Morgunblaðið - 11.11.1984, Blaðsíða 19

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 11. NÓVEMBER 1984
91
Frá Þúfuveri. Frerast má sjá gullbrá og geldingahnapp í blóma, en burknirót vex í brekkunni handan árinnar. Séð til Hofsjökuls. Hjartafell
til vinstri og Arnarfell til hægri.
eins og hvern annan feng. Og það
er furðulegt hve fuglaveiðarar
vorir hafa góða gát á þeim tíma,
þegar gæsaungarnir eru nokkuð
vaxnir úr grasi og feitastir, en
ekki neitt orðnir fleygir. Halda
þeir sig þá mest í óbyggðum, og
foreldrarnir eru þá um leið þrotn-
ir að kröftum, því að þá hafa þeir
fellt fjaðrir inn að blóði og geta
ekki flogið. Þá, segi ég, koma
veiðimenn vorir á vettvang, búa út
áður spilverk eða veggi eða girð-
ingar og reka svo þangað fugla-
hjarðirnar fyrirhafnarlaust eftir
geðþótta, eins og fé til slátrunar,
og drepa þá þar innilukta, þegar
þeim er ekki flótta auðið með
vængjanna hjálp.“ Telja má nær
víst að hér sé verið að tala um
veiðar á heiðagæs í Þjórsárverum.
Rústir af fornum gæsaréttum
finnast þar, en eru ekki þekktar
annars staðar frá á landinu. Lík-
legt má telja að Gísla hafi verið
kunnugt um slíkar veiðiferðir, þar
sem hann var biskup í Skálholti.
Heiðagæsaveiðin virðist hins veg-
ar hafa lagst af þegar kom fram á
18. öld. í bréfi sínu til Landsnefnd-
ar 1772 segir Eiríkur Hafliðason
að nú sé hætt að veiða gæs í Þjórs-
árverum þar sem fuglarnir hafi
verið orðnir svo fáir, en hins vegar
Munsturáætlun
Kvíslaveitna
og veitna í
efri hluta
Þjórsár
HOFSJÖKULL
/ \
Kortið sýnir mynsturáætlun um virkjanir i Þjórsá. Inn á það eru merkt mörk
friðlands í Þjórsárverum.
sé farið þangað til að tína álfta-
fjaðrir."
Þóra Ellen segir að ferðir um
Þjórsárver hljóti að hafa verið
nokkuð tíðar fyrr á öldum meðan
leiðin yfir Sprengisand var enn
fjölfarin, stundum farið um
Galtalæk og yfir Tungnaá við
Hald, þar sem var ferja, en þó yf-
irleitt úr Gnúpverjahreppi með
Þjórsá að vestan og yfir hana við
Sóleyjarhöfða. Ef áin var ófær var
stundum haldið upp verin, svo-
kallaða Arnarfellsleið eða Arnar-
fellsveg, og jafnvel farið yfir kvísl-
arnar á jökli. Við Arnarfell og
Múlana sjást enn ævafornar reið-
götur. „Biskupsþúfa dregur nafn
sitt af því að þar áðu biskupar áð-
ur en þeir lögðu á Sprengisand í
vísitasíuferðum, sem þeir áttu að
fara í þriðja hvert ár,“ segir hún.
„En ekki er víst að aldan sem nú
ber það nafn sé sú sama Biskups-
þúfa. Menn áttu einnig leið inn í
Þjórsárver af öðrum ástæðum.
Undir Arnarfelli var eitt rómað-
asta grasafjall landsins. Tildrög
þess að fyrst komst upp um veru
Eyvindar og Höllu í Þjórsárverum
voru þau að bændur úr Gnúp-
verjahreppi, sem farið höfðu í ver-
in til að tína álftafjaðrir og grös
haustið 176„, urðu varir manna-
ferða við Múlana. Var safnað liði,
en Eyvindur og Halla komust und-
an á jökli. Þegar kom fram undir
miðja 18. öld höfðu ferðir um
Sprengisand svo til lagst niður.
Var það eitt af verkefnum Lands-
nefndarinnar, sem skipuð var af
kóngi um 1770, að finna aftur og
varða forna fjallvegi. Sprengi-
sandsleið var könnuð eftir ofan-
greindri fororðningu 1772, og
gerðu það bændur úr Mývatns-
sveit og Gnúpverjahreppi. Það var
einmitt í þeirri ferð sem Eyvindur
og Halla voru handtekin við Ey-
vindarhreysi og flutt til byggða.
Eftir þetta tókust ferðir um sand-
inn upp að nýju. Urðu ferðir bæði
íslendinga og útlendra ferðalanga
tíðar þegar kom fram á 19. öld. En
fyrst var farið á bílum yfir
Sprengisand haustið 1933.“ Rekur
Þóra Ellen nokkrar slíkar ferðir
og segir: „Eins og ljóst er af fram-
ansögðu eru fyrri tíma heimildir
oftast nokkuð óljósar, en eftir því
sem af þeim má ráða, virðist gróð-
ur í Þjórsárverum hafa verið
svipaður og nú er síðustu aldirnar,
a.m.k frá aldamótum 1800.“
Eitt þekktasta örnefnið á svæð-
inu er Sóleyjarhöfði: „Á honum er
dálítið af sóley, en mikið af gulbrá
og má vel vera að höfðinn dragi
nafn sitt af henni. Sóleyjarhöfði
er grænn tilsýndar og allgróinn.
Guðjón Jónsson (1948) segir hann
vaxinn gulvíði, grávíði og vall-
lendisgróðri, og er svo einnig í
dag,“ segir Þóra Ellen.
