum og skilgrein-
ir margt í því efni allvel.
Sagan á ríkar erfðir
í skiptum granna
Allt frá upphafi sögu hefur
ávallt gætt nokkurs kala milli
Árnesinga og Rangæinga. Hags-
munir þeirra hafa oft rekizt á, en
aldrei eins og á þjóðveldisöld, er
ríkustu og voldugustu ættir lands-
ins sátu hvor í sínu héraðinu. En á
yfirstandandi öld hefur orðið föst
og örugg samstaða um þýðingar-
mestu mál héraðanna, og margt
bendir til að svo verði um ókomna
tíma.
Höfuðból ættanna fornu, Hauk-
dæla og Oddaverja, lentu í klóm
kirkjunnar, urðu staðir ríkir og
voldugir, sérstaklega Oddi á Rang-
árvöllum. Hann átti ítök í Árnes-
þingi og óðul og völd skiptust milli
granna með þeim afleiðingum að
deilur urðu harðar og afleiðing-
arnar óheppilegar fyrir sunnlenzk
héruð. Af því er mikil saga varð-
veitt og festist í heimildum ald-
anna.
Þessi saga snertir ekki stjórn-
málasögu líðandi tíma í sunn-
lenzkum sveitum, en samt sem áð-
ur er sama eðlið og sömu aðstæð-
urnar fyrir hendi, sé vel athugað.
En beiting pólitísks valds á Al-
þingi á 19. og 20. öld hefur snúizt í
farveg sátta og samstöðu milli
héraðanna tveggja, og skapazt af
því ávaxtamikið samstarf, báðum
til heilla og hamingju. Á stundum
hefur frumkvæði og atbeini til
fylgis við mestu málin orðið til á
víxl í sýslunum tveimur og þurfa
grannar því ekki að öfunda hvor
annan. hvor sínu megin Þjórsár.
in the North". Nú er verið að
dreifa sérprentun úr tímaritinu
Úrvali um „friðarstríð" KGB.
Skrifstofu reka Samtök um
vestræna samvinnu með upplýs-
ingafulltrúa Atlantshafsbanda-
lagsins á íslandi, Magnúsi Þórðar-
syni, að Garðastræti 42 í Reykja-
vík. Upplýsingadeild Atlantshafs-
bandalagsins hefur nýlega gefið út
eintak af „NATO-fréttum“ sem
hefur að geyma úrval greina úr
ritinu „NATO Review". Er unnt að
fá ritið á skrifstofunni í Garða-
stræti 42, en það er sent félögum í
SVS og Varðbergi.
Samtök um vestræna samvinnu
voru stofnuð af mönnum úr Al-
þýðuflokki, Framsóknarflokki og
Sjálfstæðisflokki og sitja menn úr
flokkunum í stjórn samtakanna. í
ræðu sinni komst Björn Bjarnason
meðal annars svo að orði:
„Samtök okkar hafa nú starfað í
meira en aldarfjórðung og aldrei
hefur verið hvikað frá því mark-
miði sem í upphafi var sett, að
standa vörð um lýðræðislega
stjórnarhætti og þær margvíslegu
ráðstafanir sem gripið hefur verið
til þeim til varnar. Við förum ekki
í launkofa með skoðanir okkar né
heldur skiptum við um nafn og
númer eftir því hvernig vindurinn
blæs hverju sinni. Það væri fróð-
legt rannsóknaefni að kanna hve
oft þeir sem háværastir eru hér á
landi í andstöðunni við vestræna
Rangæskar alþingis-
kosningar á 19. öld
Stjórnmálasaga héraðanna er
bundin skilríkum einkennum í
erfðum og sundurgreinum hags-
munamálum, tengdum og frænd-
semi, og á stundum slungin marg-
þættum þráðum atvika líðandi
stundar. Svo er það með alþingis-
kosningarnar í Rangárþingi á 19.
