Morgunblaðið - 24.02.1985, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 24. FEBRÚAR 1985
B 11
Freigátan komst „langleiðina yfir Eystrasaltið í
átt til Svíþjóðar en var þá snúið við af sovéskum
orustuflugvélum og skipum“
Sjá: Brestur í kerfinu
IUPPATÆKI
IBELGRAD/RETTARHÖLDI
Skák með
öðru sniði
Nýtt tilbrigði við skákina,
sexhyrnt borð með 36
mönnum, var kynnt nú fyrr í mán-
uðinum á leikfangasýningu í
Nurnberg í Vestur-Þýskalandi.
Segir höfundur þess, Wladyslaw
Glinski, kaupsýslumaður í Lond-
on, að nú þegar séu meira en
400.000 menn um allan heim farn-
ir að tefla nýju skákina og að
möguleikarnir, sem hún hafi upp á
að bjóða, geri hana að hættulegum
keppinaut hefðbundinnar skák-
listar.
Glinski, sem er 64 ára gamall, er
fæddur í pólska bænum Kartuzy
skammt frá Eystrasaltsströndinni
þar sem faðir hans var starfsmað-
ur á bæjarskrifstofunum. Þegar
hann var unglingur í skóla síðast á
fjórða áratugnum var hann byrj-
aður að velta fyrir sér nýju skák-
inni og ástæðan fyrir því var sú,
að þótt hugsanlegir leikir í venju-
legri skák séu stjarnfræðilega
margir, þá er farið að fækka
möguleikunum á nýjum leikflétt-
um.
„Skákmönnum stendur ekki
lengur til boða að uppgötva skák-
ina fyrir sjálfa sig,“ segir Glinski.
„Þeir geta aðeins reynt að muna
það, sem aðrir hafa komið fram
með. Þegar stórmeistarar eigast
við er sá líklegri sigurvegari, sem
hefur betra minni, nema honum
verði á afdrifaríkur fingurbrjótur.
Margir stórmeistaranna, sem nú
reyna með sér, kunna skákfræðin
utanbókar. Þeir komast hvorki
aftur á bak né áfram, eins og t.d.
Karpov og Kasparov í Moskvu, og
hjakka í sama farinu þar til annan
brestur úthaldið. Sexstrenda
skákin er að því leyti frábrugðin,
að þar er allt ókannað enn.“
Glinski er að sjálfsögðu ekki
fyrsti maðurinn, sem leitast við að
bylta skákinni. Capablanca fann
upp skákborð með 100 reitum og
40 mönnum og aðrir hafa fundið
upp skák fyrir tvo, þrjá og fjóra
menn við hringlaga, krosslaga eða
jafnvel aflangt borð. Það er til
skák í þrívídd og eitthvað, sem
kallast „Amazons", þar sem hvor
leikmanna hefur tíu riddara. Til
þessa hafa þessi tilbrigði við skák-
ina bara verið skemmtileg uppá-
tæki og ekki staðist samjöfnuð við
vitsmunalega fágun skákarinnar.
„Ég tefldi skák daglega sem
strákur," segir Glinski. „Eg hafði
gaman af því en það var mér ekki
nóg. Ég spurði sjálfan mig þeirrar
spurningar hvort hægt væri að
færa út landamerki leiksins.
Smám saman varð mér ljóst, að
það var ekki hægt með ferhyrnda
borðið. Það er nefnilega fullkomið
i sjálfu sér. Það er ekki hægt að
gera betur með það form. Þá fór
ég að reyna fyrir mér með aðra
lögun.“
Á sexhyrnda skákborðinu er 91
sexhyrndur reitur og eru þeir ým-
ist ljósir á lit, gráir eða svartir.
Hvor keppandi hefur einum bisk-
upi og einu pæði fleira en í venju-
legri skák. Mönnunum er raðað
upp í demantslagaðan fleyg, peðin
fremst og öflugri menn aftar en
biskuparnir hver fyrir aftan ann-
an í miðjunni. Kóngurinn og
drottningin geta hreyfst á 12 vegu
í stað átta og biskupar og hrókar á
sex í stað fjögurra.
