Morgunblaðið - 11.11.1984, Blaðsíða 18

90
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 11. NÓVEMBER 1984
Rústum
og gæsum
hefur fjölgað
frá því tók að kólna
eftir 1960
Rætt við Þóru Ellen Þórhallsdóttur grasafræðing
Viðtal: ELÍN PÁLMADÓTTIR
„Þjórsárver eru gróðurlendi sem myndast milli upptakakvísla Þjórsár suður
af Hofsjökli. Þau eru túndra, og er sífreri undir talsvert stórum hluta þeirra,
frá nokkrum sentimetrum upp í fáeina metra á þykkt. Sífreri er að mestu, en
þó ekki eingöngu, bundinn við gróið land. Mikill hluti Þjórsárvera er vot-
lendi. Rústir eru víða, en þær eru bunguvaxnir hólar með kjarna úr frosnum
jarðlögum og ís. Gróður er mjög fjölbreyttur, en einnig er í verunum stærsta
heiðagæsavarp í heiminum.“
annig hefst skýrsla Þóru
Ellenar Þórhallsdóttur,
líffræðings, um gróður og
jarðveg í Þjórsárverum og áhrif
Kvíslaveitu. En þar hefur hún
undanfarin sumur stundað vist-
fræðilegar athuganir. Hvati
þeirra eru fyrirhugaðar virkjun-
arframkvæmdir á efra vatnasvæði
Þjórsár, sem m.a. gera ráð fyrir
stóru lóni ofan við Norðlingaöldu,
sem gengi nokkuð upp á verin báð-
um megin árinnar. í friðlýsingu
Þjórsárvera í árslok 1981 segir að
þótt mannvirkjagerð, jarðrask og
aðrar breytingar á landi, svo og
breytingar á rennsli vatna og
vatnsborðshæð séu óheimilar
nema til komi leyfi Náttúruvernd-
arráðs, þá sé Landsvirkjun heimilt
að veita til Þórisvatns úr upp-
takskvíslum Þjórsár á Sprengi-
sandi og austurþverám hennar
enda kappkostað að halda um-
hverfisáhrifum mannvirkja í lág-
marki. Síðan segir í friðlýsing-
unni: „Ennfremur mun Náttúru-
verndarráð fyrir sitt leyti veita
Landsvirkjun undanþágu frá frið-
lýsingu þessari til að gera uppi-
stöðulón með stíflu við Norðlinga-
öldu í allt að 581 m yfir sjávar-
máli, enda sýni rannsóknir aö slík
lónsmyndun sé framkvæmanleg
án þess að náttúruverndar-
gildi Þjórsárvera rýrni óhæfilega
að mati Náttúruverndarráðs
o.s.frv." Þessar rannsóknir hófust
svo 1981, unnar á Líffræðistofnun
Háskólans eftir samningi við
Landsvirkjun og standa enn.
Þar kemur Þóra Ellen til sög-
unnar. Hún kom heim frá námi
sumarið 1981 og ætlaði að vinna
hér í fimm mánuði, en var þá boð-
ið að taka að sér þetta viðfangs-
efni í Þjórsárverum. Hún hafði
farið til starfa á rannsóknastöð er
hreinsar drykkjarvatnið handa
Lundúnabúum eftir stúdentspróf
frá MH 1974. Tók síðan til við
grasafræðinám við Háskólann í
Wales og lauk þar BS-prófi 1977.
Var þá boðinn þriggja ára alhliða
styrkur og tók til við doktorsverk-
efni, sem hún lauk á sl. vori. Þar
fjailaði hún um það hvernig
plöntusamfélög eru byggð upp,
hvort plönturnar raða sér upp til-
viljanakennt eða hvort eitthvert
mynstur er í því hvernig þær gera
það. Þegar henni var boðin þessi
rannsóknavinna í Þjórsárverum,
stóðst hún ekki mátið og fluttist
heim vorið 1982.
„Ég hugsaði mig lengi um,“
sagði Þóra Ellen í viðtali um þess-
ar rannsóknir og tildrög þeirra„.
Þetta var einstakt tækifæri. Hent-
aði mér sérstaklega vel þar sem
maður hefur frjálsar hendur við
skipulagningu á rannsóknunum og
ekki síður af því það er vinna á
fjöllum. Hálendið freistaði mín
mikið. Ég hafði verið í 4 sumur
leiðsögumaður með Guðmundi
Jónassyni á hálendinu. Var svo
heppin að fá að vera með Guð-
mundi sjálfum fyrstu sumrin og
það var þá sem ég heillaðist alveg
af íslenska hálendinu. Ég hugsa að
mér hefði verið meira sama þótt
ég settist að erlendis ef ég hefði
ekki fyrir tilviljun lent í því. En þá
leit helst út fyrir að ég mundi setj-
ast að erlendis."
