Morgunblaðið - 28.04.1985, Page 34

34
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 28. APRÍL 1985
DauOi og sóttarfar i fornsöfíum I
LÉSTÞÓRÐUR
KAKALIAF
HEILABLÓÐFALLI?
ar segir svo um andlát Þórðar
Snorrasonar i Vatnsfirði árið
1201:U) „Var Þórður róinn á fisk,
ok gerði at þeim vánt veðr, svá at
þeir gátu nauðiliga land tekit.
Þórðr var maðr ern ok kappsfullr
. ok liðgóðr at öllu. Ok er þeir kómu
at landi, þá var Þórðr þreyttr af
mæði ok þyrstr þeim munum meir
en förunautar hans, sem hann
hafði liðbetri verit ok miðr hlíft
sér. Ok er hann kom at landi, þá
drakk hann ór læki nökkurum, ok
er hann hafði drukkit, þá kenndi
hann sóttar, ok sú sótt leiddi hann
til bana.“
Svo virðist, sem ekki hafi verið
langur aðdragandi að andláti
Þórðar, en alla nánari sjúkdóms-
lýsingu skortir. Tildrögin gætu
bent til bráðs sjúkdóms svo sem
lungnabólgu. Þórður mun hafa
verið á bezta aldri eða um þrítugt
og því litlar líkur til að hjarta- eða
heilasjúkdómur hafi verið þar á
ferðinni.
í íslendingasögu Sturlungu seg-
ir frá sjúkdómi og dauða Hall-
beru. dóttur Snorra Sturluson-
ar.15' Hún deyr 31 árs gömul árið
1231. Af henni er það helzt að
segja, að hún giftist fyrri manni
sínum, Árna Magnússyni, óreiðu,
17 ára gömul, og skilur við hann
1224. Hún giftist í annað sinn
Kolbeini unga Arnórssyni 1228.
Var hann 9 árum yngri en hún.
s Hún var með manni sínum á Al-
þingi árið 1229 og segir orðrétt í
Sturiungu: „Ok var þá auðsætt, at
henni firrðist heilsa.“ Sama ár
skilur Kolbeinn ungi við hana.
Flyzt Hallbera þá að Borg á Mýr-
um til móður sinnar, Herdísar
Bessadóttur, sem var fyrri kona
Snorra Sturlusonar. Dvaldist
Hallbera hjá móður sinni til
dauðadags.
Um dauða Hallberu stendur:
„Með honum (Guðmundi biskupi
Arasyni) var prestr sá er Dálkr
hét. Hann kallaðist vera læknir
góðr ok atgerðamaðr at meinum
manna. En er Guðmundur gisti at
Borg, þá var talat um, hvárt Dálkr
myndi nokkut kunna at gera at
sjúknaði Hallberu. Hon var þá
mjök sjúknuð. Dálkr kvaðst kunna
at gera henni laug, þá er henni
myndi batna við, ef hon fengi
staðizt. En hon var fús til heils-
unnar, ok vildi hon hætta á laug-
ina. Eftir þat réð hann til prestr-
inn, at gera laugina, en hon fór í.
Síðan váru borin at henni klæði.
Sló þá verkjum fyrir brjóstit, ok
hon andaðist litlu síðar.“
Frásögn þessi gefur til kynna að
Hallbera hefur átt við langa van-
heilsu að stríða, sem a.m.k. hefur
staðið um tveggja ára skeið. Er
því ólíklegt að um smitsaman
sjúkdóm hafi verið að ræða. Al-
kunna er, að heit böð eru raun
__. fyrir hjartastarfsemina, enda
virðist svo, að Dálki hafi verið
Ijóst, að laugin gæti haft vissa
hættu í för með sér fyrir Hallberu.
Þegar hún er vafin klæðum,
hindrar það útgufun frá líkaman-
um, og það eykur áreynslu fyrir
hjartað. Hún fær þrautir fyrir
brjóstið og andast síðan. Trú-
legast er hjartabilun hér dánar-
orsök. Hver undirrót slíkrar
hjartabilunar væri er erfiðara við-
angs. Ekki er fjarri lagi að geta
upp á hjartalokugalla af völdum
gigtarsjúkdóms, sem ekki eru
óalgengir meðal kvenna á léttasta
skeiði. Hinsvegar er vitað, að kölk-
unarsjúkdómar i hjartaæðum eru
tiltölulega sjaldgæfir hjá konum
innan fimmtugs aldurs.
í Þorgils sögu skarða segir svo
frá mannfalli á Þverárfundi árið
1255:161 „Þorgils hitti á grundinni
á flóttanum Aðun Tómasson.
