Morgunblaðið - 28.04.1985, Blaðsíða 40

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 28. APRÍL 1985
40
Sextugur á morgun:
Steingrímur Sigurðs-
son listamaður
Sextíu ára svaðilför
setur mark á brá og vör
ýrir hærum skegg og skör
skapið herðir, eggjar svör.
(Örn Arnarson)
Hreint þykir mér með ólíkind-
um, að vinur minn og bekkjar-
bróðir, Steingrímur Sigurðsson,
myndlistarmaður og rithöfundur,
skuli vera orðinn sextugur. Ég
hefi eiginlega aldrei litið á hann
sem fullorðinn, en staðreyndin er,
að hann er orðinn svona hund-
gamall. í tilefni af því þykir mér
hlýða að minnast þessa litríka
manns að nokkru.
Margir vita af hvaða bergi
Steingrímur er brotinn, en fyrir
þá sem ekki vita ætla ég að nefna
nánustu skyldmenni hans. Tel ég,
að slík ættfærsla skýri að nokkru
„allt það skopahregg", því að ætt-
menn hans eru ólíkir mjög. Stein-
grímur er borinn og barnfæddur á
Akureyri og voru foreldrar hans
Sigurður Guðmundsson, skóla-
meistari Menntaskólans á Akur-
eyri frá 1921 til ársloka 1947, og
frú Halldóra Ólafsdóttir. Langafi
Steingríms í föðurætt var Erlend-
ur bóndi og danebrogsmaður í
Tungunesi í Laxárdal, Austur-
Húnavatnssýslu. Hafði hann dá-
læti á málarekstri og baráttu og
þótti mikill málafylgjumaður.
Hjonum lét einkar vel að laða
menn til starfa og dáða. Lifir þar
um enn þessi setning: „Vel er sleg-
ið, mikið er slegið en meira verður
slegið á morgun, piltar mínir.“
Öllum kom hann til nokkurs
þroska.
Telja sumir, að Steingrímur lík-
ist honum í ýmsu. Sonur Erlendar
var Guðmundur bóndi og hrepp-
stjóri á Æsustöðum og síðar í
Mjóadal í Laxárdal, faðir Sigurð-
ar, skólameistara. Langalangafi
Steingríms í móðurætt var Arni
Halldórsson bóndi á Tindum í
Svínadal, kallaður veislustjóri.
Þóttu veislur i Húnaþingi vart
marktækar, ef Árni stýrði þeim
ekki. Dóttir hans var Þorbjörg á
Reykjum á Reykjabraut, móðir
Ingibjargar móður Sigurðar
skólameistara. Halldóra móðir
Steingríms var dóttir hjónanna
Þórunnar Ólafsdóttur frá Mýrar-
húsum, Seltjarnarnesi, og ólafs
Finnssonar, prests í Kálfholti í
Holtum. Ólafur var ættaður frá
Meðalfelii i Kjós af Finsensætt.
Móðir Ólafs var Kristin Stefáns-
dóttir prests á Reynivöllum í Kjós
Stephensens. Er ekki að orðlengja,
að Sigurður Guðmundsson, Meist-
ari. eins og nemendur ávallt köll-
uðu hann. þótti á sinni tið einhver
merkasti skólamaður og uppal-
andi landsins. enda heimspeking-
ur og mannlifskönnuður, en frú
Halldóra gáfuð tignarkona, sem
alls staðar vakti virðingu og að-
dáun. Er ekki undrunarefni, þótt
ýmsir kostir búi í afkomendum
slikra hjóna. Steingrimur er
yngstur systkina sinna, sem öll
eru á lífi og mikið merkisfólk
hvert á sinu sviði. Þau eru ólafur,
yfirlæknir á Akureyri, Þórunn.
gift breskum lögfræðingi, örlygur
listmálari og Guðmundur Ingvi
hæstaréttariðgmaður.
