Morgunblaðið - 26.04.1984, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 26. APRÍL 1984
Einar Ólafur Sveinsson
prófessor dr. phil.
In memoriam:
Einar Ólafur Sveinsson prófess-
or, er nú horfinn héðan úr dval-
arheimi til eilífs fagnaðar annars
heims, þar sem sá sem skapaði
sólina hefur nú leyst hann úr lík-
amsfjötrum.
Einar ólafur er meðal þeirra ís-
lendinga, sem þurfa engin eftir-
mæli. Hann mælir um ókomin ár
eftir sjálfan sig með ritverkum
sinum, sem eru óbrotgjarn minn-
isvarði samferðamönnum og eftir-
komendum um ævistarf hans,
bókmenntarannsóknir, útgáfur
sagna, þýðingar og listtúlkun.
Sannast hér sem oftar orð Sólar-
ljóða:
Sinna verka
nýtur seggja hver,
sæll er sá er gott gerir.
Saga Einars ólafs er ævintýrið
um bóndasoninn úr Mýrdalnum,
sem endur fyrir löngu lagði á
ókunna stigu með nesti og nýja
skó og eignaðist sína kóngsdóttur
og ríki í íslenskum menningar-
heimi. Hann tók vfða við grýttri
jörð og órækt, en breytti í gras-
breiður og akurlendi. Að þessum
álfum hefur hann arfleitt þjóð
sína og nú geta akurkarlar haldið
ósleitilega áfram aö erja akurinn,
sá og uppskera.
Einar Ólafur unni þjóð sinni og
íslenskri menningu af heilum hug;
henni gaf hann allt sem hann
hafði að gefa og öll verk hans eru
tengd bókiðju og bókmenntum,
einkum miðaldabókmenntum, en
ekki skal látið liggja í láginni að
hann var býsna vel að sér í klass-
ískum ritum heimsbókmenntanna.
Smekkur hans var traustur, svo að
hann greindi á auðveldan hátt
hismið frá kjarnanum. Og löng
reynsla kenndi honum að tísku-
stefnum í bókmenntarannsóknum
skyldi tekið með varúð. „Margir
geta fengið hugmyndir, en þær eru
jafnan lítils virði, nema unnt sé að
færa sönnur á þær.“ Þannig komst
meistarinn iðulega að orði.
Einar Ólafur var lærður maður,
sem tamdi sér í vinnubrögðum
sínum að lúta ströngum aga
fræðigreinarinnar og því gat hann
með réttu krafist slíks hins sama
af öðrum. En víða í verkum hans
gneistar af andagift, jafnvel
skáldlegri viðkvæmni. Hann
kappkostaði að glæða þurran fróð-
leik lífi og blés lífsanda í stað-
reyndir og nöfn. Hið smáa varð
stórt í höndum hans. Af lærdómi
sinum, skarpskyggni og dóm-
greind lýsti hann myrka hluti og
þetta ljós lýsir nú upp bautastein
hans.
Ungur að árum átti Einar Ólaf-
ur við sjúkdóm að stríða en í það
sinn steig hann yfir dauöann. Sá
sigur skildi eftir feigðargrun í
brjósti Einari Ólafi. í ljóðabók
sinni yrkir hann:
Leiðin er stutt, lífið er aðeins spölur,
Ijósorpið fótmál; fyrir og eftir er myrkur,
og inn i Ijósið vefst skugganna skjálfandi mistur.
Þetta, „skugganna skjálfandi
mistur" sem var í raun gott vega-
nesti fyrir bókmenntamann, vék
síðan aldrei frá Einari Ölafi.
Feigðargrunurinn jók skyn hans á
litbrigði lífsins, dýpkaði mann-
skilning hans og skerpti túlkun á
listaverkum. Lífið er ekki til án
dauða og Einari ólafi varð þessi
staðreynd hvatning til frjórra at-
hafna. Hann vildi verða eftir-
minnilegur, ekki hverfa nafnlaus
út í myrkrið. Verk hans eru þrot-
laus viðspyrna gegn dauðanum,
„fang við ofurstyrkan mann“, eins
og hann kemst að orði í ljóðum
sínum.
