Morgunblaðið - 11.11.1984, Blaðsíða 20

92
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 11. NÓVEMBER 1984
stærðar íslinsunnar og vatns-
streymis að neðan. Erfiðara er að
útskýra hvers vegna rústir taka
upp á að rísa á einum stað í flá
fremur en öðrum. Sennilega er um
að ræða smáar ójöfnur í landslag-
inu, til dæmis þúfur með óvenju-
miklum eða þéttum mosa. Rúst-
irnar eru misjafnar að stærð.
Minnstu rústir eru 40—50 sm á
hæð, en stærstu rústir í Norður-
Kanada og Skandinavíu eru allt að
7 m á hæð. Það gildir að þeim mun
hærri sem rústin er, þeim mun
stærri er íslinsa hennar. Sífreri í
rústum er nær aldrei tær klaki,
heldur blandaður mó, silti eða leir
þeim sem jarðveginn mynda. Is-
æðar kvíslast um frerann og eru
þær oft frá nokkrum millimetrum
og upp í nokkra sentimetra á
þykkt. Hreinar klakalinsur finn-
ast oft dreift í freranum.
En rústir eru ekki varanlegar,"
segir Þóra Ellen ennfremur. „ís-
kjarninn í þeim getur eyðst og
falla þær þá saman, og oft mynd-
ast tjörn í miðjunni. Þetta getur
gerst ef loftslagsbreytingar verða.
Björn Bergmann, sem lengi hefur
fylgst með rústum, telur að í hlýju
sumrunum á árunum milli 1930 og
1940 hafi rústir mjög eyðst á heið-
um í Húnavatnssýslu. í einni og
sömu flánni má oft sjá nýrisnar
rústir, gamlar og grónar rústir og
samfallnar fyrrverandi rústir. Ris
og eyðing rústa er greinilega einn-
ig staðbundið fyrirbæri, sem verð-
ur óháð breytingum á loftslagi.
Mjög oft er eyðing rústa skýrð á
þann hátt, að þegar rústin hvelfist
yfir landið í kring, myndist
sprungur í rústakollinn og/eða
hliðarnar. Niður eftir sprungun-
um eiga hlýtt loft og vatn greiðan
aðgang að ískjarnanum, sem
fljótlega tekur að bráðna. Þegar
rústir þverspringa á hliðunum,
renna lausu jarðvegsblokkirnar
ofan á ísnum undan hallanum, og
tekur þá oft vatn að grafa sig inn í
rústina og bræða ísinn frá hliðun-
um. Þetta sést víða hér á landi,
einkum þó á jöðrum mjög stórra
rústa, til dæmis á Jökuldalsheiði
og einnig í Þjórsárverum. Þó má
ekki túlka þetta svo, að sprungur í
kolli eða hliðum séu skjótur
dauðadómur fyrir rústir. I fyrsta
lagi eru rústir langlíf fyrirbæri og
eyðing ískjarnans á þennan hátt
getur tekið mörg ár, ef ekki ára-
tugi. Auk þess er ég ekki viss um
að sprungur þurfi endilega að
leiða til hruns rústa. Oft sjást
opnar sprungur i gömlum og grón-
um rústum. Stundum eru sprung-
urnar vaxnar gróðri og hljóta því
að vera nokkuð gamlar. Þá virðist
t.d. ekki vera dýpra ofan á sífrer-
ann en annars staðar á rústinni. I
þriðja lagi geta rústir hreinlega
blásið upp. Við það að vindur rífur
með sér gróður og síðan mólagið
undir. Þá er nauðsynleg einangrun
sífrerans fokin út í veður og vind
og íslinsan bráðnar. Þetta virðast
vera algeng endalok rústa í Þjórs-
árverum, en þó mun meira áber-
andi austan Þjórsár, einkum í
smærri gróðurlendum, en til dæm-
is í Múlaveri."