Ég kynntist Steingrimi fyrst
vorið 1937. Vorum við þá nokkrir í
boltaleik á skólalóðinni. Þótti mér
drengur þessi all sérkennilegur og
vildi vita á honum deili. Kom þá
upp ætt hans. Hann var þá eins og
enn geysispurull og vildi fá að vita
allt um ætt mína og uppruna. Ég
lét drjúglega um ættina og sagði
ekki lengra en hann spurði. En
brátt leiddist talið að sagnfræði
innlendri og erlendri og hafði ég
hina mestu ánægju af að tala við
pilt, fann, að hann var fjörmikill
grallari og vitiborinn vel. Tókst
þarna með okkur vinátta, sem
enst hefir til þessa dags, þó á
ýmsu hafi oltið. Höfum við oft
stundað þrætubókarlist og orðið
heitt í hamsi. Frá því í 4. bekk
vorum við sessunautar, fórum oft í
Útgarð, á bíó þar sem okkur varð
flest að aðhlátursefni og á Volgu,
kaffihús KEA. Þar fengum við
okkur ýmist stórtertur og súkku-
laði eða ristað brauð með osti og
marmelaði, sem við smurðum á
ostinn til að leifa ekki því, sem
keypt var. Þótti þessi matgerðar-
list ærið undarleg hér syðra. Við
Steingrímur lásum íslensku sam-
an undir próf í III. og VI. bekk.
Tókst okkur lesturinn vel fyrir
stúdentspróf en miður undir gagn-
fræðapróf. Tel ég, að bekkjarsyst-
ir, sem las með okkur í III. bekk,
hafi átt á því nokkra sök, því að,
að okkar dómi mátti um hana
segja eins og Ásu í Sturlaugssögu,
starfsama: „hún bar af öllum
jómfrúm henni samtíða sem
rauðagull af eiri blökkum eða sem
sól af himintunglum öðrum." Allt
gekk þó stórslysalaust, en sam-
mála urðum við um, að best færi á,
að glæsikonur væru fjarri ætti að
stunda próflestur af alvöruþunga.
Þessa gættum við og í VI. bekk.
Margt brölluðum við Steingrím-
ur á menntaskólaárunum, sem hér
verða ekki gefnar skýrslur um.
Mun ég nú víkja að námi og af-
rekaskrá hans eftir stúdentspróf
vorið 1943. Þegar á menntaskóla-
árum hneigðist hugur Steingríms
að málanámi. Voru íslenska, lat-
ina og enska uppáhaldsnáms-
greinar hans þar, enda þá þegar
farinn að lesa Bernard Shaw,
Kipling, Maugham, Graham
Greene og síðast en ekki síst
Shakespeare, sem hann kunni
glefsur úr og sló um sig með,
einkanlega úr Macbeth og Hamlet.
Segja má um Steingrím eins og
Bjarni Thorarensen orti um Sæ-
mund Hólm:
„hann batt eigi
bagga sína
sömu hnútum
og samferðamenn."
í stað þess að skrá sig til náms í
Háskólanum í einhverjum hefð-
bundnum námsgreinum gerðist
hann kennari í íslensku við
Menntaskólann á Akureyri frá
1944—1946 og þótti hörkugóður
kennari. Eftir það stundaði hann í
þrjú ár nám í ensku og enskum
bókmenntum við ýmsa breska há-
skóla öðlaðist hann ágæta
menntun í þessum fræðum og
kunni vel við Breta. 1946—1947
stundaði hann m.a. nám við Uni-
versity College í Nottingham á
slóðum Hróa hattar og var þar
samtíða Thor Vilhjálmssyni
skáldi. Líkaði honum vistin þarna
ágætlega. Kunni vel við öldurhús-
in og hinar ágætu Players-sígar-
ettur, sem hann reykti af slíkum
ákafa. að sagt var, að reykjar-
mökkurinn kring um hann væri
eins og frá meðal eimlest Hann
hefur nú fyrir löngu lagt af
glutrunarsama vindrykkju og
brjóstþolsspillandi tóbaksreyk-
ingar
Eftir heimkomuna 1948 starfaði
Steingrímur framan af aðallega
við kennslu og ritstörf. Var m.a.
kennari við M.A. 1954—1960, en
hvarf frá því starfi með sögu-
legum hætti. Frá 1966 til þessa
dags hefir hann haft myndlist að
aðalstarfi og haldið yfir 50 sjálf-
stæðar sýningar. Á þessum árum
hefir hann einnig oft komið fram í
útvarpi og verið sískrifandi í blöð
og tímarit. Skrifaði m.a. skemmti-
legan greinaflokk um fyrsta
mannaða tunglskotið, er Appollo
11 var skotið til tunglsins í júl)
1969. Enginn annar islenskur
blaðamaður var viðstaddur
tunglskotið. Fyrir utan tímaritið
Líf og list, sem Steingrímur og
Gunnar Bergmann gáfu út á árun-
um 1950—1952, hefir Steingrímur
skrifað sex bækur, sem komið
hafa út á árunum 1954—1983. Síð-
asta bók hans heitir Ellefu líf,
saga um lífshlaup Brynhildar
Georgíu Björnsson Borger. Ymsar
snjallar þýðingar liggja einnig
eftir hann.