Engum var berara en Einari
ólafi, að 'lífið er einnar nætur
gisting og einmitt af þeim sökum
varð honum lífið dýrmætara en
ella. Það varð honum yndisheim-
ur. Hann sótti unað til ljóssins,
sólarinnar, náttúrunnar, alls þess
sem lifir og hrærist, grasa, blóma
og dýra, enda var skepnan við-
fangsefni hans.
En Einar Ólafur kunni að meta
krásir, fagnað og mannvirðingar.
Hann var vissulega af þessum
heimi, en unaðsemdir lífsins voru í
taumhaldi þeirrar lífsskoðunar
sem Hávamál boða og Einar Ólaf-
ur hafði mikla elsku á. En víst er,
að sá einn sem skilur breiskleika
manna fær skýrt og túlkað lista-
verk að gagni.
Enginn veit með vissu hvað við
tekur þegar þessari jarðvist lýkur,
en við lifum í tveimur heimum að
sögn fróðra manna. Ég sé fyrir
mér Einar Ólaf skeggræða við
Njál, Shakespeare og Goethe um
hulda hluti, undur heims og furðu-
lega mannkind. Og er Maríu guðs-
móður verður gengið til þeirra, þá
fer Einar ólafur með erindi úr
kvæöi sínu, Haustvísum til Máríu:
Þegar mér sígur svefn á brá
síðastur alls í heimi,
möttulinn þinn mjúka þá,
Móðir, breiddu mig ofan á,
svo sofi ég vært og ekkert illt mig dreymi.
Þá verður Maríu mey að orði:
„Vel yrkir þú, Einar Ólafur."
Bjarni Guönason.
Það hefur verið sagt um slag-
hörpuna að hún sé eins og heil
hljómsveit. Snillingurinn getur
leikið á hana margar raddir j
senn, með veikum eða sterkum
áslætti, hröðum eða hægum, en
allt rennur saman í eina mikla
hljómkviðu. Þessi samlíking hefur
mér stundum komið í hug er ég
renni augum yfir verk fóstra
míns, Einars ól. Sveinssonar —
eða styðst við þau í mínum eigin
störfum, sem oft ber við.
Einar Ólafur var Skaftfellingur
að ætt og uppvexti, fæddur á
Höfðabrekku í Mýrdal, sonur
hjónanna Sveins óiafssonar og
Vilborgar Einarsdóttur, sem síðan
bjuggu lengi í Suður-Hvammi f
sömu sveit. Hann bar nöfn afa
sinna og vildi ávallt nota þau
bæði, ekki gera upp á milli gömlu
mannanna. Bræður Einars ólafs
voru Karl, sem andaðist á ungum
aldri er hann hafði nýlokið prófi í
rafmagnsverkfræði, og Gústaf
Adólf hæstaréttarlögmaður sem
látinn er fyrir nokkrum árum.
Sjálfur átti Einar ólafur við
mikla vanheilsu að stríða á skóla-
árum sínum, og hvað eftir annað
var honum ekki hugað líf. Hann
sagðist hafa verið búinn að sætta
sig fullkomlega við dauðann, og
mér fannst sem þessi reynsla
hefði gefið honum algjört æðru-
leysi, hvað sem að höndum kynni
að bera. En „Haraldur hinn ungi
reis upp til mikilla verka," segir
hann í sögulegu Ijóði um Harald
hárfagra. Þegar hann hafði náð
heilsu og starfsþreki að nýju var
hann gagntekinn af óslökkvandi
starfsþrá. Hann hafði sama lag
sem sumir kaþólskir klaustra-
menn: að skipta deginum í tvennt
þannig að hann fengi tvo vinnu-
daga á hverjum sólarhring. Fór á
fætur fyrir allar aldir á morgnana
og vann til hádegis. Hvíldi sig þá í
einn til tvo tíma — og sat síðan
aftur við skrifborð sitt fram á
kvöld.