öld. Fyrsti alþingismaður Rang-
æinga var embættismaður, og
hafði hann lítinn áhuga fyrir setu
á Alþingi og sat aðeins eitt þing.
Síðan tóku við bændur atkvæða-
miklir.
Allir alþingismenn Rangæinga
voru úr austurhluta kjördæmisins
allt til ársins 1869. Þótti sumum
úthéraðsmönnum þetta ekki hag-
kvæmt og urðu af því hreyfingar
er lengi höfðu áhrif.
Árið 1869 gengust nokkrir kjós-
endur í miðsýslunni fyrir því, að
reynt yrði að fá kosinn alþingis-
mann studdan öðrum meirihluta
en verið hafði. Forustumaður
þessa var séra Ásmundur Jónsson
í Odda á Rangárvöllum, og fékk til
framboðs mág sinn, dr. Grím
Thomsen á Bessastöðum á Álfta-
nesi. En amma hans var frá Hellu-
vaði á Rangárvöllum. Kosningin
1869 varð mjög hörð og náði Grím-
ur kosningu og réðu þar úrslitum
atkvæði Jóns bónda Eiríkssonar í
Bjóluhjáleigu, afa Ingólfs Jóns-
sonar, og sambýlismanns hans,
Hannesar Jónssonar.
Síðan hafa úthéraðsmenn
venjulega staðið saman að mestu
um kjör alþingismanna, þó undan-
tekning yrði frá því um skeið um
Landmenn.
Breyttar aöstæöur,
ný sjónarmið
Árið 1937 féllu báðir alþingis-
menn Rangæinga, og urðu afleið-
samvinnu hafa talið sér nauðsyn-
legt að skipta um gervi á þessum
aldarfjórðungi eða hve mörgum
firrum þeir hafa haldið á loft
málstað sínum til stuðnings á
þessum sama tíma ... Við verðum
að fylgjast vel með öllum þessum
hræringum ekki síst þeim sem
eiga sér stað innan kirkjunnar og í
skólunum, helgustu véum frelsis-
ins..; Samtök okkar eru sam-
nefnari fyrir stuðning þeirra
flokka sem við aðhyllumst við
vestræna samvinnu, með því að
standa sameiginlega vörð um
þennan málstað treysta flokkarnir
best forsendurnar fyrir öryggi og
sjálfstæði íslensku þjóðarinnar."
Björn Bjarnason, blaðamaður,
var endurkjörinn formaður Sam-
taka um vestræna samvinnu til
næstu tveggja ára, og aðrir í
stjórn eru: Jón Abraham ólafsson,
sakadómari, Eiður Guðnason, al-
þingismaður, Kjartan Gunnars-
son, framkvæmdastjóri Sjálfstæð-
isflokksins, Jón Hákon Magnús-
son, framkvæmdastjóri hjá Haf-
skip hf., Páll Heiðar Jónsson, út-
varpsmaður, Hörður Sigurgests-
son, forstjóri Eimskipafélags ís-
lands hf., Ásgeir Jóhannesson,
forstjóri Innkaupastofnunar ríkis-
ins, Hrólfur Halldórsson, fram-
kvæmdastjóri Menningarsjóðs, og
Gunnlaugur Claessen, deildar-
stjóri í fjármálaráðuneytinu.
Hellu
Ingólfur á Hellu.
ingar þess, að breyttur meirihluti
varð á Alþingi, og samþykkt var
þýðingarmesta löggjöf í landbún-
aðarmálum um alla sögu, afurða-
sölulögin. Mikill hluti Sjálfstæðis-
flokksins var algjörlega á móti
þessari löggjöf og reyndi með öll-
um ráðum að koma í veg fyrir
framkvæmd hennar og voru höfð
uppi stór orð og ill um þau.
I næstu kosningum var sjálf-
stæðismönnum í Rangárþingi
mikill vandi á höndum að velja sér
frambjóðendur. Málalok urðu þau,
að Ingólfur Jónsson, kaupfélags-
stjóri á.Hellu, varð efstur á lista
þeirra, og var kosinn í haustkosn-
ingunum eftir hina sögufrægu
kjördæmabreytingu.