Þóra Ellen segir að í Þjórsár-
verum séu víða nýrisnar og gróð-
urvana rústir og hvarvetna gaml-
ar og algrónar rústir. Millistigið
virðist hinsvegar fágætt. Samt
telur hún ekki að af því megi
draga þá ályktun að nýmyndun
rústa hafi legið niðri lengi vel en
sé nú virk aftur, þar sem engar
upplýsingar liggja fyrir um
hversu langan tíma hvert stig i
framvindunni tekur. Hún telur
mjög líklegt að nýjar rústir hafi
myndast i meira mæli á árunum
eftir 1960 heldur en á hlýskeiðinu
milli 1930 og 1960. Segir Þóra Ell-
en að gamlar rústir hafi oft fjöl-
skrúðugan blómgróður og birtir
upplýsingar um gróður og tíðni
tegundanna, sem of langt mál er
upp að telja hér. Þess er einungis
getið að grávíðir og smjörlauf
finnast í einhverjum mæli í lang-
flestum gömlu rústanna þar sem
svarðlagið er oft snjómosi eða
steinbrjótar setja mjög svip sinn á
rústirnar í Þjórsárverum og þá
sérstaklega gulbráin. „Hún er trú-
lega sú planta sem hefur einn
lengstan blómgunartíma allra teg-
Gullbrí er sú planta sem trúlega hefur lengstan blómgunartíma allra teg-
unda í Þjórsárverum og gul blóm hennar setja svip i rústirnar mest allt
sumarið.
Brokflói hji sniði 12 sem er einn af mælingarstöðunum { rannsóknum
Þóru Ellenar. Myndina tók hún 1 igústminuði í Þúfuveri. Kerlingafjöll í
baksýn.
unda í Þjórsárverum og gul blóm
hennar setja svip á rústirnar
mestallt sumarið," segir hún og
nefnir af blómjurtum þúfustein-
brjót, lambagras og geldinga-
hnapp.
Fuglavarp
við Dratthalavatn
Vistfræðirannsóknir þær sem
Þóra Ellen hefur með höndum í
Þjórsárverum eru sem fyrr er sagt
tvíþættar. í fyrsta lagi er verið að
afla grunnvitneskju um gróður og
jarðveg í Þjórsárverum og áhersla
lögð á þá þætti sem búast má við
að lónsmyndun við Norðlingaöldu
hafi áhrif á, þ.e. útbreiðslu og
þykkt sífrera, jarðvatnsstöðu,
gróðurbreytingar, svo og rústirnar
og myndunarsögu þeirra. Sér-
staklega er reynt að athuga
breytileika ofangreindra umhverf-
isþátta og fylgni þeirra við gróð-
ursamfélög og sveiflur á grósku
milli ára. Fara mælingar fram á
föstum mælistöðvum og hafa verið
sett upp 18 snið. í öðru lagi hefur
verið fylgst með vistfræðilegum
áhrifum Dratthalavatns, sem
myndað var 1981.
„Það er gaman að sjá hve mikið
hefur breyst á þessum stutta tíma
við Dratthalavatn," segir Þóra
EUen þegar talið berst að þvi.
„Þar er miklu meira fuglalíf. I
sumar voru þar t.d. heiðagæs,
himbrimi, hrafn, sendlingur, fálki,
lóuþræll og skúmur. Hávella
verpti við vatnið og þar hefur
sendlingur verpt, svo og heiðagæs
að minnsta kosti. Lón eru mjög
mismunandi og Kvíslaveituvötnin
eru miklu stöðugri en venjuleg
miölunarlón. Dratthalavatn er lík-
ast stöðuvatni og í kvíslunum sem
í það falla er svo mikið lindavatn.
Þar ættu að vera meiri möguleik-
ar á gróðurmyndun, en þó aðeins á
ströndinni. Vatnsstaðan hækkar
og vatn síast út í jarðveginn í
kring. Að vísu tekur langan tíma
að mynda gróður í 600 m hæð, en
við fylgjumst með því hver áhrif
breyting á vatnshæð hefur. Al-
mennt sé ég ekki ástæðu til að am-
ast við Kvíslaveitu á náttúru-
fræðilegum grundvelli. Lítið gróð-
urlendi fer undir vatn og það þá
fremur rýrt og oftast mjög sand-
orpið."