Varpstaður
heiðagæsarinnar
í Þjórsárverum verpir lang-
stærstur hluti heiðagæsastofnsins
af Íslands-Grænlandsstofninum
og standa þau undir um 70% af
stofninum. Stofnar heiðagæsar-
innar eru tveir, en Spitsbergen-
stofninn miklu minni, áætlaður
aðeins um 15.000 fuglar. „Heiða-
gæsin virðist velja sér hreiður-
stæði á rústahólum, enda eru þeir
hæstir og koma fyrst undan snjó
og gæsin vill líka sjá vítt,“ segir
Þóra Ellen. „Við nýmyndun rústa
eftir að loftslag tók hér að kólna
eftir 1960 fjölgaði heiðagæsinni úr
30 þúsund fuglum á árinu 1950
upp í 65—70 þúsund fugla af þess-
um stofni árið 1981, samkvæmt
rannsóknum Arnþórs Garðarsson-
ar. Og munu nú vera um 90 þús-
und. Heildarfjöldi hreiðra í Þjórs-
árverum var áætlaður um 11.5000
hreiður á árinu 1971. Bendir ým-
islegt til þess að stofnsveiflur séu
ekki nýjar af nálinni. Gæsanytjar
í Þjórsárverum duttu til dæmis
sem fyrr segir upp fyrir á seinni
hluta 17. aldar og hætt að fara inn
eftir af því að fulgarnir voru orðn-
ir svo fáir.“
En ætli sé þá ekki farið að
harðna á dalnum þar fyrir sauð-
kindina og gæsina? Jú, Þóra Ellen
játar því að orðið sé nokkuð
snöggbitið. En tekur fram að gæs-
in og sauðkindin séu ekki í sam-
keppni um fæðuna. Þær nýti ekki
sama gróður. Kindin nýtir þurr-
lendið. Sauðfé kemur seint á vett-
vang að sumrinu, enda er þetta
langt inni í landi. Sumrin 1981 og
1982 sáust fyrst kindur í Stóraveri
og Þúfuveri 20. júlí, en sl. sumar
var fé nokkru fyrr á ferð. Þá
streyma ærnar í verin og klippa
hvönnina inn eftir múlunum. Fara
þar um eins og ryksugur og eru
hvönn og burknirót fljótt uppum-
ar. En síðan halda þær flestar i
Arnarfellið. Kindin lifir á þurr-
lendisgróðri, mikið á hvönn, og
burknirót. Vorfæða heiðagæsar-
innar er aðallega kornsúrurætur
og í byrjun sumars einnig beiti-
eski, reklar og blöð grávíðis en í
júlí halda gæsirnar sig nær ein-
göngu á votlendi og verða starir og
grös algerlega ráðandi í fæðu
þeirra síðsumars. Þær yfirgefa
verin fyrri hluta ágústmánaðar.
„Hvað sauðkindina snertir er
Jarðvegssnið í víðiheiði við Drátt-
halavatn, þar sem Þóra Ellen vann
að rannsóknum sínum. Á myndinni
sést hvernig sífreri byrjar á um 30
sm dýpi (ofan við hamarinn) og er
um 60 sm þykkur. Neðri mörkin má
greina sem skugga ofan við hvítt
öskulag. Jarðvegur er allur sendinn
og fínkornóttur.
bót i máli hve seint hún kemur inn
eftir, því þá eru plöntur búnar að
blómstra og að minnsta kosti sum
árin hafa þær náð því að mynda
fræ. En það gæti breyst með bætt-
um vegum vegna virkjunarfram-
kvæmda ef farið yrði að aka kind-
unum lengra áleiðis. Gæti það
skipt sköpum fyrir gróðurinn í
múlunum. Annars er þetta mis-
jafnt eftir árferði, kalda sumarið
1983 sást fjársafn á leið upp
Þjórsárdal 8. júli, en gróður var þá
skammt á veg kominn.
Nýjar rústir
eftir 1960
I Þjórsárverum er sífreri og eitt
af því sem einkennir verin alveg
sérstaklega eru rústirnar. Slíkar
rústir hafa lítið verið kannaðar á
íslandi og hefur Þóra Ellen ein-
mitt verið að gera sér grein fyrir
myndun þeirra og hegðun. Einnig
skoðað rústir á Jökuldalsheiði og
við Orravatn til samanburðar. Við
biðjum hana fyrst að segja okkur
hvað rúst sé í rauninni:
„Rústirnar sjálfar eru bungu-
vaxnir hólar með íslinsu innan í.
Á alþjóðamáli nefnast rústir
palsa, en orðið er tekið úr sam-
ísku. Önnur orð voru fyrr notuð til
að lýsa rústum á íslensku, til
dæmis dys og haugar. öll segja
þau nokkuð um útlit þessara hóla.
Rústir finnast á svæðum með
staðbundinn sífrera, en frá því eru
þó undantekingar," byrjar Þóra
Ellen útskýringu sína. „Rústirnar
í Þjórsárverum verða til við það að
ískjarni vex innan í þeim. Vatn
þenst út þegar það frýs og hár-
pípukraftur í mó eða fínkorn-
óttum leir og siltlögum dregur að
sér ófrosið vatn sem frýs við yfir-
borð íslinsunnar. Þannig stækkar
íslinsan og lyftir rústinni yfir
landið í kring. Á ójöfnu landi blæs
snjó af hæðunum. Þar er snjóhula
því þynnri en í dældum og frost
nær að þrengja sér dýpra. Mólagið
ofan á rústinni þornar á sumrum,
einangrar íslinsuna og kemur f
veg fyrir að hún bráðni. Þannig
heldur íslinsan áfram að vaxa þar
til jafnvægi hefur myndast milli
SJÁ NÆSTU SÍÐU