Morgunblaðið - 01.02.1985, Side 18

Morgunblaðið - 01.02.1985, Side 18
18 MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 1. FEBRÚAR 1985 Fiskeldi og siúkdómar — eftirSigurð Helgason Það er mikið áfall, þegar nýrna- veiki kemur upp í laxeldisstöð, svo sem nú hefur gerst á Suðurnesjum og í eldisstöð ríkisins í Kollafirði. Vonlegt er, að um slíkt mál verði nokkur umræða á almennum vett- vangi og að sjálfsögðu mikilvægt, að um sé fjallað af réttsýni og all- sgáðum heiðarleik. Því miður hef- ur þó að þessu sinni út af því brugðið, þar sem Dagblaðið Vísir hefur látið sér sæma að bera upp á innlenda og erlenda vísindamenn upplognar sjúkdómsgreiningar og þannig með ósannindum reynt að svívirða starfsheiður þessara manna og það í forystugrein sem þulin er athugasemdalaust í út- varp yfir öllum landslýð. Þó að þeir Guðmundur Pétursson, for- stöðumaður Tilraunastöðvar Há- skólans á Keldum, og samstarfs- maður hans, dr. Guðmundur Georgsson, sem hér eiga hlut að máli, hafi af hógværð en þó ræki- lega leiðrétt ummæli blaðsins, er þess naumast að vænta að höfund- ur slíkra skrifa biðjist afsökunar, enda hefur ekki enn bólað á því. Vegna starfs míns á Tilrauna- stöð Háskólans á Keldum hef ég haft nána samvinnu við eigendur og starfsmenn fiskeldisstöðva víðsvegar um land, og geri mér vel ljóst að þvílík skrif eru okkur öll- um til óþurftar. Þau þjóna engum boðlegum tilgangi, en geta hins vegar stórskaðað framgang fisk- eldis hér á landi með því að grafa undan trú manna á þeirri starfs- grein, jafnt meðal almennings, stjórnmálamanna og forráða- manna bankakerfis og opinberra sjóða. En vegna þessarar dapur- legu umræðu þykir mér rétt að skýra nokkur veigamikil atriði, enda er mér málið skylt, eins og ég kem að síðar, og kemst ég ekki hjá því að taka nokkuð af svivirðing- um blaðsins til mín. Hvers konar veiki? Sjúkdómi þeim i laxfiski, sem nefndur er nýrnaveiki, veldur ger- ill sem nýlega hefur fengið heitið Renibacterium salmoniarum. Sýkill þessi er alls óskyldur salmonellu- gerlum. Nýrnaveikin í Kollafirði nú, og áður á Laxalóni og i Elliða- árstöðinni, stendur því ekki í neinu sambandi við „gífurlega fjölmenna svartbakssveit, sem nærist á salmonella og coli frá holræsi Reykjavíkursvæðisins", eins og greinarhöfundur DV kemst að orði. Nýrnaveikisýkillinn er mjög hýsilbundinn; hann hefur aðeins fundist i laxfiskum (Atlantshafs- laxi og ýmsum tegundum silunga og Kyrrahafslaxa). Sýkillinn er ákaflega vandfýsinn á næringar- efni, og er því talið víst að hann fjölgi sér ekki utan fiska. Ekki myndar hann heldur dvalarstig. Sýktir laxfiskar eru því taldir einu smitberarnir i náttúrunni. Þar sem laxfiskar eru ekki, er því vart að finna nýrnaveikisýkil. Veikin var fyrst greind í laxi úr veiðiá i Skotlandi árið 1933 og skömmu síðar í N-Ameríku. Lengi var hún talin staðbundin við þau svæði, en á síðari árum hefur hennar orðið vart víðar, svo sem í Japan, í Noregi, í Frakklandi, á Spáni, í Júgóslavíu og á íslandi. Nýrnaveiki getur valdið veru- legum afföllum á laxfiski, bæði villtum og í eldisstöðvum. Þróun sjúkdómsins er hægfara, og getur því langur tími liðið þar til sjúk- dómseinkenna fer að gæta. Svo virðist, samkvæmt reynslu erlend- is, sem mestur dauði verði meðal laxaseiða á síðasta hluta fersk- vatnsskeiðsins, eða skömmu áður en seiðin leita til sjávar og skömmu eftir að í sjó kemur. Dvölin í söltu vatni virðist hins vegar fiskinum hagstæðari en í fersku vatni, og einkennin dvína, þótt