Spurði Auðunn, ef Þorgils vildi
gefa honum grið. Hann kvaðst þat
gjarnan vilja ok spurði, ef hann
færi nökkut sárr. Hann kvaðst
ekki sárr vera en ákafliga móðr.
Auðunn kvaðst vilja vera eftir ok
hvílast. Þorgils setti eftir hjá hon-
um Ingimund, bróður sinn ok
Dal-Jón at gæta hans. Auðunn
settist niðr við árbakkann ok
kvaðst þyrsta. Ingimundr gaf hon-
um at drekka þrim sinnum. Síðan
hné hann aftr ok dó litlu síðar.“
í íslendinga sögu Sturlungu seg-
ir frá andláti Auðuns á þessa
leið:17) „Auðunn Seldæll lézt sunn-
an ána. Hann var lítt sárr ok
sprakk mjök af mæði, þvi at hann
hafði borit sig mjök vápnum.“
Auðunn er einn af fyrirmönnum
af Vestfjörðum í liði Hrafns og
Eyjólfs í Þverárbardaga. Má því
ætla að hann hafi verið af léttasta
skeiði. Hann er hlaðinn þungum
vopnum, sem reynir mjög á þol
hans. Auk þess hefir flokkur hans
beðið ósigur. Eru því líkur til að
hjartabilun sé dauðaorsökin.
1 íslendinga sögu Sturlungu
stendur um andlát Þórðar kakala
Sighvatssonar árið 1266, en hann
dvaldist þá með Hákoni Noregs-
konungi. * „Bréf Hákonar kon-
ungs kómu til hans síð um kveld,
er hann sat við drykk, þat er Þórðr
váttaði, at konungur hafði gefit
honum orlof til íslands ok gera
hann þar mestan mann. Varð
hann svá glaðr við, at hann kvað
engan þann hlut til bera, at hon-
um þætti þá betri. Þakkaði hann
konunginum mikilliga. Drukku
menn þá ok váru allkátir. Litlu
síðar talaði Þórðr, sagðist ok eigi
skyldi fara af íslandi, ef honum
yrði auðit út at koma. Litlu síðar
segir Þórðr, at svífi yfir hann. Var
honum þá fylgt til hvílu sinnar.
Tók hann þá sóttin svá fast, at
hann lá skamma stund, ok leiddi
hann til bana.“
Þórður kakali er talinn fæddur
árið 1210, og er því 46 ára gamall,
er hann deyr. Hvergi hefi ég rekist
á í frásögnum um hann í Sturl-
ungu, að getið sé neinna sjúk-
dómseinkenna hjá honum, sem se
fyrr en á dánardægri hans, að
hann fær yfir höfuðið, sem kallað
er, og deyr i beinu áframhaldi af
þvi skömmu síðar. Liklegasta dán-
arorsök mundi ég telja heilablóð-
fall annaðhvort af völdum með-
fæddrar bilunar á heilaslagæð eða
háþrýstings.
Svo segir i Aronssögu í Sturl-
ungu um dauða Einars skemm-
ings, sem skeði árið 1222:19) „Sá
atburður varð at páskum, at Ein-
arr skemmingr varð sjúkr af blóð-
rás, ok blæddi nasir hans. Einarr
var frændi Guðmundr biskups
(Arasonar) ok vinr ok mikilshátt-
ar maðr, ok þótti þvi mikill mann-
skaði, ef hann létist. Gekk Guð-
mundr biskup sjálfr til að stöðva
blóð hans, ok þat vannst at sinni.
Ok enn oftar kom blóðrás at hon-
um ok svá áköf, at menn segja, at
bæði hafi út sprungit (um) munn
ok eyru. Segir Guðmundr biskup
þá, at þat mein myndi honum at
bana verða, — kveðst hyggja, at
því myndi svá ákaft fara blóðrás-
in. En þó fékk hann stöðvat at
sinni at þvi, at menn hafa sagt. Ok
er eigi komst um nasir honum eða
aðra limu, þá sprakk út í milli
herðanna. Eftir þat minnkaði
máttur hans ok síðan andaðist
Einarr.“
Aldur Einars skemmings er
ekki vitaður með vissu, en líklega
er hann milli 40—50 ára er hann
deyr. Hann er einn af fullhugun-
um í liði Guðmundar biskups
Arasonar, þegar hann er hrakinn
af Hólastóli. Sjúkdómslýsing þessi
gefur til kynna ákafar nefblæð-
ingar, og venjulegasta orsök henn-
ar á manni á þessum aldri er auk-
inn þrýstingur í æðakerfinu, eða
hinn svokallaði háþrýstingur.
