Morgunblaðið - 05.09.1984, Blaðsíða 29

MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 5. SEPTEMBER 1984
29
Bæði í styrjöldum Sovétríkjanna
gegn Ungverjalandi (1956) og gegn
Tékkóslóvakíu (1968) héldu Vestur-
veldin að sér höndum og viður-
kenndu þar með að þessar styrjaldir
væru innanríkismái Sovétríkjanna.
Þegar Berlínarmúrinn var reistur,
létu Vesturveldin sér nægja mátt-
laus mótmæli. Að lokum varð niður-
staðan sú að Vesturveldin ákváðu
að viðurkenna de jure það sem þau
höfðu áður viðurkennt de facto. Á
Helsinki-ráðstefnunni 1975 var það
innsiglað, aö Sovétríkin réöu yfir
meginlandi Evrópu að Saxelfi. í
augum sovétstjórnarinnar var þetta
mikill áfangi í „friðarbaráttunni".
Jarðvegurinn hafði verið undirbú-
inn með svokallaðri „slökun“ undir
forystu Willys Brandts og síðar
Nixons forseta. Vesturlönd mokuðu
í Sovétríkin öllu sem þau gátu af sér
reitt: peningum, tæknivörum (þ.m.t.
örtækni til hernaðar),
matvælum. Síðan var sagt: Nú ættu
þeir að vera ánægðir. Nú ættu þeir
að vera til friðs. Og síöan var vitnað
í Lenín: Ekkert siðbætir menn eins
rækilega og verzlun.
Vart er hægt að hugsa sér ræki-
legri misskilning og vanþekkingu á
frumgrunni Sovétríkjanna. Sov-
étríkin litu á þetta sem veikleika-
merki Vesturveldanna og biðu ekki
boðanna að þrýsta á af öllu afli. Þau
fylltu höfuðborgir af útsendurum og
njósnurum, sem sýndu slíka frekju
og yfírgang að ríkisstjórnir hafa séð
sig tilneyddar að vísa hundruðum
þeirra úr landi. Dag hvern sniglast
bilar undir merkinu Sovtransavto
um vegi Frakklands, Vestur-Þýzka-
lands og Svíþjóðar, og „bílstjórarn-
ir“ mæla upp vegi, brýr og flugvelli.
f höfnum liggja sovézkir „togarar"
við bryggju. Austur fyrir járntjald-
ið eru fluttar bæði nauðsynlegar
undirbúningsfréttir og löglega og
ólöglega fengnar tæknivörur. Því að
sovétkerfíð er þannig innréttað, aö í
því skapar enginn neitt frumlegt,
ekki einu sinni í einfaldri tækni. Þvi
verður að fá tæknina að vestan, með
því að stela henni eða kaupa hana.
Eldflaugar
Einn árangur af „slökuninni* var
sá, að árið 1977 var sovétherinn í
stakk búinn að setja upp i Evrópu
svokallaðar SS-20-eldflaugar. Þetta
var gert án nokkurs fyrirvara. Sov-
étstjórnin hefur aldrei heitið neinu
um að takmarka fjölda þeirra SS-
20-eldfíauga, sem henni kann að
þóknast að setja upp og beina að
Vestur-Evrópu. Hún hefur þegar
sett upp 351 eldfíaug af þessu tagi,
og er hver þeirra með þrem sprengj-
um. Fjöldi þeirra er því 1.053. Þar
að auki eru eldri eldflaugar enn á
sínum stað (a.m.k. 240 SS-4- og
SS-5-eldflaugar).
Hver SS-20-eldflaug hefur 5.000
km flugþol, og ógna þær því allri
Vestur-Evrópu og Austurlöndum
nær. Pershing II-eldflaugar hafa
mun minna flugþol, um 1.800 km.