sýkillinn sé enn í fiskinum. Sú breyting, sem fylgir kynþroska og göngu úr söltu vatni í ferskvatn til hrygningar virðist magna sjúk- dóm þessara fiska að nýju, og um leið verða þeir hættulegir öðrum fiskum í sömu á. Þar sem sýktum Atlantshafs- laxi er haldið í eldiskvíum í sjó, virðist sem búast megi við viðun- andi vexti og má þannig nýta fiskinn til matar, því þá er honum slátrað beint úr sjó, áður en kyn- þroska fer að gæta. Frá sýktum fiskum berst smit með saur eða úr sárum og síðan með vatni milli fiska. Talið er að sýkillinn geti borist um þarma heilbrigðra fiska sem éta aðra sýkta. Þá hefur þessi sýkill þá sér- stöðu meðal gerla sem sýkja lax- fiska, að hann getur borist inni í hrognum frá sýktu foreldri til af- kvæmis. Þess vegna er sú sótt- hreinsun hrogna, sem nú er við- höfð, alls ekki með öllu trj'gg, þótt sjálfsögð sé. Ennfremur er sýkill- inn tíðum inni í frumum fiskanna, þar sem lyf ná ekki til hans. Lyfja- gjöf getur að vísu haldið sjúk- dómnum í skefjum, þótt hún lækni hann ekki. Af þessum sökum hefur nýrna- veiki löngum verið talin einna erf- iðust viðureignar af þeim gerla- sjúkdómum sem herja á laxfiska. Þess skal að lokum getið, að um smit í hafi er ekkert vitað. Hvernig berst nýrna- veiki í stöðvar? íslenskar laxeldisstöðvar hafa löngum aflað hrogna til seiðaeldis úr villtum klakfiski, sem fangaður er I ýmsum ám. Hafbeitarstöðvar nota hins vegar gjarnan klakfiska úr eigin stofni, þ.e. fiska sem aldir eru í stöð. Þeim er sleppt sem seið- um í haf, og ganga þeir svo full- vaxnir til baka á sleppistað. Alltaf eru einhver brögð að því að laxar villist og leiti annað en á uppruna- svæði. Þannig gæti t.d. sýktur undanvillingur úr á í grennd við Kollafjarðarstöð leitað upp í mót- tökugildrur þeirrar stöðvar og orðið þar til undaneldis. Síðan gæti smitið borist inni í hrognun- um og dreifst innan stöðvarinnar úr þeim eftir klak. Líklegt er að svipað hafi gerst í Laxalónsstöð og Elliðaárstöð á sínum tíma. Hefði sýkillinn þá borist I stöðvarnar með hrognum frá sýktum klak- fiskum sem veiddir voru úr ám. Hugsanlegt er einnig að smit hafi borist inn í Elliðaárstöðina frá sýktum fiskum í Elliðaánum með vatni, því á þeim tíma var vatn til eldis seiðanna tekið beint úr án- um. Loks er þess að minnast að smit getur borist með ósótthreins- uðum klæðum manna eða áhöld- um sem nýlega hafa komist í tæri við sýktan fisk, t.d. klakfiska. Hvað hefur á skort um varnir? Eftir að nýrnaveiki var greind í alifiski í Laxalónsstöðinni 1976, höfðum við spurnir af því, að í Bandaríkjunum færu fram til- raunir til hrognasótthreinsunar með ákveðnu lyfi gegn þeim sýkl- um sem kynnu að vera inni í hrognunum. Niðurstöður frum- tilrauna virtust lofa góðu um árangur, og þótti sjálfsagt að taka upp slíka sótthreinsun hér, þó að ljóst væri að aðferðin gæti ekki talist trygg með öllu, og frá 1978 hafa öll hrogn, sem notuð eru til seiðaeldis hér, verið sótthreinsuð á þennan hátt. Auk þess hefur nokkur fjöldi klakfiska frá ýmsum stöðum á landinu verið rannsak- aðir, og smits ekki orðið vart, fyrr en nú í Kollafjarðarstöð. Þar sem ljóst er, að sótthreins- un hrogna er ekki full trygging gegn því að smit berist, er nauð- synlegt að rannsaka hvern einasta klakfisk með tilliti til nýrnaveiki- smits. Aðeins einn sýktur klak- fiskur, sem sleppur framhjá eftir- liti, getur sýkt frá sér fiska í heilli eldisstöð. En á svo gagngerðri Dr. Sigurður Helgason „Þaö sem nú er brýnast er aö búa