Hann varð ungur stúdent, og
eftir sjúkdómstafir lauk hann
meistaraprófi í norrænni mál-
fræði (nordisk filologi) við háskól-
ann í Kaupmannahöfn 1928. Aðal-
ritgerð hans fjallaði um tröll í ís-
lenskum og norskum þjóðsögum,
og um ævintýri fjallaði fyrsta rit
hans sem kom út á prenti: Ver-
zeichnis islándischer Márchenvari-
anten (1929). Það er skrá um minni
(mótív eða varíanta) í öllum þorra
íslenskra ævintýra, gerð sam-
kvæmt alþjóðlegu kerfi þjóð-
sagnafræða. Þessi litla bók bar
hróður hins unga höfundar vítt
um heim, því að þjóðsögur og
ævintýri fljúga um öll lönd og eru
sameign allra þjóða. Alla ævi hélt
hann áfram að sinna þjóðsagna-
fræðum, og má þar einkum nefna
ritið Um íslenzkar þjóðsögur (1940),
en það er enn í dag helsta rit um
þetta efni.
Skyldar þjóðsagnafræðum eru
rannsóknir þjóðhátta og menning-
arsögu, og þeim sinnti Einar ólaf-
ur einnig af kostgæfni. Ég vil sér-
staklega nefna útgáfu hans á ís-
lenskum þjóðháttum, sem á titil-
blaði eru einvörðungu kenndir við
Jónas Jónasson frá Hrafnagili.
Þáttur Einars ólafs í þessu verki
er meiri en fram kemur f hinni
prentuðu gerð. Drjúgur hluti rits-
ins var aðeins til á lausum miðum
eða í frumdrögum þegar aðalhöf-
undur féll frá, en eftir þessum
sundurlausu brotum og öðrum
heimildum frumsamdi Einar ólaf-
ur marga kafla, en samræmdi
aðra, og skóp ritinu það heildar-
snið sem síðan birtist i hinni
prentuðu útgáfu.
Einar ólafur var alinn upp við
íslenskar þjóðsögur, en ekki síður
við íslendingasögur, eins og fleiri
ungmenni á vori þessarar aldar
þegar íslendingasagna-útgáfa Sig-
urðar Kristjánssonar var ný af
nálinni. Og þangað beindist nú
hugur fræðimannsins með vax-
andi ákefð. Doktorsritgerð hans
nefnist Um Njálu og var varin við
Háskóla íslands 1933. Á næstu ár-
um vann hann mjög að útgáfum á
vegum Hins íslenzka fornritafé-
lags, sem þá var ungt að árum, og
gaf út þrjú bindi sem kennd eru
við Laxdæla sögu, Eyrbyggja sögu
og Vatnsdæla sögu. (Jtgáfum Forn-
ritafélagsins fylgja sem kunnugt
er ítarlegir formálar, og er hver
formáli í rauninni sjálfstætt
fræðirit. í formálum Einars ólafs
er það frábært hve vel hann fjall-
ar um list sagnanna. Síðar var
hann á annan áratug útgáfustjóri
Fornritafélagsins. Á þeim árum
gaf hann sjálfur út Brcnnu-Njáls
sögu (1954) og hafði yfirumsjón
með öðrum bindum. Til undirbún-
ings Njálu-útgáfunni kannaði
hann handrit sögunnar, sem eru
fjöldamörg, og gerði um þau sér-
staka bók: Studies in the Manu-
script Tradition of Njáls saga (1953).