Ekki hefur Steingrímur verið
ósnortinn af kvennaþokka, enda
þótt honum hafi ekki haldist á
konum til frambúðar. Mun þar um
að kenna sviptivindasömu geðs-
lagi hans. 23. desember 1956
kvæntist hann Guðrúnu Bjarna-
dóttur, meinatækni frá ísafirði, en
hjónabandið stóð aðeins tvö ár og
var barnlaust. Árið 1961 tók hann
svo upp sambúð með Margréti
Ásgeirsdóttur, símritara frá Skóg-
um i Arnarfirði, og stóð sambúðin
til 1967. Margrét og Steingrímur
eignuðust þrjú mannvænleg börn:
Steingrím f. 21. júlí 1962, stundar
listnám, Jón f. 28. mars 1964, stúd-
ent sl. vor, og Halldóru f. 30. maí
1966, lauk hún verslunarprófi sl.
vor.
Fljótlega eftir að kynni okkar
Steingríms hófust varð ég heima-
gangur á þvf fagra menningar-
heimili, sem skólameistaraheimil-
ið var. Slíkt var ómetanlegt og
verður aldrei fullt þakkað. Það var
ekki bráðónýtt að koma í kvöld-
kaffi til frú Halldóru og Meistara
og fá Bóndadóttur með blæju, sem
mér þótti Ijúffengast af öllu
„bakkelsi". Mér fannst að fólk sem
ælist upp í slíkum rammi hlyti að
sigla hraðbyri í örugga höfn. Svo
hefir það þó ekki reynst að því er
varðar vin minn Steingrím. Hann
hefir ávallt haft „fjall í fang“ og
líf hans hefir ekki verið dans á
rósum. Fer svo um marga sem
hafa listagyðjuna að brúði. Erfið-
ast mun þó hafa verið tímabilið í
Roðgul á Stokkseyri, er hann bjó
þar árin 1972, ’73 og '74 og sá einn
um uppeldi barna sinna. Allt gekk
samt vel. Börnin voru stálhraust
og Steingrímur telur þetta
reynslutímabil hið besta og lær-
dómsríkasta ævi sinnar. En stað-
reyndin er, að þá byrjuðu hár og
skegg að grána í sextíu ára svað-
ilför afmælisbarnsins. Svo marg-
slungna skapgerð hefir Steingrím-
ur, að erfitt er að lýsa. Mér finnst
eins og hann hafi til að bera eðlis-
þætti, sem lítil samskipti eða sam-
hæfingu hafi. Sem sagt, talist
varla við. Tel ég þetta stafa af
gjörólíkum ættarfylgjum. Stund-
um er hann svartsýnn og bölmóð-
ur, en stundum á hæsta tindi
hamingjunnar. Skapið er hverfult
eins og íslenska veðrið. Oftast er
hann þó bjartsýnn og einstaklega
skemmtilegur og vökull um
mannleg rök og rökleysur. Hann
er trölltryggur vinum sínum og
höfðingi heim að sækja. Besta
tómstundagaman hans eru við-
ræður við þá, sem hafa til að bera
andlegt fjör og góðar gáfur. Sjálf-
ur er hann ríkur af hvoru tveggju
og sækir enn á brattann. Ég álít
og vona að hann eigi enn eftir að
afreka margt og komast alla leið á
tindinn.
Við Lúlú árnum þér, Steingrím-
ur, og börnum þínum allra heilla í
tilefni af sextugsafmælinu og von-
um, að þú verðir ávallt hraustur
sem dauðinn og hugaður sem Ijón
og bjartsýnn.
Barði FriðriksNon
Til Steingríms að Hæðargarði.
Á morgun er sextugsafmæli
Steingríms Stefáns Thomasar Sig-
urðssonar að Hæðargarði á Stór-
Reykjavíkursvæðinu. Hér verður
ekki skráð minningargrein með
ártölum og ættarrollum. Þjóðin
veit allt um lífshlaup Steingríms
Stefáns Thomasar því pukur og
laumuspil hafa ekki verið hans að-
al.
Margur hefur furðað sig á því að
sýningarhald, bókagerð og blaða-
skrif hafa ef til vill verið i lægri
kantinum síðustu árin hjá allista-
manninum. En það er ekki af þvi
að afmælisbarnið (in spe) hafi
slíðrað stílvopnið eða lagt pent-
skúfinn á hilluna.