Ingólfur á Hellu á mjög sér-
stæðan feril í stjórnmálum. Hann
hófst ekki til stjórnmálabaráttu
af löngu starfi I stjórnmálaflokki
né tryggð við pólitíska stefnu.
Hann hófst af sjálfum sér og
skiptum við félagsmenn í Kaupfé-
laginu Þór. Hann átti ekki að baki
langa reynslu í félagsmálum,
hvorki stéttarlegum né í sveitar-
stjórn. En hann var þjálfaður í
verzlunarmálum og vann traust
viðskiptavina af lipurð og greiða-
semi. Þetta dugði honum vel til
kjörfylgis og síðar í stjórnmála-
starfinu almennt.
Þegar Ingólfur á Hellu var kjör-
inn á Alþingi haustið 1942, var
mesti móðurinn úr framsóknar-
mönnum í sambandi við afurða-
sölulögin. Þeir töldu sig hafa unn-
ið fullnaðarsigur. En breyttar að-
stæður voru orðnar í landinu af
völdum styrjaldarinnar. Sumarið
1942 hafði verkalýðurinn í höfuð-
staðnum unnið ríkisstjórninni svo
mikinn hnekki, að lögin um kaup-
bindingu urðu óvirk. Kaupgjald
var stórhækkað og kaupgeta al-
þýðunnar í þéttbýlinu var með því
stóraukin.
Áhrif þessa urðu þau, að land-
búnaðarafurðir urðu auðseldar,
jafnt mjólk sem kjöt. Eftirspurn
stórjókst og birgðir smjörs og osta
seldust upp á skömmum tíma.
Hér voru því algerlega breytt
viðhorf. Mjólkurstríðið mikla, af-
leiðing afurðasölulaganna, var
sjatnað að fullu. Nú varð stétt-
arstaða bænda gagnvart kaupend-
um í höfuðborginni orðin algjör-
lega breytt. Þetta skildi Ingólfur
Jónsson vel og notfærði sér það
með því að koma á nýju verði
landbúnaðarvara í samræmi við
kaupgjald verkalýðsins.
Hann kom því fram í verðlags-
nefnd, að landbúnaðarvörur voru
hækkaðar eins og þegar er sagt.
Hann skákaði þar framsóknar-
mönnum og tryggði sér traust
bænda um ókominn tíma. Hann
hóf hér til vegs nýja og breytta
landbúnaðarpólitík. Þessu er lýst í
ævisögunni, en farið hóflega í sak-
ir.
Að vísu átti sunnlenzk bænda-
stétt hauka í horni í Sjálfstæðis-
flokknum áður, eins og Ingólfur
segir frá í sögu sinni. Jón Ólafsson
alþingismaður Rangæinga lét
stjórn Mjólkurbús Flóamanna í té
verðbréf til tryggingar láni, þegar
hún var fjárvana á frumbýlings-
árunum, og var það mikill og góð-
ur greiði. Jón sýndi með þessu hug
sinn fullkomlega og trúna á starf-
semi mjólkurbúsins og framtíð
mjólkuriðnaðar á Suðurlandi.
Ingólfur lýsir þessum málum og
skipun þeirra í ævisögunni, og er
gaman að lesa frásögn hans. í
samræmi við þann málflutning
lýsir hann aðdraganda fleiri mála
til framfara og heilla sunnlenzk-
um landbúnaði og verður betur að
því vikið síðar.
Oft er vandi að meta
menn á líðandi stund
Síðara bindið af ævisögu Ingólfs
á Hellu hefst á miklum tímamót-
um í þjóðarsögunni. Kjördæma-
breyting var í framkvæmd árið
1959 og langvarandi stjórnarstarf
tveggja flokka hófst að henni af-
staðinni, Alþýðuflokks og Sjálf-
stæðisflokks. Stjórnartímabil
þeirra fékk nafnið viðreisnartíma-
bil.