í tengslum við hinar strang-
fræðilegu Njálurannsóknir samdi
hann einnig tvær bækur með létt-
ara brag: Sturlungaöld (1940) og Á
Njálsbúð (1943). í fyrri bókinni
birtist róstutími Sturlunga í nýju
ljósi. Þar er sýnt að þrettánda öld-
in, sem áður hafði einkum verið
kennd við svik og vígaferli og afsal
þjóðfrelsis, var jafnframt og ekki
síður gullöld bókmennta og þjóð-
legrar menningar. Á Njálsbúð er
nokkurs konar útrás listamanns-
ins undan fargi fræðimennskunn-
ar. Þar leiðir snjall bókrýnandi og
rithöfundur lesanda við hönd sér
og bregður ljósi á persónur og
viðburði hins forna listaverks. —
Báðar þessar bækur hafa verið
þýddar á ensku og fleiri erlend
mál, Sturlungaöld auk heldur á
kínversku, og sú bók hefur orðið
mörgum útlendingum lykill að
fornmenningu okkar íslendinga.
Segja má að Einar ólafur hafi
fjallað meira og minna um allar
greinar íslenskra bókmennta, þótt
fornritin hafi setið í fyrirrúmi.
Við hlið Njálurannsókna ber hæst
rit hans um Eddukvæðin: íslenzk-
ar bókmenntir í fornöld I (1962).
Þetta er geysimikið verk bæði að
vöxtum og efni, á sjötta hundrað
þéttprentaðar blaðsíður, þræðir
dregnir úr öllum áttum og leiddar
fram margvíslegar niðurstöður.
Eins og titillinn sýnir skyldi þetta
verða fyrsta bindi íslenskrar forn-
bókmenntasögu, og hygg ég að
bindin hafi alls átt að verða fjög-
ur: annað bindi um dróttkvæði og
síðan tvö bindi um sagnaritunina
og aðrar greinar fornra bók-
mennta okkar.
Einar ólafur tjáði mér að hann
hefði verið lítt kunnugur drótt-
kvæðunum fornu þegar hann tók
að halda fyrirlestra um þau á
fyrsta ári sínu sem prófessor við
Háskóla íslands. Hvað sem líður
sannindum þeirra orða þá er hitt
víst að hann gerðist á næstu árum
mesti dróttkvæða-fræðingur
okkar íslendinga eftir daga Finns
Jónssonar. Og hann var líka sá
siðasti sem að nokkru marki hefur
sinnt þeim hér á landi. Hann unni
dróttkvæðunum og naut þeirra
sem bókmennta, og hann hafði
lesið nálega allt sem um þau hefur
verið skrifað, að minnsta kosti á
þessari öld. Dróttkvæða-bindið
var komið nokkuð áleiðis þegar
hann missti heilsu og vinnuþrek
fyrir nokkrum árum. Ég vona að
það hafi verið komið svo langt að
takast megi að gefa það út, þótt
það verði auðvitað aldrei algjört
úr því að höfundi auðnaðist ekki
að ganga frá því að fullu.
Þótt bindi Einars Ólafs um
fornsögurnar væru aldrei mótuð
til útgáfu af hans hálfu, þá er sú
bót í máli að hann hafði ritað
geysimikið um það efni á ýmsum
stöðum, og er sumt af því þegar
talið. Um fornaldarsögur Norður-
landa ritaði hann besta yfirlit sem
til er, en því miður í þröngum
stakki (í Kulturhistorisk leksikon
for nordisk middelalder). Ritgerð
hans um íslenskar riddarasögur, í
inngangi Viktors sögu og Blávus,
er brautryðjandaverk þar sem
sögum þessum er í fyrsta sinn
skipað í samhengi. fslendingasög-
ur voru ávallt kærasta hugðarefni
hans, þótt áhuginn væri altækur.
Ýmsan afrakstur áralangra rann-
sókna dró hann saman í bókinni
Ritunartími íslendingasagna (1965,
áður komin á ensku í styttri gerð:
Dating the Icelandic Sagas, 1958).
