Morgunblaðið - 28.02.1985, Blaðsíða 27

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 28. FEBRÚAR 1985
27
Mynd 3
Skipting á framkvæmd rannsókna
AÐILAR:
I I Ranns.st.atv.
im Æðri menntast.
f 1 Aðrar opinb. stofn.
■■Sjálfseign.st.
iBlFyrirtæki
1971
1977
1979
1981
Mynd 4
Hlutdeild rannsókna- og þróunarstarfsemi af vinnsluvirði í atvinnulífl
Vinnsluvirði %
6-
# Orkuvinnsla -------•Landbúnaður
/ / / / jr \ Alm. iðnaður \ \ —— Fiskiðnaður \ \ Byggingariðnaður \ V
/ $ / S / ;/ \ T \ N

%— % % 4

L—=
1973
1975
1977
1979
1981 Ár
og raunar lítiö eitt lægra en varið
er til r og þ í Bandaríkjunum,
Bretlandi og Frakklandi, ef rann-
sóknir vegna varnarmála eru und-
anskildar.
Þessi sérkenni okkar rann-
sóknakerfis eiga sér vel þekktar
og ljósar skýringar:
1. íslensk fyrirtæki eru mannfá
og smá og hafa ekki bolmagn til
að halda úti eigin rannsóknum,
né hafa þau lengst af fundið
þörf fyrir sjálfstæða viðleitni
til nýsköpunar. Þetta er þó að
breytast og hlutur fyrirtækja í
rannsóknum fer vaxandi eins
og sést af mynd 3.
2. .Mikilvægustu hagsmunir
okkar hafa löngum tengst nýt-
ingu á auðlindum lands og sjáv-
ar og því hefur stórum hluta
okkar rannsóknakrafta verið
varið í þágu sjávarútvegs, land-
búnaðar og orkuvinnslu, eða
alls um 47% af öllu rannsókna-
fé landsmanna, eins og fram
kemur af töflu 2. Jafnframt
hafa þær rannsóknir að mestu
verið kostaðar af opinberum
fjárveitingum. Aðeins 17,6% af
rannsóknafé okkar er varið til
úrvinnslugreina og af því 11,6%
í almennum iðnaði.
Tafla 2.
Flokkun fjármagns til R&Þ
eftir aðalflokkun árið 1981
%
Krumvinnsla 47,2
Landbúnaður 14,0
Fiskveiðar 619,0
Orkuvinnsla 14,2
Úrvinnsla 17,6
Fiskiðnaður 3,5
Almennur iðnaður 11,6
Byggingariðnaður 2,5
Ýmis félagsleg
viðfangsefni 10,5
Almennar
grundvallarrannsóknir 24,7
Samtals 100,0
Þessar aðstæður hafa afdrifarík
áhrif fyrir verkefnaval og starfs-
hætti íslenskrar rannsóknastarf-
semi. Ef litið er á það hlutfall, sem
varið er til rannsókna í þágu ein-
stakra atvinnugreina sem hlutfall
af vinnsluvirði þeirra (sjá mynd
4), sést ljóslega að umtalsverðum
fjármunum er varið í þágu fisk-
veiða, landbúnaðar og orku-
vinnslu, eða svipuðu hlutfalli og í
öðrum löndum er varið í iðnaði.
Hins vegar er mjög lágu hlutfalli
miðað við vinnsluvirði varið til r
og þ í þágu almenns iðnaðar,
byggingariðnaðar og fiskiðnaðar,
þ.e. úrvinnslugreinanna.
Vegna þess hve fyrirtæki leggja
lítið fé í rannsóknir er veruleg
hætta einnig á að ekki sé nægilegt
samræmi milli ákvarðana um val
á rannsóknaverkefnum og ákvarð-
ana um hagnýtingu þeirra, enda
eru þessar ákvarðanir þá teknar á
ólíkum stöðum með ólík viðhorf að
leiðarljósi. Við höfum því mörg
dæmi um rannsóknaniðurstöður
og þekkingu, sem liggja fyrir, en
ekki eru hagnýtt vegna þess að
ekki er fyrir hendi þekking eða
áhugi i fyrirtækjum eða samspil
markaðs- og tækniþekkingar til að
koma niðurstöðunum í fram-
kvæmd eða nýjum vörutegundum
á markað. Þetta dregur því úr
getu okkar til að nýta rannsókna-
starfsemina til nýsköpunar. Ný-
lega höfum við hins vegar séð eft-
irtektarverð' dæmi um samstarf,
sem tekist hefur- milli fyrirtækja
og rannsóknastofnana, þar sem
verið er að breyta fyrirliggjandi,
jafnvel gömlum rannsóknaniður-
stöðum í arðbæra söluvöru með
sameiginlegu átaka tækni- og
markaðsmanna. Þetta er tilkomið
vegna nýrra manna í stjórnunar-
stöðum fyrirtækja, sem hafa
þekkingu og reynslu til að brúa
það bil sem oft vill verða milli
tækniþekkingar annars vegar og
markaðs- og viðskiptaþekkingar
hins vegar. Þetta tel ég eitt merki-
legasta og mikilvægasta nýmælið í
rannsóknamálum hérlendis á síð-
ustu misserum.