Sífrerinn
þynnist neðan frá
„Reynsla frá Kanada hefur sýnt
að landrof getur verið geysilegt
við miðlunarlón með sífrosin jarð-
lög í fjöruborðinu. Okkar rann-
sóknir hafa sýnt að sífrerinn við
Dratthalavatn þynnist neðan frá.
íslinsurnar í rústunum við
Dratthalavatn virtust líka vera
mjórri, en í stað þess að falla sam-
an eins og búast hefði mátt við
hækkuðu rústirnar. Fengu bara
meira að drekka og hækkuðu um
30—40 sm. Stórar rifur voru í
gróðurþekjunni á þeim, en þær
hafa ekki fallið saman. Þar sem
ísinn á vatninu var ekki þykkur
hefur hann bráðnað. En ég held að
sífrerinn í Þjórsárverum sé of
þunnur til að hafa nein teljandi
áhrif á strandmyndun.
A B C D
Dæmigerð niyndun og hnignun rústa í flá, eins og Þóra Ellen sýnir það ferli í skýrslu sinni. Byrjar á mynd A á
hallalítilli mýri með þykkum mó, þar sem þúfa myndast í mýrinni t.d. vegna óvenjuþéttrar mosabreiðu (B). Snjóhula
er þynnri í þúfunni en landið í kring (C) og frost þrengir sér dýpra. Frost fer ekki úr jörðinni næsta sumar og íslinsa
lyftir henni hærra yfir landið í kring (D). Þannig heldur rústin áfram að vaxa uns jafnvægi hefur myndast milli
stærðar hennar, veðurfars og vatnsstreymis að neðan. Með tímanum geta myndast sprungur í koll og hliðar
rústarinnar eins og sést á mynd F og þá geta endalok hennar orðið svo sem sést á eftir. Vindur nær að rjúfa
gróðurþekjuna og mólagið að blása burtu, einangrun linsunnar er farin og hún bráðnar eða sígur saman (G og H) eða
að laus móstykki ofan á íslinsunni síga undan þunga sínum og jaðrar hennar taka að bráðna. Tjörn myndast þá
meðfram hliðum rústarinnar og bræðir smám saman íslinsuna.
Hvaða áhrif hefði slíkt miðlun-
arlón á Þjórsárverin? Þar gæti
orðið talsvert rof. Jarðlögin eru
svo fínkornótt og fyrirstaða lítil.
Miðlunarlónið við Norðlingaöldu
yrði miklu stærra og gæti þar orð-
ið rof af ölduorkunni. Spurningin
er hve mikið. í miðlunarlóni eT
vatnsborðið breytilegt. Landið er
svo flatt þar sem þetta efsta lón í
Þjórsá yrði, að það mundi skipta
miklu máli. Við hækkun getur
stórt svæði farið undir vatn. Þess
vegna verður maður að vita hver
jarðvatnsstaðan er þarna og hve
mikið hún breytist náttúrulega.
Og eins að þekkja fræforðann sem
liggur þar í jarðveginum og spírar
ekki nema til komi einhver rösk-
un. Hér hefur þetta ekkert verið
skoðað, en erlendis geta slík fræ
verið mjög gömul. Við tókum sýni
í sumar og ætlum að rækta þau.
Þau gætu bætt upp þær plöntur
sem deyja. Áhrif af lóni við Norðl-
ingaöldu er því viðkvæm og erfið
spurning. Við vitum að miöað við
nýjustu hugmyndir fara 16% af
grónu landi í Þjórsárverum undir
vatn. En spurningin er hve miklu
það kemur til með að breyta þegar
vatnsborð hækkar og lækkar.
Þetta miðlunarlón kæmi síðast og
er liður í fullnýtingu Þjórsár til
orkuframleiðslu. Sagt er að rann-
sóknir fyrir svona virkjun taki 20
ár og lón við Norðlingaöldu kæmi
eflaust ekki til fyrr en um alda-
mót, svo við höfum nokkurn tíma
Heiðagæsaungar í Þjórsárverum. Ljóam. E.Pá. til rannsókna."