Þegar blessunarorð biskups duga
ekki til að stöðva blóðrennslið,
hleypur frásagnarlistin i gönur
með hinn forna sagnaritara, en
hann lætur blóðið springa „út á
milli herðanna", sem er auðvitað
alveg óraunhæft.
{ Hákonarsögu gamla segir svo
um Arnbjörn Jónsson,201 mikils
virtan lendan mann í Noregi: „Ok
þá er þetta spurði Arnbjörn Jóns-
son, þá skaut hann skipum á vatn
ok fór austur Foldina. Ok er hann
kom austr í Borgará, mætti hann
þar Varbelgjum þeim, er á skipum
fóru, ok elti þá þar uppi. Þar féllu
nokkrir menn af Varbelgjum, en
Arnbjörn tók skipin. En með því
at hann hafði haft erfiði mikit, en
var mjök á efra aldri, ok þeim öðr-
um atburðum, er til féllu, þá tók
Arnbjörn sótt ok lá skamma stund
áðr en hann andaðist."
Hér er um að ræða mann, sem
kominn er á efri ár, og lendir í
miklu líkamlegu og andlegu erfiði,
bardaga og andlegri spennu, og
deyr svo stuttu síðar. Líklegasta
skýring dauðaorsakar er að leita í
bilun æðakerfis, í hjarta eða heila,
þótt lungnabólga komi einnig tií
greina.
í Noregskonungatali segir vísan
um dauða Eysteins Magnússonar
konungs,21) sem talinn er hafa lát-
izt 1122.
Gerði flest þats frama gengdi
innan lands.
Eysteinn konungr
unz hjartverkr
hilmi fræknan
brigða brátt
til bana leiddi.
Raunar er vísa þessi kveðin
tæpum 70 árumeftir andlát kon-
ungs. í lesmáli Noregskonunga-
sögu er aftur á móti ekki getið
nánari atvika eða einkenna við lát
konungs. Eins og vísan ber með
sér virðist mönnum á þessum tím-
um hafa verið ljóst að hjartaverk-
ur leiddi til dauða, og vísan segir:
„unz hjartverkr brigða brátt til
bana leiddi", sem sé mjög brátt
leiddi til bana.
I þætti Egils Síðu-Hallssonar í
Fornmannasögum stendur:22* „Þá
kastaði hann glöðum (glófum) á
konungsskipit ok rauk ór dust, síð-
an kom sótt mikil i lið konungs, ok
varjjat hjartverkr, ok lágu menn 2
dægr eðr eitt.“
Greinilegt er því af frásögninni
að hér er um gjörningasótt að
ræða, og líkindi til að frekar sé um
truflun á meltingarstarfsemi eða
innantöku heldur en eiginlegan
hjartaverk eins og lýst er. Síðar
stendur í frásögninni: „Ok nú tekr
Egill sóttina ok svá harða sem
þeir menn, er harðast fengu af,
»:
Litlu síðar segir Þórður,
at svífi yfír hann. Var honum
þá fylgt til hvflu sinnar. Tók
hann þá sóttin svá fast, at
hann lá skamma stund, ok
leiddi hann til bana.^^
þess er eigi gekk önd ór honum, en
hann bar svá prýðiliga, að eigi
kom stynr ór hálsi honum.“ Bend-
ir þessi lýsing til uppþembu með
miklum verkjum.
I öðrum útgáfum {slendinga
sagna, svo sem Sigurðar Krist-
jánssonar og Guðna Jónssonar, er
ekki getið um, að sótt þessari hafi
fylgt hjartaverkur, en frásögnin í
Fornmanna sögum er miklu fyllri
og nákvæmari, enda væntanlega
til þeirra dregið miklu fleiri hand-
ritagögn.
Sagan segir, að Egill hafi beðið
konung (ólaf Tryggvason)231 að
taka hendi á brjóst sér og eftir að
konungur hafði það gert „linar
þegar sóttin ok hægist mjök“. Má
því gera ráð fyrir að verkinn hafi
lagt upp i siðuna, og því blandi
sagnritari þessu saman við
hjartaverk, sem var þekkt ein-
kenni á þeirri tíð. Hins vegar er
óþekkt fyrirbrigði, að fjöldi her-
manna deyi úr hjartaverki eða
hjartasjúkdómi. Þar mun vera um
einhverja bráða smitsótt að ræða.
{ fornsögunum er stundum talað
um að fólk deyi af harmi, eða með
öðrum orðum springi af harmi eða
helstríði. Ekki er ljóst hvers konar
dauðaorsakir eru hér á ferðinni,
þar sem eftir frásögnum að dæma
virðist um að ræða fólk á ýmsum
aldursskeiðum, svo sem ungar
konur eða karla komna til ára
sinna. Ætla má að skáldskapur og
frásagnarstíll ráði hér miklu um.