Annað atriðið í starfsháttum
okkar, sem er áhyggjuefni, eru
vandkvæðin á því að móta og
framkvæma stefnu til lengri tíma.
Fyrir tveim árum kynnti Rann-
sóknaráð ríkisins langtímaáætlun
fyrir rannsóknir í þágu atvinnu-
veganna og lagði þar til að rann-
sóknastarfsemin yrði efld með
hliðsjón af þjóðhagslegum
markmiðum og þeim aðstæðum,
sem blasa við í megingreinum at-
vinnulífsins og skilgreindar höfðu
verið í athugunum á vegum ráð-
sins. í heildina var gert ráð fyrir
5% aukningu á umsvifum rann-
sóknastarfscminnar milli ára á
tlmabilinu, en hins vegar tölu-
verðum mun á vexti einstakra
stofnana með sérstaka áherslu á
rannsóknir í þágu úrvinnslu-
greina. Rannsóknaráð lagði lang-
timaáætlun þessa fyrir stjórnvöld
með ályktun, þar sem í meginat-
riðum er hvatt til þess að:
— mótuð verði starfsskilyrði fyrir
atvinnuvegina, sem hvetji til
nýjunga og umbóta í atvinnu-
lífinu;
— rannsóknastofnanir afli eigin
tekna í auknum mæli með
verkefnum, sem viðskiptavinir
greiði fyrir;
— rannsóknastofnanir fái aukið
sjálfstæði og ábyrgð í rekstrar-
legum efnum, m.a. við ráðn-
ingu starfsliðs;
— aukið verði framlag til sjóða,
sem styrkja rannsóknir vöru-
og aðferðaþróunar á vegum
fyrirtækja og stofnana.
Jafnframt vakti ráðið athygli á
því að knýjandi nauðsyn væri að
leggja grundvöll að nýjum vaxt-
arsviðum fyrir atvinnu- og efna-
hagsframfarir og aðlaga eldri at-
vinnugreinar breyttum skilyrðum.
Áætlun þessari var vel tekið af
ríkisstjórn. Lagði hún tillögu til
þingsályktunar fyrir Alþingi, sem
hlaut einróma samþykki vorið
1983, um að áætlun Rannsóknar-
áðs skyldi lögð til grundvallar
langtímastefnu um málefni rann-
sókna í þágu atvinnuveganna. Eft-
ir þessari áætlun hafa rannsókna-
stofnanir atvinnuveganna í meg-
indráttum farið í tillögugerð sinni
og starfsáætlúnum undanfarin
þrjú ár, en því miður hefur þróun-
in í reynd nánast orðið gagnstæð
við það, sem áætlunin gerði ráð
fyrir.
Á mynd 5 er sýnt hvernig
þróunin hefur orðið á einstökum
sviðum til samanburðar við áætl-
unina, sem skilað var haustið
1982. Gagnstætt tillögu Rann-
sóknaráðs um að rannsóknastarf-
seminni yrði veittur aukinn stuðn-
ingur þótt samdráttur yrði á næst-
unni í þjóðarbúskapnum hefur
rannsóknastarfsemin verið sett
undir sömu takmarkanir og önnur
starfsemi á vegum ríkisins og hin
almenna stefna fjárlagagerðar-
innar á því tímabili um að „engir
nýir menn skyldu ráðnir og engin
ný verkefni tekin upp“ hefur sagt
til sin. Að vísu er ekki um eins
mikinn raunverulegan samdrátt
að ræða og myndin sýnir, þar sem
raungildi launa hefur dregist
verulega saman og laun eru stór
þáttur í heildarkostnaði rann-
sóknastofnananna. í besta tilfelli
hefur starfsemin þó staðið í stað.