Af helgum vættum hefur
Steingrímur Stefán Thomas verið
kallaður til annarra og háleitari
starfa en baða sig i blómum
frægðar og frama. Björgunar- og
fómarstörf hafa tekið hug hans
allan og þar er unnið án þóknunar
og þakka. Einkunnarorðin um-
burðarlyndi og æðruleysi hafa
verið höfð að leiðarljósi.
Nótt sem nýtan dag er Stein-
grímur Stefán Thomas eins og
þeytispjald út um borg og bý rétt-
andi fram hjálparhönd og veitandi
aðstoð þar sem hennar er mest
þörf.
Steingrímur Stefán Thomas
hefur gengið á hólm við sjálfan
Bakkus og allt hans fylgihyski. í
því stríði er engum þyrmt og öll-
um vopnum beitt.
Sjálfur á ég þá bæn heitasta
Steingrími Stefáni Thomasi til
handa að barátta hans verði ekk-
ert lík því sem lýst er í Gylfaginn-
ingu, þar sem segir:
„Hvern dag þá er þeir hafa
klæðzt, þá hervæða þeir sik ok
ganga út í garðinn ok berjask, ok
fellir hverr annan. Þat er leikr
þeira. Ok er líðr at dögurðarmál-
um, þá ríða þeir heim til Valhallar
ok setjast til drykkju, svá sem hér
segir:
Allir Einherjar
Óðins túnum í
höggvask hverjan dag,
val þeir kjósa
ok ríða vígi frá
sitja meir of sáttir saman.“
Við sparivinir Steingríms Stef-
áns Thomasar sjáum hann í hill-
ingum þeysa um himingeiminn
gjörvallan í rauðri hempu kross-
aðan í bak og fyrir með helga bók
eina að vopni, kyrjandi orð Sverris
konungs Sigurðssonar, er hann las
yfir þýðverskum kaupahéðnum:
„Þakka viljum vér hingatkvámu
enskum mönnum, er flutt hafa
léreft, lín, vax eðr katla. Þá viljum
vér ok til nefna, er komnir eru af
Orkneyjum, Hjaltlandi, Færeyjum
eðr fslandi ok hingat hafa flutt þá
hluti er ei má missa. En þýðversk-
ir menn, er hingat eru komnir með
stórskipum ok héðan ætla at flytja
smjör eðr skreið, er mikil land-
eyða er at þeirri brottflutningu, en
kemr í staðinn vín, er menn hafa
til lagizt at kaupa, bæði mínir
menn ok bæjarmenn ok kaup-
menn, ok af því kaupi hefir staðit
margt illt, en ekki gott. Hér hafa
týnt margir menn lífinu fyrir
þessa sök, sumir limunum, sumir
bera annars konar örkuml allan
sinn aldr, sumir svívirðing, verit
særðir eðr barðir, ok veldr þessu
ofdrykkjan. Kann ek þeim Suðr-
mönnum mikla óþökk fyrir sína
ferð, ok með því ef þeir vilja halda
lífi ok fé, verði þeir á brottu héð-
an, ok hefir þeirra erendi orðit oss
óþarft ok ríki váru. Þér megið á
minnast, hvert efni ofdrykkjan er
eðr hvers hon aflar eðr hverju hon
týnir. Þat er hit fyrsta, er minnst
er at telja, at sá, er þýðist
ofdrykkju, þá fyrirlætr hann fjár-
aflann ok tekr í mót ofdrykkju ok
hennar andvirði, týnir fénu ok
glatar, þar til er sá maðr, er full-
sæll var at fénu, þá verðr hann
vesall ok válaðr ok fátækr, ef hann
fyrirlætr hana eigi. Þat er annarr
löstr ofdrykkju, at hon týnir
minninu, gleymir ok öllu því, er
honum væri skylt at muna. Þat er
hit þriðja, at þá ágirnist maðr alla
hina röngu hlutina ok hræðist þá
ekki at taka fé með röngu eðr kon-
ur. Sá er hinn fjórði löstr
ofdrykkju, at hon eggjar hann
þola engan hlut, hvárki orö né
verk, gjalda í móti öllu hálfu
meira illt en til er gört. Ok enn
umfram eggjar hon þessa at leita
lastanna á þá, er óvaldir eru. Þá er
enn þessi hlutr, at hann hrapar til
þess, sem hann má, at þola vand-
ræði, mæðast af vökunni, týna
blóðinu í öllum liðunum ok spilla
blóðinu til vanheilsunnar ok þar
með týna allri heilsunni, ok þat
enn umfram, þá er fyrirfarit er
allri eigunni af odrykkjunni ok
heilsunni ok þar með vitinu, þess
eggjar hon þá at fyrirfara því, at
ólógat er, en þat er sálan, eggjar
þá at afrækjast alla rétta siðsemi
ok rétt boðorð, en girnast syndirn-
ar, en hyggja af sínu ok öllu hinu
rétta, minnast á engan hlut, þann
er hann hefir gört. Lítið á, of-
drykkjumennirnir, þá er þér skil-
izt frá öllu senn, drykkjunni ok
lífinu, hvat líkast er, hverr þá
grípi sálina. Minnizt á, hversu
ólíkt þetta athæfi er því, er vera
skyldi, því at öllum hlutum skyldi
stilling fylgja. Hermenn skyldu
vera hógværir í friði sem lamb, en
í ófriði ágjarnir sem leo. Kaup-
menn ok bændr skyldu fara vel
með sínu eðli, afla fjárins með
réttu ok þó með erfiði, gæta með
vizku, en veita með mildi. En hin-
ir, sem minni eru, skyldu vera
þakklátir ok þjóna hverr sínum
yfirmanni með góðum vilja, hverr
eftir sínum efnum."