Svo nefnd séu dæmi:
{ Gylfaginning segir:24) „Þá var
borit út á skipit lík Baldurs, ok er
þat sá kona hans Nanna Nepts-
dóttir þá sprakk hon af harmi ok
dó“.
{ Tristam sögu og ísoldar stend-
ur:25’ „Blenziblý fékk svo mikit lát
Kalegras at hon lifði fáar nætur
áðr en hon sprakk af harmi."
{ báðum þessum dæmum virðist
lýsing andlátsins vera til að
magna kyngi eða drama frásagn-
arinnar.
I Fornaldarsögum Norðurlanda,
nánar tiltekið í Sörla sögu sterka
segir:26) „Brá öllum mjök við þessi
tíðendi (sem sé við fall Hálfdáns
konungs) ok allra helzt drottn-
ingu, því at hon fékk hvert ómegin
eftir annat, til þess at hon sprakk
af harmi."
í þætti af Ragnars sonum stend-
ur, er Gormur konungur fréttir
fall Knúts sonar síns í Eng-
landi:27* „Ok er hann spurði þessi
tíðendi, þá hné hann aftr ok
sprakk af harmi annan dag eftir
at jafnlengd."
Fljótsdæla saga segir um víg
Þiðrinda Geitissonar, fóstra Hró-
ars Tungu-goða:28* „Þessi tíðendi
spurðust brátt ok þótti mörgum
mikil, sem var. Hróari Tungu-
goða féll þetta næst, svá at hann
leggst í rekkju ok deyr af hel-
stríði".
í Heiðarvíga sögu segir frá Guð-
mundi Ásbjarnarsyni á Vatns-
nesi29) „sem var kominn í elli er
saga þessi gerðist", þegar hann
frétti víg elzta sonar síns Halls.
Húsfreyja spyr hann frétta af
þingi. „Hann andæpti mæðilega.
Leggst þessi harmr svá mjök á
hann at hann lifir eigi lengr en
einn mánuð".
{ fyrsta dæminu er talað um að
drottning liði í ómegin hvað eftir
annað áður en hún andast, sem
bent getur til bilunar í æðakerfi.
f næstu þremur dæmum er um
að ræða eldri menn, sem allir
deyja skömmu eftir að þeir frétta
lát nánustu ættingja sinna. Er því
ekki fjarri að ætla að dauðaorsök
gæti verið bilun í blóðrásarfærum
heila eða hjarta.
Bráður dauði
í fornbókmenntum
Heimildir
Stuðzt er við Íslendingasagna-
útgáfu, sem Guðni Jónsson, pró-
fessor bjó til prentunar 1949.
bls.
1) loNtbrædra«*ga 355 V b.
2) Konunga nögur 367 I b.
3) EjjíIh saga Skallagrímanonar 68 11 b.
4) Egils 8aga Skallagrímsnonar 178 II b.
5) Laxdæla saga 9-10 IV b.
6) Eyrbyggja saga 89 III b.
7) Hardar saga ok Hólmverja 247 XII b.
8) Finnboga saga ramma 292 IX b.
9) Bandamannasaga 343 VII b.
10) Finnnr Jónsnon: Læge-
kunst i Den Nordinke Oldtid.
Köbenhavn 1912 aT K. Kejser og P.Á. Munrk.
('hristiania 1846, Kap. 41. 182
11) Ljósvetningaaaga 50 IX b.
12) Sneglu-Halla þáttur 302 VIII b.
13) Sturhinga saga 5 II b.
14) Sturhinga saga 405 1 b.
15) Sturlunga saga 199-200 II b.
16) Sturlunga saga 307 III b.
17. Stnrhinga saga 487 II b.
18) Sturhinga saga 495-96 II b.
19) Sturhinga saga 426 III b.
20) Konungasögur 276 III b.
21) Noregskonungatal: Finnur Jónsson: Den norak- islandske skjaldedigtning
B 1 Köbenhnvn, 1908 584 v. 52
22) Heimskringla, útg.
Fornriufél. 1951 262
23) S»j>. Ólafs konungs hinn helga útg. av O.A. Johnnen og Jón Helgason, II,
Oalo 1941 779, 784-85, 789
24) Snorra Kdria (Gylfaginning) 81-82 V b.
25) Riddaranögur 102-103 VI b.
26) FornaldanL Noröurlanda 391 III b.
27) Fornaldars. Norðurlanda 300301 1 b.
28) Fljótndxla aaga 237 X b.
29) Heiðarvíga aaga 233 VII b.