Á þessum árum fór Ingólfur á
Hellu með landbúnaðarmál og
fleiri mál, sem snerta sunnlenzk
héruð mjög mikið. Hann kom þá
fram mörgum málum til almenn-
ingsheilla, og leiðir stóðu til
áframhaldandi sóknar að ráð-
herratíð hans lokinni.
Ég vil taka það fram, svo það
valdi ekki misskilningi, að ég var
ekki stuðningsmaður Ingólfs á
Hellu né fylgjandi stefnu hans í
landbúnaði. Þar kom margt til, og
vil ég að nokkru minnast á það, og
játa um leið að ótti minn var
ástæðulaus, eins og reynslan hefur
sannað.
Ég óttaðist fyrst og fremst, að
hann léti sverfa til stáls í við-
kvæmum og þýðingarmiklum
hagsmunamálum bændanna á
Suðurlandi, sérstaklega með því
að reisa ný mjólkuriðnaðarfyrir-
tæki í Rangárþingi og sundra
þannig sunnlenzkum bændum.
Þessi málefni frænda okkar og
vina, Ingólfs og mín, voru við-
kvæm og vandmeðfarin. Ingólfur
gerði ekki tilraun til að þetta yrði,
en hins vegar er það næstum því
öruggt, að sumir ráðamenn í
bændasamtökunum sunnanlands
voru á verði fyrir þessu.
Ingólfur á lof skilið fyrir það á
spjöldum sögunnar, að hann
snerti viðkvæman streng í brjósti
sunnlenzkra bænda til samein-
ingar um framleiðslumál sín, þó
að hann héldi áfram fastri og
ákveðinni pólitískri stefnu. Ingólf-
ur lýsir þessu allvel í ævisögu
sinni, en bezt í sambandi við
frumvarpið í sambandi við breyt-
inguna á skipulagi mjólkurflutn-
inganna á Suðurlandi.
Frásögn hans af fundi hans og
Egils Thorarensen á Hótel Borg
um það mál, þegar Egill bauð hon-
um sættir og lofaði að taka upp
skipulagið er Ingólfur vildi koma
á, er merkileg frásögn og er ég vel
vitandi þess, að sagnfræðingar
komandi tíma munu fjalla um
þetta atriði í sunnlenzkri sögu er
rétt stund rennur upp.
Valin skal leiö og stefna
um breiðar sveitir
Ingólfur Jónsson er greinilega
aðalforingi í landbúnaðarmálum
þjóðarinnar um langan tíma.
Hann vann heill og ákveðinn að
mörgum nýtum málum, og skák-
aði oft andstæðingum sínum af
hugkvæmni og kunnáttu.
Ingólfur segir frá þessu í sögu
sinni, en jafnframt verkefnum
sínum í samgöngumálum og er af
nógu að taka þar. Hann rekur
einnig fortíð vegamála og hefur
þar sögu, er Alþingi hóf fyrst að
gegna þar merku hlutverki. Þjóð-
leiðin úr Reykjavík og austur Suð-
urlandsundirlendið var honum
mest í muna, og tókst honum að
vinna henni þrekvirki.
Á ráðherraárum hans voru gerð
stórvirki í lagningu bundins slit-
lags á sunnlenzka þjóðvegi, og
verður þess minnzt af komandi
kynslóðum af aðdáun. En fleira er
í efni.
Með Flóaáveitulögum var gerð
mikil vegagerð í Flóanum í fram-
haldi af framkvæmdum þeirra.
Þessi vegagerð markaði tímamót í
sveitum landsins, en sérstaklega
sunnanlands. Eiríkur Einarsson,
alþingismaður Árnesinga, varð
Aðalfundur Samtaka um vestræna samviimu:
Markmiðið að standa
vörð um lýðræðis-
lega stjórnarhætti