Um bókmenntir síðari alda, inn-
lendar og erlendar, hefur hann
ritað á víð og dreif. Ekki voru hon-
um síst hugleikin verk Jónasar
Hallgrímssonar, það sýna mörg
erindi og ritgerðir frá ýmsum tím-
um, og er það virðingar vert, því
að lfkt er sem bókmenntarýnend-
ur okkar hiki við að taka til máls
um þetta ástsælasta skáld þjóðar-
innar. Það var skemmtileg tilvilj-
un, og má kallast táknrænt, að
einmitt daginn sem hann dó var
endurprentuð eftir hann í Morg-
unblaðinu gömul ritgerð um Jónas
Hallgrímsson.
Einar Ólafur var um árabil rit-
stjóri Skírnis og birti þar ritsmíð-
ar um margvísleg efni, einkum á
ritstjórnartíð sinni en einnig bæði
fyrr og síðar. Mun hann, ásamt
með Guðmundi Finnbogasyni
landsbókaverði, eiga mest efni í
þessu elsta tímariti Norðurlanda.
Hann skrifaði fjölda ritdóma og
fjallaði um ýmis menningarefni
forn og ný. Hann minntist sam-
ferðamanna jafnt sem liðinna
meistara. Hann bjó til prentunar
ýmis rit sem hér er ekki kostur að
telja, í alþýðlegum útgáfum, og
fylgdi þeim úr hlaði með hugvekj-
andi inngangsorðum. Sérstaklega
vil ég nefna tvö slík sem honum
voru kær, enda vinsæl með alþjóð
manna: Fagrar heyrði ég raddirnar
(1942) og Leit ég suður til landa
(1944). Fyrri bókin er safn þjóð-
kvæða og vísna, en hin síðari úrval
úr ýmsum lausamálsritum fornum
sem áður voru lítt kunn almenn-
ingi.
Nú hef ég fjallað nokkuð um
rannsóknir og ritstörf Einars
ólafs, og þó aðeins nafngreint hin
helstu rit. Má undrum sæta að
einn maður skyldi koma öllu þessu
í verk. Þó verður það enn meira
undrunarefni þegar þess er gætt
að mestur hluti þessara verka var
unninn í tómstundum frá
brauðstriti og embættisstörfum.
Að loknu háskólaprófi fékkst
hann í fyrstu við ýmisleg störf:
vann í Landsbókasafni og kenndi
við Háskólann í ígripum, sá um
bókasafn Heimspekideildar og
fleira. Árið 1940 fékk hann loks
fast starf er hann varð forstöðu-
maður Háskólabókasafns og mót-
aði þá stofnun í nýjum húsakynn-
um. Fimm árum síðar varð hann
prófessor í íslenskum bókmennt-
um við Háskólann, þegar Sigurður
Nordal fékk lausn frá embættis-
skyldu, og gegndi því starfi uns
hann var skipaður forstöðumaður
hinnar nýju Handritastofnunar
íslands — sem nú heitir Stofnun
Árna Magnússonar — árið 1962.
Því embætti gegndi hann til árs-
loka 1970, er hann lét af því fyrir
aldurs sakir.
Og enginn skyldi halda að hann
hafi, með allri sinni aukavinnu,
vanrækt þessi skyldustörf. Um
það þykist ég vera í besta lagi
dómbær, því að ég var fyrst nem-
andi hans við Háskólann og síðan
starfsmaður hans við Handrita-
stofnun. Við Háskólann tók hann
fljótlega að halda samfellda fyrir-
lestra um íslenskar fornbók-
menntir, og er mér sérstaklega
minnisstætt hvílíka ást og lotn-
ingu fræðarinn bar fyrir hinum
fornu bókmenntum. Hann leitaði
ávallt að því sem hann taldi vel
gert, en hirti minna um smávægi-
lega vankanta; og hann dró ekki
síður fram þær bókmenntir sem
oft eru í skugganum — eins og
einnig kom fram í lestrarbókunum
tveimur sem ég nefndi fyrr. Næm-
leiki og lotning Iærimeistarans