Ef Vestur-Evrópuríki hefðu tekið
þessu möglunarlaust, hefði það
táknað að þau væru farin að beygja
sig fyrir ógnunum sovétstjórnarinn-
ar — og það var einmitt tilgangur
hennar. Þrátt fyrir þá hótun, sem í
uppsetningu SS-20-eldflauganna
fólst, tóku Atlantshafsríkin sér
drjúgan tíma til að íhuga viðbrögð
sín. Það var ekki fyrr en í desember
1979 að tekin var ákvörðun. Efst á
blaöi í tillögum Atlantshafsbanda-
lagsins var tilboð um viðræður. Sov-
étríkin tóku því tilboði að visu, en
neituðu að samþykkja nokkrar þær
tillögur sem settar voru fram. Lagt
var til, að öll eldflaugakerfi í Evr-
ópu yrðu tekin niður, þurrkuð út.
Sovétmenn höfnuðu því. Atlants-
hafsbandalagið hélt samt til streitu
tilboði um frekari viðræður, en
samþykkti að þeim skyldi haldið
áfram til ársloka 1983. Hefði ekki
náöst árangur í viðræðum fyrir
þann tima, yrðu settar upp í Evrópu
nýjar eldfíaugar. Hámarksfjöldi
þeirra yrði 572. Þar af yrðu 108 svo-
kallaðar Pershing II-eldflaugar,
hver með eina sprengju og 1.800 km
flugþol. ! staðinn yrðu 1.000
sprengioddar teknir niður. Það var
gert 1980. Þar að auki skyldi einn
tekinn niður fyrir hvern einn sem
settur yrði upp. Uppsetning flaug-
anna dreifist á 5 ár — 1983—1988. I
samningaviðræðum í Genf var lagt
tii, að hvor aðili hefði sprengjuodda
er væru að hámarki eða færri en
572. Sovétríkin höfnuðu því. Samn-
ingar í Genf sigldu í strand. Því
hlaut Atlantshafsbandalagið að
hefjast handa um aö framkvæma
áætlunina frá 1979.
Þetta er það sem gerðist i hinum
margumræddu flaugamálum, og svo
mikið veður hefur verið gert út af.
„Friðarvinirnir* hófu mikla bar-
dagahrotu, og töldu sér trú um, að
næsta mál á dagskrá væri það að
heimurinn yrði sprengdur i loft upp.
Ekkert er fjarri sanni. Vopnabúr
sem slík drepa engan. Vopn verða
mönnum ekki að fjörtjóni fyrr en
þau eru notuð. Hvor aðilinn er lík-
legur til að fíra af þessum eldflaug-
um? Svarið er: Hvorugur. Ekki fara
Sovétríkin að sprengja i loft upp að-
aluppsprettu þeirrar tækni sem þeir
verða að fá, til að geta staðið í bar-
daganum. Þau græddu litið á þvi.
Allt þetta eldfíaugaskak er liður í
pólitísku þrýstispili, sem miðar að
því að koma hinum frjálsu þjóðum
Evrópu á kné, og af hálfu Sovétríkj-
anna var hugmyndin sú, að þrýsta
frjálsum mönnum i Evrópu til að
dansa eftir sinum nótum. Það tókst
framar öllum vonum. Það er af
þessum ástæðum, að „friðarbardag-
inn“, hófst að áíiðnu ári 1980, og
einmitt þá. Hvorki fyrr né seinna.
Bardagi friðarvinanna
Sovétstjórnin taldi sig ekki þurfa
að samþykkja neitt við samninga-
borðið. Hún reiddi sig á, að fjöldi
manns í Vestur-Evrópu myndi taka
upp hanzkann fyrir hana og knýja
gagnaðilann til undanhalds. Á árinu
1980 breiddist sú hugmynd út sem
eldur í sinu, að vopnabúr væru svo
hættuleg, að jafnvel gæti orðið
heimsendir. Þeim sem skoðar málið
rólega, gæti virzt, að hættan hefði
verið nokkurn veginn hin sama eða
svipuð árið 1960, 1970 eða 1980. En
nú kom skyndilega annað í ljós.