Þó þannig hafi fremur dregið
mátt úr rannsóknastarfseminni
um skeið er mikið talað um nauð-
syn nýsköpunar í atvinnuvegunum
og nefndar háar tölur um fjár-
magn, sem eigi að fara til þeirra
hluta. Því miður er það svo, að þau
atvinnutækifæri, sem menn tala
mest um, t.d. á sviði líftækni og
fiskeldis, eru að miklu leyti ennþá
óundirbyggð að því er rannsóknir
varðar og hafa þegar orðið af því
stófelld skakkaföll. Ég óttast að á
næsta leiti sé alda fjárfestinga í
fiskeldi, sem að miklu leyti verði
byggð á sandi, því að þeir þættir
sem arðsamt matfiskeldi þarf að
byggjast á hér á landi, eru enn að
miklu leyti órannsakaðir og hvergi
hefur ennþá verið sýnt fram á
hvernig reka eigi fiskeldi í heild
frá klaki til markaðar þannig að
rekstraröryggi verði tryggt. Sú
stýring á vaxtarferli laxins með
aðstoð jarðhita, sem hér er reikn-
að með, er flókið og mjög vanda-
samt mál.
Svipuðu máli gildir um líftækn-
ina. Rannsóknir á því sviði eru nú
rétt að byrja, þótt mikið sé um
hana talað. Nýlega var lögð fyrir
fjárveitinganefnd samhæfð áætl-
un fjögurra rannsóknastofnana
um átak á þessu sviði, sem kosta
myndi um 16,5 m.kr. á þessu ári og
væri fyrsta alvöruskrefið i þessu
efni. Þessi samstarfsáætlun er út
af fyrir sig merkilegt nýmæli í
starfsháttum íslenskra stofnana,
en beiðninni var þó ekki sinnt við
afgreiðslu fjárlaga, en vísað á það
fjármagn, sem ætlað er að fari til
nýsköpunar í atvinnulífi og á að
afla að fenginni heimild í lánsfjár-
lögum.
Nýlega hefur verið tilkynnt að
ríkisstjórnin hafi samþykkt að
veita 50 m.kr. af þessu fé til rann-
sókna- og þróunarverkefna eftir
umsóknum þar um. Var fram-
kvæmdanefnd Rannsóknaráðs
ríkisins falið að gera tillögur um
hvernig staðið skyldi að ráðstöfun
þessara fjármuna og hefur nefnd-
in nýlega sent menntamálaráð-
herra tillögur sínar þar um. Ef að
framkvæmd þeirrar ákvörðunar
verður, þá tel ég það mikilvægasta
skref síðari ára til að efla rann-
sóknastarfsemina i landinu og
kemur að verulegu leyti á móts við
þær stefnutillögur, sem Rann-
sóknaráð hefur gert á undanförn-
um árum. Þessu fjármagni má án
efa beita til þess að hveta mjög til
rannsókna og þróunar á nýjum og
áhugaverðum sviðum og um leið
hvetja samstarf milli stofnana
innbyrðis og milli stofnana og at-
vinnufyrirtækja. Ganga tillögur
framkvæmdanefndar Rannsókna-
ráðs um málsmeðferð einmitt í þá
átt.
Hvað er framundan?
í því samfélagi smáfyrirtækja
og smástofnana, sem hér rikir, og
vegna þeirra fjölþættu verkefna,
sem sjálfstætt þjóðfélag þarf að
fást við, er okkur mikilvægara en
flestum öðrum að leita okkar eigin
aðferða til að samhæfa kraftana
og ná a.m.k. hluta af þeim styrk
sem aðrir fá af stærð sinni. Ég
visa aftur til þess sem ég sagði hér
á undan um forsendur samkeppn-
ishæfni í nútima tækniþjóðfélagi,
þar sem álit færustu manna er að
hinn mannlegi þáttur, hæfileiki til
aðlögunar, góð menntun og fram-
ar öllu góð stjórnun á flóknu sam-
spili tækni, fjármagns og markað-
ar.verði ráðandi.