rannsókna- stofu svo vel tækjum og mannafla að hægt sé að sinna þeim fjölmörgu verkefnum sem kalla aö... rannsókn hafa engin tök verið fram að þessu. Til þess og annarra nauðsynlegra aðgerða hefur skort bæði tækjabúnað og mannafla. En nú hefur landbúnaðarráðherra þegar beitt sér fyrir mikilsverðum úrbótum. Hvaö er til ráöa? Greining á nýrnaveikismiti get- ur verið erfið í leyndum smitber- um, þ.e. í fiskum sem hýsa svo fáa sýkla að sjúkdómseinkenna gætir ekki. Sýkillinn er afar erfiður í ræktun, sem er þó næmasta að- ferðin til að finna hann. Ef fáeinir sýklar finnast I líffæri, er beitt sérhæfðum prófum, þannig að greiningin fer ekki milli mála. Það sem nú er brýnast er að búa rannsóknarstofu svo vel tækjum og mannafla, að hægt sé að sinna þeim fjölmörgu verkefnum sem kalla að: Rannsóknum á klakfiski og reglubundnu heilbrigðiseftirliti í eldisstöðvum, svo unnt sé að greina sem fyrst ýmsa sjúkdóma, sem iðulega verður vart i eldis- fiski, og finna smit nægilega fljótt, ef um það er að ræða, áður en kemur til dreifingar fiska. Fyrir þessa þjónustu gætu stöðv- arnar síðan greitt eftir atvikum. Með bættu skipulagi má svo auka samstarf við dýralækna og fiskeldismenn, sem sent gætu sýni til rannsókna. Nú skal það skýrt fram tekið, að jafnvel með þessu móti fengist ekki full trygging fyrir því, að nýrnaveikismit geti ekki borist úr villtum fiski inn í eldisstöð. En ég tel, að nær fullkomnu öryggi gæt- um við ekki komist, eins og þekk- ingu er nú háttað, og svo mjög yrði úr hættunni dregið, að ekki megi við aðgerðir hika. Kostnaður vex eflaust einhverjum í augum, en þó er hann smáræði hjá því að verða hvað eftir annað fyrir áföll- um vegna sýkingar. í blaði því sem áður gat, koma fram allfjarstæðukenndar hug- myndir um heilbrigðisvottorð í fiskeldi. Heilbrigðisvottorð er gef- ið samkvæmt rannsóknum á ákveðnu úrtaki fiska og segir blátt áfram að ekki hafi fundist í því tilteknir sýklar með sérstökum stöðluðum aðferðum. Vottorðinu fylgja því ákveðnar líkur til að smitið leynist ekki í eldisstöðinni. Öllum sjúkdómafræðingum er ljóst, að vottorðið táknar ekki fulla tryggingu, enda eru þess fjöl- mörg dæmi, að smit hafi borist með hrognum, og lifandi og dauð- um ferskvatnsfiskum milli lands- væða og heimsálfa, þó að heil- brigðisvottorð hafi fylgt. Hinsveg- ar eru slík vottorð nauðsynleg, ef ekki á að koma til alger stöðvun á flutningi milli svæða, því að sjálfsögðu draga þau úr áhættu að ákveðnu marki. Hvað skal gert, þegar nýrnaveiki er greind í eldisstöö? Eftir að nýrnaveiki kom upp í alifiskum í Elliðastöð árið 1968 og á Laxalóni 1976, var gripið til harkalegra aðgerða. Öllum fiskum í stöðvunum var eytt og þær sótt- hreinsaðar, enda var starfsemi þeirra fólgin í dreifingu seiða í ýmsar ár um iandið. A Laxalóni var auk laxa og bleikjuseiða eini regnbogasilungsstofninn sem til er á landinu. í úrtaki úr honum fannst aldrei smit, en á hann rann eldisvatn úr kerum, sem í voru verulega sjúk laxaseiði og þess vegna var ákveðið að farga fiskun- um og koma upp nýjum stofni regnbogasilungs af sótthreinsuð- um hrognum, og voru klakfiskarn- ir auk þess rannsakaðir. Var þetta að sjálfsögðu gert til að tryggja sem best, að í stofninum leyndist ekki smit, sem gæti gerjast þar um skeið og borist þaðan I nýja árganga laxaseiða, sem alin væru á sama stað til dreifingar um landið. Ég bar að verulegu leyti ábyrgð á tillögum og síðan framkvæmd. þess að koma upp nýjum stofni regnbogasilungs, sem væri, að