Virðulegir borgarar, kommúnistar
og græningjar, unglingar, húsmæð-
ur og andríkir prelátar streymdu
fyrr en varði út á götur og heimt-
uðu, að dauðahættunni, sem á ein-
hvern dularfullan hátt er falin í
sprengjunni, yrði bægt frá með því
að ekkert yrði gert til að andæfa
friðarsókn friðarveldisins mikla.
ótrúlegur fjöldi fólks reyndist
þeirrar skoðunar, að bezta leiöin til
að tryggja friðsæla og farsæla
framtíð, væri að falla kyllifíatt
frammi fyrir þeim sem hafa tign-
irnar og vöidin, leggja niður allan
viðbúnað til að vernda eigið frelsi og
segja: Hví skyldu Rússar angra
okkur, ef við neitum að verja okkur,
og höfum engan viðbúnað? Fólk
þetta virtist falla í stafi yfir
sprengjuógnaráróðrinum og lét sér
ekki detta í hug, að ef til vill hefðu
bændur austur í Afganistan svarið
við spurningunni. Þar hefur friðar-
barátta verið á fullu blússi í nær
fimm ár, þ.e. frá árslokum 1979. At-
hugum þetta nánar.
Amór Hannibalsson er dósenl í
heimspeki rið Háskóla íslands.
AF ERLENDUM VETTVANGI
eftir MATTHEW C. VITA
Breyttir tímar
hjá Samstöðu
UTVARPSMESSUR kaþólsku kirkjunnar á sunnudögum eru eitt af því
fáa sem eimir eftir af því sem verkamenn í Póllandi hafa fengið áorkað
siðan samningar þeirra við yfirvöld kommúnista um stofnun frjálsra
verkalýðsfélaga voru undirritaðir fyrir fjórum árum.
Samstaða á enn sterkan
hljómgrunn meðal pólsku
þjóðarinnar, þrjátiu og tveimur
mánuðum eftir að fyrsta óháða
verkalýðshreyfingin innan sov-
étblakkarinnar var brotin á bak
aftur með herlögum og 23 mán-
uðum eftir að þingið bannaði
hana formlega.
Hins vegar ber sífellt minna á
hreyfingunni. Leiðtogum hennar
veitist líka sífellt erfiðara að
virkja hana til baráttu fyrir
breytingum á stöðnuðu þjóðfé-
lagskerfi Póllands.
Leiðtogar Samstöðu viður-
kenna að endurskoðun fari fram
á markmiðum hreyfingarinnar í
kjölfar náðunar 630 pólitískra
fanga og fjögurra ára afmælis
hreyfingarinnar, sem var minnzt
friðsamlega og leiddi ekki til
árekstra.
Eftir á að koma í Ijós hvort
hreyfingin er þess megnug að
móta markvissa stefnuskrá, sem
allir stuðningsmenn hennar geta
fylgt. Eins og stendur eru leið-
togar Samstöðu sundraðir, á
sama tíma og áhugi stuðnings-
manna hennar á beinum
árekstrum við yfirvöld fer dvín-
andi.
Einn af fyrrverandi leiðtogum
Samstöðu lýsir ástandinu þann-
ig að hreyfingin verði „að bíða
átekta* og það er skýring hans á
því hvers vegna svo bar á fjög-
urra ára afmælinu á föstudag-
inn. „Við vitum ekki nákvæm-
lega hvað vakir fyrir yfirvöld-
um,“ bætti hann við.
í hópi þeirra manna, sem ný-
lega hefur verið sleppt úr haldi,
eru 11 háttsettir starfsmenn
Samstöðu og ráðunautar, þar á
meðal nokkrir fyrrverandi and-
stæðingar Samstöðuleiðtogans
Iæch Walesa, sem hafa verið
ósammála afstöðu hans á liðnum
árum.