„Á sexhyrnda borðinu hafa
mennirnir miklu meira frelsi,"
segir Glinski. „Á ferhyrnda borð-
inu er það alltaf vandamálið að
koma hrókunum í taflið. Hrókfær-
ing flytur annan hrókinn út að
miðju en hinn er enn kvíaður af. Á
sexhyrnda borðinu geta báðir
hrókarnir komist út á mitt borð í
tveimur eða þremur leikjum.
Það, sem ég hef gert, er að skora
skákina á hólm. Hún er nú eins og
frumskógahernaður. Menn verða
að vera reiðubúnir að bregðast
skjótt við óvæntri árás. Á fer-
hyrnda borðinu likist hún mest
eyðimerkurhernaði. Þar sjá menn
til óvinanna í fjarska og vita að
hverju dregur."
- LAURENCE MARKS
Uppreisnin á
Storozhevoy
Aður en birti af degi 8. nóv-
ember árið 1975 sigldi sov-
éska eldflaugafreigátan Storozh-
evoy hljóðlega út úr höfninni í
Riga í Lettlandi og stefndi til hafs.
Bandarískur sjóðliðsforingi, sem
hefur rannsakað þetta mál, segir,
að i nokkrar klukkustundir hafi
enginn veitt því athygli, að skipið
var farið.
Á þennan hátt hófst einhver
Övenjulegasta uppreisn um borð í
skipi nú á dögum, uppreisn, sem
að lokum endaði með algerum
ósigri þeirra, sem að henni stóðu. í
nýrri frásögn af þessum atburði
e segir, að áður en lauk hafi Stor-
ozhevoy komist langleiðina yfir
Eystrasaltið í átt til Svíþjóðar en
þá verið snúið við af sovéskum
orrustuflugvélum og skipum.
Réttarhöldunum yfir þremur
júgóslavneskum mennta-
mönnum, sem þátt tóku í „opna
háskólanum" svokallaða, lauk i
raun með niðurlægjandi ósigri
fyrir ákæruvaldið. Sakborn-
ingarnir voru dæmdir í eins til
tveggja ára fangelsi fyrir „fjand-
samlegan áróður" en þá hafði
saksóknarinn hins vegar neyðst til
að draga til baka miklu alvarlegri
ákærur um samsæri gegn stjórn-
völdum.
Niðurstaðan er vissulega áfall
fyrir harðlínumennina, sem vilja
halda þjóðinni í greipum valds og
ótta, en. hún er þó ekki afdráttar-
laus sigur fyrir frelsisunnandi
fólk. Mennirnir þrír hafa nú áfrýj-
að dómnum til æðri réttar.
„Opni háskólinn“ svokallaði er
umræðuhópar fólks, sem komið
hefur saman í sjö ár á einkaheim-
ilum til að skiptast á skoðunum
um stjórnmál og efnahagsmál í
Júgóslavíu. Réttarhöldin yfir þre-
menningunum komu i kjölfar
þess, að lögreglan réðst inn á einn
slíkan fund í apríl í fyrra.
Réttarhöldin voru ólík öðrum
pólitískum réttarhöldum að því
leyti, að vitnin létu ekki hræða sig
til að gefa rangan vitnisburð.
Þegar harð-
línumönnunum
brást bogalistin
jafnvel þótt þau sem þátttakendur
í „opna háskólanum" gætu átt yfir
höfði sér sömu ákærur og sak-
borningarnir og hugsanlega 15 ára
fangelsi. Með vitnisburði sínum
niðurlægðu þau harðlínumennina
og sum sögðu frá hótunum og illri
meðferð.
Þær tiltölulega mörgu konur,
sem voru kvaddar til að bera vitni
— líklega 1 þeirri von, að þær
sýndu í raun, að þær væru af veik-
ara kyninu og hræddari en karl-
mennirnir um að missa starfið,
voru enginn happadráttur fyrir
saksóknina. Þær voru óhræddar
við að verja réttindi sín. Lögfræð-
ingar sakborninganna létu heldur
ekki kúga sig eins og venjan hefur
þó verið. Þeir vörðu rétt skjól-
stæðinga sinna af mikilli einurð
og má það heita næstum einsdæmi
í sögu Júgóslavíu undir kommún-
isma.