því er tæki til smitsjúkdóma, jafn- rétthár íslenskum laxfiskum. Nú hef ég þegar sagt, að full- komið öryggi gegn smiti sé vart hugsanlegt. Með þessum rökum mætti ef til vill halda því fram, að þarna hafi verið of langt gengið í varúðarráðstöfunum; enda hljóta slíkar aðgerðir ævinlega að vera matsatriði hverju sinni. Á margt er að líta. Eldisstöðvar eru mis- munandi að eðli: a) eldisstöðvar sem ala seiði til dreifingar i ýmsar ár landsins eða til frekara eldis í öðrum stöðvum, b) hafbeitarstöðv- ar, þar sem sieppt er í sjó seiðum, sem leita á upprunastað sem full- vaxnir fiskar, og c) staðareldi, þar sem seiði eru alin á afmörkuðum stað upp í sláturstærð, ýmist í kerum á landi eða í flotkvíum í sjó. Þá er það ljóst, að stöku villtir laxfiskar í íslenskum ám bera með sér nýrnaveikismit. Um dreifingu þess í ýmsum ám eða umfang þess er ekkert vitað, og er brýn nauðsyn að rannsaka það. Næstu mánuði verður reynt eft- ir mætti að kanna ástandið í ýms- um eldisstöðvum og í villtum fiski með næmustu þekktu aðferðum. Sú vitneskja, sem þá fæst, kynni að ráða nokkru um aðgerðir í framtíðinni til að eyða smiti úr eldisstöð, þannig að tjón verði sem minnst. En eins og fyrr segir, er á margt að líta og alls ekki sjálfsagt að sömu ráð eigi við allsstaðar; svo einfalt er málið ekki. Svipað er að segja um aðra sjúkdóma; enda varð sú raunin á um það afbrigði af kýlaveiki sem orðið hefur vart í þremur eldis- stöðvum hér á landi síðan 1980. Beitt var sinni aðferðinni í hverri stöð eftir aðstæðum í hverri þeirra. Hér á undan hef ég reynt að sýna fram á, hvað fiskeldi er við- kvæm og áhættusöm búgrein, hve lítið má þar út af bera til að af hljótist mikil vandræði, hve nauð- synlegt er að miklu betur sé búið að þessum atvinnuvegi og þjón- ustu við hann en verið hefur um sinn, og hvílík óhæfa það er, að menn sem um þessi mál þurfa að fjalla skuli ekki einu sinni fá að hafa mannorð sitt og starfsheiður í friði fyrir upphlaupum blaða- manna. Eflaust er mörgum í fersku minni það ósmekklega blaðafár sem þyrlað var upp útaf nýrna- veikinni á Laxalóni um árið. Nú er reynt að blása eld I þær gömlu glæður. Skyldi Laxalónsmönnum vera greiði gerður með því? Við ólafur Skúlason framkvæmda- stjóri á Laxalóni höfum nú haft nána og farsæla samvinnu um nokkurra ára skeið og ætla ég að hagsmunum þess fyrirtækis henti annað fremur. Sæmilegra væri að styðja ötula baráttu þeirra feðga fyrir framgangi innlends fiskeldis án þátttöku erlendra aðilja. Til dæmis mætti umræða fremur beinast að endurskipulagningu sjóða, sem veittu lán (ekki gjafir) á hagstæðum kjörum til stöðva sem augljóst er að skila myndu arði, ef fjármagn fengist til skyn- samlegra framkvæmda. Þar væri auðvelt að nefna dæmi, og kemur fljótt í hugann hin nýja stöð Laxa- lónsmanna á Fiskalóni I Ölfusi. Dr. Sigurður Helgason er gerla- og fisksjúkdómafræðingur í TUrauna- stöð Háskólans í meinafræði á Keldum. Bætiefnarík sending til þingmanna Margs konar plögg berast þing- mönnum daglega í pósthólfin í Alþingishúsinu, yfirleitt erindi á erindi ofan og alls konar upplýs- ingar. En einn daginn í vikunni barst vænn skammtur af fyrstu íslensku vítaminframleiðslunni, Magnamin frá Lýsi hf., ein krús á hvern þingmann. Gunnlaugur Ingason, þingvörður, er þarna með orðsendinguna sem fylgdi dósunum með Magnamin- belgjunum, sem munu innihalda 24 tegundir af bætiefnum. Ljóamynd Mbl. Júlíus.

x

Morgunblaðið

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.