Ýmsir þeir sem vel fylgjast
með gangi mála efast um að
fyrrverandi leiðtogar verka-
lýðshreyfingarinnar geti lagt
fram stefnuskrá, sem allir geti
sætt sig við og geti orðið kveikja
nýrra aðgerða.
„Ég held ekki að um nokkur
skipuleg samtök geti orðið að
ræða um nokkurt skeið,* segir
háttsettur maður I kaþólsku
kirkjunni. „Þess verður langt að
bíða. Það er mjög erfitt fyrir
samtök eða fólk, sem hefur verið
aðgerðarlaust um nokkurt skeið,
að móta stefnuskrá.*
Walesa telur að hreyfingin
geti haldið áfram virkri starf-
semi án þess að tii beinna
árekstra þurfi að koma við yfir-
völd og hvetur til þess að áfram
verði haldið að sýna hófsemi svo
að yfírvöld fái næði til þess að
gera frekari ráðstafanir er miði
að sáttum. Hann segir að ríkis-
stjórnin verði að leyfa starfsemi
verkalýðsfélaga og stíga fleiri
skref í lýðræðisátt, eða eiga það
á hættu að öðrum kosti að stór-
felld þjóðfélagsleg átök brjótist
út.
Hins vegar bendir ekkert til
þess enn sem komið er að
minnsta kosti að yfirvöld verði
fús til að ganga að kröfum Wal-
esa.
„Þegar komið er á einhvers
konar „fjölræði“ í Póllandi snýst
það sem er kallað fjölræði upp í
einhvers konar andstöðu á
nokkrum dögum,“ segir hófsam-
ur ráðunautur Wojciech Jaruz-
elskis hershöfðingja. „Við getum
ekki leyft verkalýðsfélögum and-
vígum ríkisstjórninni að starfa
nú þegar efnahagsumbætur eru
lífsnauðsyn."
Þessi embættismaöur, sem
bað um að nafni sínu yrði haldið
leyndu, sagði að „dyr frekari
sátta' stæðu opnar, en bætti þvi
við að þróunin í framtíðinni
mundi mótast af framkomu
Samstöðu, ekki af framkomu
ríkisstjórnarinnar.
Hann viðurkenndi hins vegar
að hugmyndafræðilegar deilur
innan pólska kommúnistaflokks-
ins — sem er klofinn í hófsama
menn, sem beita sér fyrir nokkr-
um breytingum, og harðlínu-
menn, sem standa i nánum
tengslum við valdamenn i
Moskvu — mundu móta viðbrflgð
ríkisstjórnarinnar.
„Ástandið í Póllandi er mjög
viðkvæmt,* sagði hann. „Við get-
um ekki gert of lítið, þvi að þá
segir fólk að við gerum ekki
neitt. Við getum heldur ekki gert
of mikið, þvi að þá segir fólk að
við göngum of langt og það leiðir
til ásakana um að við höldum
uppi beinni gagnrýni á Sovétrík-
in og svo framvegis."
Walesa og ráðamenn kaþólsku
kirkjunnar virðast viðurkenna
að stjórn Jaruzelskis verði að
reyna að fara bil beggja og gera
sér grein fyrir þeim afíeiðingum,
sem þaö mundi hafa, ef stuðn-
ingsmenn hershöfðingjans, sem
er yfirleitt talinn hófsamur, bíð-
ur lægri hlut fyrir harðlínu-
mönnum.
Undir forystu Jozef Glemps
kardinála hefur kirkjan reynt af
öðrum ástæðum að forðast
árekstra við yfirvöld i bráð.
Kirkjan vill aðallega að stjórnin
leggi blessun sína yfir sjóð, sem
kirkjan hefur beitt sér fyrir að
komið verði á fót til styrktar
sjálfseignarbændum. Samninga-
viðræður hafa staðið yfir í
marga mánuði milli fulltrúa
ríkis og kirkju um reglur slíks
sjóðs og nú er því starfi að mestu
lokið.
Matthew C. Vita er fréttamaöur \P
og sendi þennan pistil tri Yarsjá.