Blaðamennirnir sýndu líka á sér
ýmsar hliðar, bæði góðar og vond-
ar. Sumir neituðu að skrifa um
A KÖLDUM KLAKA
Góö menntun,
afleit afkoma
Um 1600 ungar konur hvað-
anæva af Ftalíu fóru fyrir
skömmu til bæjarins Como, þar
sem þær gengust undir samkeppn-
ispróf. Allar höfðu þær lokið námi
sem veitir þeim réttindi til
kennslu í forskólum og samkeppn-
isprófið sem þær þreyttu bæði
munnlega og skriflega átti að
skera úr um hverjar væru hæfast-
ar. Sá er hins vegar galli á gjöf
Njarðar að próf þetta breytir
sáralitlu um framtíðarhorfur
stúlknanna. Það er nefnilega eng-
in störf að hafa í forskólum á ít-
alíu.
Þær sem beztan árangu sýndu
fá að vísu nöfn sín sett á biðlista.
En þær munu þurfa að þreyja
þorrann og góuna. Slíkt sam-
keppnispróf var síðast haldið fyrir
þremur árum, og þær sem þá
höfðu heppnina með sér hafa ekki
komist lengra en á biðlistann.
Hvarvetna í Vestur-Evrópu hef-
ur fæðingum fækkað með þeim af-
r r r

leiðingum að starfsliði skóla hefur
verið fækkað, mörgum skólum
verið lokað og kennarar misst
vinnuna. En ástandið mun vera
sýnu alvarlegast á (taliu, eins og
ofansögð saga sýnir. Og það mun
enn fara versnandi, ef marka má
nýlega könnun. Samkvæmt henni
mun nemendum í forskólum á
Langbarðalandi fækka um 30,5%
næstu 15 árin. Fækkunin verður
Tólf sjóliðar a.m.k. féllu i upp-
reisnartilrauninni og upphafs-
maður hennar var dæmdur til
dauða.
Sovétmenn hafa aldrei viður-
kennt uppreisnina um borð í Stor-
ozhevoy en rannsóknir bandarisks
sjóliðsforingja á atburðinum hafa
leitt ýmislegt í ljós. Þar segir m.a.
frá aðbúnaðinum um borð, sem
var ákaflega slæmur, frá ungum
foringja, pólitískum eftirlits-
manni, sem náði skipinu á sitt
vald þegar flestir skipverjar voru í
landi og reyndi að flýja til Vestur-
landa. Höfundur frásagnarinnar
er Gregory Young, en rannsóknir
hans vöktu heldur litla athygli þar
til nú fyrir nokkru þegar þær birt-
ust í tímaritunu „Sea Power".
Young, sem nú er kennari við
málið á þann hátt, sem ritstjórun-
um hafði verið fyrirskipað að
matreiða það, en blöðin fengu
fréttirnar aðeins frá Tanjug, hinni
opinberu fréttastofu, sem lögfræð-
ingar varnarinnar sökuðu um
fréftafölsun og flestir telja bara
útibú stjórnmálalögreglunnar.
í fyrsta sinn í júgóslavneskri
sögu var um aðra fréttamennsku
að ræða, ítarlega og nákvæma.
Hún birtist í blaði eða blöðungi,
sem dreift var daglega þrátt fyrir
tilraunir lögreglunnar til að
stöðva það. Almenningur lét held-
ur ekki hræða sig frá að mæta við
réttarhöldin, öfugt við það, sem
áður var. Hundruð manna komu
dag hvern mánuðum saman. Kona
nokkur lét það meira að segja ekki
á sig fá þótt lögreglan hefði tekið
14 ára gamlan son hennar tali og
varað hann við afleiðingunum.
Niðurstaða réttarhaldanna sýn-
ir þó, að stjórnmálalegt frelsi er
ekki á næstu grösum í Júgóslavíu.
Enginn veit fyrr en dómur hefur
gengið fyrir æðri dómstólum
hvort Júgóslavar geta sest niður,
tekið sér penna í hönd og tjáð hug
sinn allan án þess að þurfa að
óttast pólitísk réttarhöd, pynt-
ingar og fangelsisvist.
- PETER RISTIC
40,7% í grunnskólum og 35,5% í
framhaldsskólum.