Til hamingju með afmælið
Steini minn meistara. Kveðjur til
haukanna þinna tveggja og prins-
essunnar með reisnina frá okkur
hjónakornum í mýrinni.
Björn Bjarman
„Upp á ýmsu finnur hann
Steingrímur, að geta verið að eiga
sextugsafmæli á ári æskunnar."
I fyrra fór ég yfir Hellisheiði
með sameiginlegum vini okkar
Steingríms, Ólafi Ketilssyni á
Laugarvatni.
Hann hafði ýmislegt að segja
um krókana og brekkurnar á
þeirri leið. Vegameisturum var út-
hlutað einkunnum.
Ólafur taldi að yfir Hellisheiði
ætti að leggja annan veg og væri
einstefna á hvorum um sig.
Reykvíkingar þyrftu svo mikið á
landi að halda austanfjalls, að
þarna yrði bráðlega nokkurs kon-
ar innanbæjarakstur. Við Ólafur
fórum svo saman þennan drauma-
veg hans.
Við Steingrímur höfum oft átt
samleið, en aðrir sváfu og þá
dreymdi. Ekki höfum við verið
nema stundum sammála, enda
einstefnan einatt hentugust lista-
manninum.
Við fórum að vísu oft saman yf-
ir Mosfellsheiði á 14 ára gömlum
landsjóðsjeppa, mjög í standi til
að valda hjartabilunum, enda
aldrei öruggur, nema nokkurn
hluta leiðarinnar og heimtaði
marga kodda yfir holur og hvörf,
að milda mestu höggin.
En þegar ferðast er með lista-
manni, er ekki hægt að miða við
ráðherra- eða bankastjórabíla, og
ferðin mjög undir að vera farin
ofar staðreyndum hversdagsins.
Annars er samleið okkar
Steingríms orðin löng og lengri
eiginlega en sem nemur hans 60
árum, jafnvel þannig liggur í því
að ég kynntist föður hans, er ég
var 10 ára að aldri. Kennari minn
og skólastjóri hafði verið nemandi
Sigurðar Guðmundssonar í Kenn-
araskóla íslands og var varla sá
íslenskutími, að hann vitnaði ekki
í Sigurð. Sigurður sendi honum
skólaskýrslur Akureyrarskóla og
fékk ég þær snemma lánaðar og
þær prentuðust inn í hug minn og
eru mér enn í dag ljósgeislar á leið
minni.
Síðar kynntist ég svo meistara
og nemendum hans mörgum og
frábærri eiginkonu hans.
„Hittirðu meistarann?“ spurði
ég Guðlaug Þorvaldsson sem var
kennari hjá mér einn vetur, síðar
ríkissáttasemjari, og hafði hann
skroppið til Reykjavikur. „Já, al-
deilis og hann faðmaði mig að sér
þarna í allri umferðinni í Austur-
stræti.“
Þetta átti við um Sigurð meist-
ara, ekki bara þegar úrvalsnem-
endur áttu í hlut, heldur var nem-
andinn Sigurði einstaklingur,
öðruvísi en allir hinir, hjartfólgið
viöfangsefni, og umönnunar.
Tryggðarband hans óslítandi.
Eg held að Steingrímur hafi erft
þetta í nokkru mæli. Þannig þótt
hann afbragðs kennari og í um-
gengni og félagsskap er hlýtt og
bjart í kringum hann og góður
vilji að liðsinna.