Dratthalavatn
sem líkan
„Þessar rannsóknir eru nokkuð
ólíkar flestum fyrri líffræði-
rannsóknum sem stofnað hefur
verið til hér á landi vegna mann-
virkjagerðar. Þar hafa yfirleitt
verið almennari lífríkiskannanir,
enda oft um frumrannsóknir að
ræða. Á síðasta áratug voru gerð-
ar umfangsmiklar athuganir á
heiðagæsinni undir stjórn Arn-
þórs Garðarssonar prófessors og
Hörður Kristinsson prófessor hef-
ur séð um gerð gróðurkorta af ver-
unum. Núna er verið að reyna að
sjá út hvaða langtfmaáhrif lóns-
myndun myndi hafa,“ segir Þóra
Ellen ennfremur og útskýrir:
„Hugmyndin er að nota Dratt-
halavatn sem líkan. Dratthala-
vatn er liður f Kvíslaveitu og varð
til 1981. Var nýkomið þarna er
þessar rannsóknir hófust og er
fylgst með vistfræðilegum áhrif-
um þess. Vatni verður á þessu
hausti hleypt á næsta lón, Kvísla-
vatn, og við erum tilbúin með
mælistöðvar þar. Markmiðið er að
nota þessi tilbúnu vötn til þess að
reyna að sjá fyrir áhrif vatns-
borðsbreytinga á strendur slíkra
lóna og á rústamyndun. Vatns-
staða hækkar f kringum slíkt
vatn, og við getum séð hvaða áhrif
það hefur á gróður af ýmsu tagi.
Verður reynt að heimfæra þessar
athuganir eftir því sem unnt er á
breytingar vestan Þjórsár ef stífl-
að verður við Norðlingaöldu sfðar.
Þó er vafasamt að nota niðurstöð-
ur mælinga á rofi í Kvísla-
veituvötnum beint við Norðlinga-
öldu, þar sem Þjórsárlón yrði svo
mikiu stærra að ekki er t.d. hægt
að heimfæra strandmyndun við
Dratthalavatn upp á rofhættu
þar. En hún ræðst af stærð, vind-
átt og jarðlögum. Og jarðvegur og
fíngerð laus jarðlög eru sennilega
þykkari við fyrirhugað Þjórsárlón
en við nýju Kvíslavötnin. En þar
er fylgst með hvort hækkuð jarð-
vatnsstaða geti komið gróðri á
gróðurlitlum mel til góða.“
Heiðagæsavarp
frá upphafí
íslandsbyggðar
Þjórsárverin liggja að mestu i
580—600 metra hæð yfir sjávar-
máli og spannar svæðið gróflega
áætlað yfir 600 ferkm lands, en
gróið land hins vegar aðeins um
ÍOO ferkm. Stærstur hluti þeirra
er vestan Þjórsár þar sem eru
Tjarnaver, Oddkelsver, Illaver,
Múlaver og Arnarfellsver. Austan
ár eru þrjú stór og votlend ver:
Þúfuver, Eyvindarver og Stóraver,
en nokkru smærri eru Háumýrar
og Illugaver. „Enginn vafi er á að
jarðvatnsstaða ræður mjög miklu
um tilvist og gerð gróðurs í Þjórs-
árverum," segir Þóra Ellen í
skýrslu sinni.
Skýrslan er óvenjulega
skemmtileg og hefur víða verið
leitað fanga, m.a. f gömlum rituð-
um heimildum. Farið allt aftur til
Njálu: „Segir þar: „Kári lét Björn
þat segja nábúum sfnum, at hann
hefði fundit Kára á förnum vegi
ok riði hann þaðan upp f Goðaland
ok svá norðr á Gásasand ok svá til
Guðmundar hins ríka norðr á
Möðruvöllu." örnefnið Gásasand-
ur mun ekki koma fyrir annars
staðar en í Njálu, en flestir telja
að það sé eldra nafn á Sprengi-
sandi. Þó finnst mér líklegra að
það eigi við auðnirnar suður af
hinum eiginlega Sprengisandi, og
bendi til þess að á fyrstu öldum
fslandsbyggöar hafi einnig verið
mikið heiðagæsavarp f Þjórsár-
verum,“ segir í skýrslunni. Gísli
Oddsson (biskup í Skálholti 1632—
38) segir svo í kveri sínu um undur
íslands um farfugla eða sumar-
fugla: „Telja má fyrst og fremst
villigæsir, grágæsir, þannig
nefndar vegna hins öskugráa litar;
þær eru litlu minni en álftir, og á
vorin eru þær nálega í takmarka-
lausum grúa í landi hér, en hverfa
allsstaðar þegar dag tekur að
stytta. Svo er sagt að þær fari á
hverju hausti aftur til næstu
landa, Englands, írlands og Skot-
lands, en fari þaðan aftur á vorin,
meðan þær eru vor hjú. Ég get
ekki stillt mig um að rita um hin-
ar ágætu nytjar þessara fugla, því
þeir gefa eigi aðeins hin ágætustu
egg, heldur líka kjöt ljúffengt átu,
og nytsamar fjaðrir láta þeir
okkur eftir, af guðlegri velgjörð,
Hér sést „nýrisin“ rúst í flá f Tjarnaveri, dæmigerð fyrir hvernig rústir eru. Efsta lagið hefur verið fjarlægt svo að
sést í kúpta íslinsuna. { rústum eru slíkar íslinsur sem aldrei bráðna og lyfta kollinum. Ofan á kollunum sem koma
fyrstir undan snjó á vorin eru svo óskahreiðurstaðir heiðagæsarinnar.