Ástand þetta er enn ein hlið á
vandamáli á Ítajíu, þ.e. offjölgun
menntamanna. Áratugum saman
hefur þjóðfélagið ekki getað nýtt
starfskrafta mikils fjölda karla og
kvenna sem lokið hafa námi í há-
skólum og öðrum æðri mennta-
stofnunum. Hvarvetna eru doktor-
ar í heimspeki, sérfræðingar í
listasögu eða bókmenntasögu, sem
geta ekki með nokkru móti notað
sérmenntun sína og hæfileika til
að sjá sér farborða. Sumir þeirra
aka leigubílum eða starfa sem
leiðsögumenn fyrir ferðafólk eða
vinna einhver andlaus störf í kerf-
inu. Og þeir teljast heppnir.
Þúsundum saman halda menn
áfram námi til þess eins að hafa
eitthvað fyrir stafni. í háskólum á
Ítalíu er fjöldi stúdenta sem
stundar nám að hálfu eða öllu
leyti í greinum, sem þeir munu
ekki geta starfað við í framtíðinni,
eins og nú horfir.
Þess vegna eru próf eins og það
sem haldið var í Como á dögunum
kölluð „hátíðir örvæntingar".
— FRANCO FERRARI
SOVÉSKUR SJÓLIÐI: Pólitíski
eftirlitsmaðurinn dró taum félaga
háskólann í Colorado, sagði nú ný-
lega, að hann hefði komist yfir
leynileg skjöl um uppreisnina um
borð I Storozhevoy en aðallega
hefði hann þó stuðst við aðrar
heimildir, t.d. sovéska innflytjend-
ur, sem bjuggu áður í Riga og
komust inná fjarskipti sovéska
hersins þegar uppnámið var sem
mest.
Young segir, að foringi upp-
reisnarmannanna á Storozhevoy,
3800 tonna skipi og þriggja ára
gömlu árið 1975, hafi verið Valery
Mikhaylovich Sablin, kapteinn og
svokallaður „zampolit“ um borð en
það er pólitískur eftirlitsmaður í
hverju skipi, sem á að gæta þess,
að áhöfnin víki í engu frá komm-
únískri kenningu.
Sablin var mjög óvenjulegur
varðhundur að sögn Youngs og
alltaf tilbúinn til að hlusta á
kvartanir skipverja jafnframt því
sem hann fræddi þá um kommún-
ismann. Síðasta fyrirlesturinn um
hina kórréttu kenningu flutti
hann síðdegis þann 7. nóvember
1975 þegar margir skipverja, bæði
yfirmenn og óbreyttir, voru í landi
til að halda upp á októberbylting-
una.
Segir Young, að aðfaranótt þess
8. hafi Sablin, annar foringi að
nafni Markov og um tólf aðrir
lægra settir foringjar, lokað skip-
stjórann inni í klefa sínum, bund-
ið aðra yfirmenn um borð og skip-
að sjóliðunum, sem enn voru um
borð, aðallega 18 og 19 ára gamlir,
að sigla skipinu út úr höfninni.
Þegar skipið sigldi af stað tókst
einum sjóliðanna að stökkva fyrir
borð, augljóslega án þess að Sabl-
in vissi af, og eftir tvær klukku-
stundir var hann kominn til aðal-
stöðvanna þar sem honum tókst
loks að sannfæra menn um, að
ekki væri allt með felldu um borð í
Storozhevoy.
Það var þó ekki fyrr en einum
foringjanna um borð tókst að
losna úr fjötrunum og ná talstöðv-
arsambandi við land, að yfirvöldin
áttuðu sig raunverulega á hvað
hafði gerst. Þá var Storozhevoy
komið út úr Rigaflóa og sigldi
hraðbyri í átt til Gotlands hjá Sví-
þjóðarströnd.
Stablin kapteinn og nokkrir
aðrir menn voru teknir af lífi fyrir
uppreisnina. „Meginástæðurnar
fyrir uppreisninni eru athyglis-
verðar," segir Young, „en þær voru
helst óánægja og slæmur aðbún-
aður um borð, togstreita milli
manna af ólíkum þjóðarbrotum og
drykkjuskapur."
— NORMAN BLACK