í þessu sambandi vil ég nefna
nökkur atriöi, sem ég held að
skipti miklu í þróun okkar samfé-
lags á komandi árum:
1. Koma þarf á nýrri tegund sam-
skipta milli samtaka atvinnu-
lífsins og þess opinbera er
byggjast á samvinnu um
markvissa sókn eftir aukinni
framleiðslu og framleiðni í
þjóðfélaginu. Slík samvinna
getur aðeins grundvallast á
samkomulagi um réttláta
skiptingu þess afraksturs, sem
verða kann af aukinni fram-
leiðni og framleiðslu. Það er
mál til komið að hætt verið að
rífast um skiptingu á minnk-
andi köku, og að atorka manna
fari í þaö að auka það sem til
skiptanna er.
2. Breyta þarf tímaviðmiðun
ákvarðana í þjóðfélagi okkar
þannig að horft sé fram á við,
sett skýr og skiljanleg markmið
og kraftarnir sameinaðir að því
að vinna að slíkum markmið-
um. Hverfa þarf frá hugsunar-
hætti veiðimannasamfélagsins,
þar sem beðið er eftir uppgripa-
afla og skjótfengnum gróða og
hlaupið í vanhugsaðar fjárfest-
ingar. í stað þess verði tekin
upp vinnubrögð ræktunar-
mannsins, þar sem natni,
vinnusemi og skipulögð upp-
bygging er í fyrirrúmi, sem
byggir á rökstuddri von um
uppskeru í samræmi við sán-
ingu.
3. Þar sem íslensk fyrirtæki hafa
að jafnaði ekki möguleika á að
stunda sjálf rannsóknir og hafa
á sínum vegum sérmenntað
starfslið til þeirra verka, er
nauðsynlegt að finna okkar eig-
in leiðir til að gera stofnanirn-
ar að nokkurs konar rannsókn-
ar- og þróunardeilum íslenskra
fyrirtækja. Enginn vafi er á því
að íslenskar rannsóknir húa
orðið yfir þekkingu, sem hægt
væri að nýta betur en nú er
gert, ef nánari samvinna tækist
við fyrirtækin.
Til þess að þetta megi verða
þurfa fyrirtækin og stjórnend-
ur þeirra að geta veitt hæfa,
markaðslega og viöskiptalega
forustu, m.a með leiðbeiningum
I vali á ábatavænlegum rann-
sóknarverkefnum, útvegun á
fjármagni til þeirra og forustu
um skjóta hagnýtingu niður-
staðna og markaðsfærslu á nýj-
um eða endurbættum afurðum.
Á móti verða stofnanir að
beita þekkingarmætti sínum
fyrir vagn fyrirtækjanna og
sýna í því sambandi aukinn
sveigianleika við val á verkefn-
um. I því efni er tímabært að
draga úr áherslu á hina ströngu
atvinnuvegaskiptingu stofnana.
Líta þarf fremur á þær sem
miðstöðvar þekkingar, færni og
aðstöðu til rannsókna á ýmsum
sviðum, sem síðan má beita í
mismunandi samhengi við
lausn áhugaverðra verkefna án
tillits til atvinnuvegaskipt-
ingar.
4. Stjórnvöld þurfa að sínu leyti
að skapa umhverfi sem er hlið-
hollt nýsköpun, þar sem sáð er
fyrir réttri hvatningu til fyrir-
tækja og til einstaklinga. Mikil-
vægur þáttur þar í er heilbrigð
samkeppni og möguleiki á umb-
un fyrir árangur.
Skapa þarf samstilltan vilja til
að mynda samkeppnishæft þjóð-
félag. Leggja þarf miklu meiri
rækt en verið hefur við hinn
mannlega þátt þróunarinnar, svo
og bætt vinnubrögð í stjórnun.
Ég veit að af hálfu rannsókna-
stofnana er mikill áhugi á því að
taka þátt í þessu starfi. Rann-
sóknaráð hefur raunar reynt að
vekja hann með athugunum sínum
á þróun megingreina atvinnulífs-
ins og með þeirri stefnu, sem boð-
uð er í langtímaáætlun ráðsins. Ef
til vill fæst nú einmitt hljóm-
grunnur fyrir sumt af því sem þar
er boðað. Verði af því er ég ekki í
vafa um að framlag rannsókna-
stofnana til uppbyggingar í at-
vinnulífinu gæti stóraukist frá því
sem nú er og það stuðlað að bættri
alþjóðlegri samkeppnishæfni ís-
lenskra atvinnuvega í framtiðinni.
Dr. Yilbjálmur Lúðvíksson er fram
kvæmdástjóri Rannsóknaráés
ríkÍBÍmá