Morgunblaðið - 14.08.1985, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ, MIDVIKUDAGUR 14. ÁGÚST 1985
Stúkan Morgun-
stjarnan 100 ára
Elsti starfandi félagsskapurinn í Hafnarfirði
— eftir Arna
Gunnlaugsson
Stúkan Morgunstjarnan nr. 11
skipar sérstakan sess í sögu hafn-
firskra félagsmála. Hún er elsti
starfandi félagsskapurinn í Hafn-
arfirði, fyrstu skipulögðu samtök-
in þar í baráttunni gegn áfengis-
neyslu og brautryðjandi í félags-
lífi Hafnfirðinga. Ennfremur átti
hún sinn þátt í því, að Hafnar-
fjörður hlaut kaupstaðarréttindi
1. júní 1908. Þá stóð Morgun-
stjarnan fyrir byggingu Góð-
templarahússins, sem er elsta
templarahúsið hér á landi.
Það er því að verðskulduðu, að
þess sé minnst, þegar svo merkur
félagsskapur hefur starfað í heila
öld og haft margvísleg, jákvæð
áhrif á þróun mála í Hafnarfirði,
til heilla fyrir Hafnfirðinga.
Morgunstjarnan var stofnuð í
Flensborgarskólanum 2. ágúst
1885, en skólinn, sem hafði tekið
til starfa haustið 1882, stóð þá
niður við sjó í Suðurbænum.
Stofnendur voru 13 talsins, allir
karlmenn. Fyrsta konan, sem gekk
I stúkuna, var Helga Árnadóttir
Hildibrandssonar. Eftir það gengu
margar konur í stúkuna og völdust
sumar þeirra til forystu í öðrum
félagssamtökum í Hafnarfirði.
Fljótlega bættust fjölmargir í
hóp stúkufélaga. Það varð t.d.
stúkunni mikill styrkur, að þáver-
andi skólastjóri Flensborgarskól-
ans, Jón Þórarinsson, gerðist fé-
lagi á fyrsta ári starfsins. Hafði
það m.a. þau áhrif, að margir
nemendur skólans gerðust templ-
arar. Sumir þeirra urðu síðar
þjóðkunnir menn, sem héldu sin
bindindisheit til æviloka.
Tildrögin að stofnun Morgun-
stjörnunnar voru annars þau, að
þrír Hafnfirðingar, Magnús Th. S.
Blöndahl, trésmiður, Jón Bjarna-
son, kaupmaður, og Eyjólfur
Illugason, járnsmiður, höfðu fyrr
um sumarið 1885 ætlað að gerast
félagar í st. Verðandi í Reykjavík.
En fyrir áeggjan forystumanna
þeirrar stúku var valinn sá kostur
að stofna stúkudeild í Hafnarfirði.
Er ólafur Rosenkranz, leikfimi-
kennari, talinn hafa átt aðalþátt-
inn í stofnun Morgunstjörnunnar.
Lét byggja Góðtempl-
arahúsið 1886
Morgunstjörnunni mun yfirleitt
hafa verið vel tekið af bæjarbúum
og nafn stúkunnar var og er þög-
ult tákn um þann bjarta boðskap,
sem hún hefur flutt.
Fyrir aldamótin var mikill
drykkjuskapur í Hafnarfirði, eins
og víðast um land á þeim tíma.
Var því nauðsyn á skipulagðri
baráttu gegn áfengisneyslunni og
eflingu bindindis meðal bæjarbúa.
Áhrifin af starfi stúknanna
komu fljótt í ljós. Um aldamótin
1900 var t.d. þannig komið, að
áfengi, sem selt hafði verið í næst-
um hverri verslun í Hafnarfirði,
var þar ekki lengur á boðstólum
og drykkjuskapur miklu minni en
áður. Og síðan hefur vökul sveit
hafnfirskra templara ávallt verið
á verði, þegar á einn eða annan
hátt hefur verið reynt að stuðla að
auknu veldi Bakkusar í bænum.
Eitt fyrsta verk Morgunstjörn-
unnar var að ráðast í byggingu
Góðtemplarahússins, sem um
langt skeið var eina og helsta sam-
komuhús bæjarins. Knúð krafti
háleitra hugsjóna tókst fátæku
fólki að koma upp húsinu rúmu ári
eftir stofnun stúkunnar, en það
var vígt 17. des. 1886. Þetta stór-
virki mun lengi verða í minnum
haft, en húsið rúmaði þá næstum
alla íbúa bæjarins. Það var að
mestu reist fyrir samskotafé og í
sjálfboðaliðavinnu. Hefur það tví-
vegis verið stækkað. 1907 var
byggð álman við suðurendann, en
um 1929 var byggt við norðurenda
hússins.
Hafnfirðingar hljóta að standa í
mikilli þakkarskuld við þá, sem
stóðu að byggingu Góðtemplara-
hússins. Þar var um iangt skeið
eina athvarfið í Hafnarfirði fyrir
ýmiss konar félagsstarfsemi.
Mörg félög hafa þar verið stofnuð,
t.d. Verkamannafélagið Hlíf 1907.
Þar var og haldinn fyrsti bæjar-
stjórnarfundurinn 1. júní 1908 og
síðan um 20 ára skeið. Lengi fóru
þar fram guðsþjónustur eða með-
an kirkjur voru ekki til staðar í
bænum. Yfirleitt fóru þar fram
allar fjölmennari samkomur
Hafnfirðinga.
Ennþá þjónar Góðtemplarahijs-
ið þörfum ýmissa félagssamtaka.
Og mörgum finnst hvergi þægi-
legra að koma saman en í þessu
gamla, hlýlega og virðulega húsi.
Þar ríkir sérstakur andblær og
myndir á veggjum af horfnum
baráttumönnum minna á það mik-
ilvæga mannbótastarf, sem þar
hefur átt sér stað í næstum 100 ár.
Stúkan var einnig
félagsmálaskóli
Stúkan var ekki aðeins samfélag
manna um bindindi og bræðralag,
byggt á kristinni siðfræði, undir
kjörorðum Reglunnar: Trú, von og
kærleikur. Hún var jafnframt
hinn þarfasti félagsmálaskóli
fyrri tíma. Innan vébanda hennar
lærðu menn að koma fyrir sig orði
í ræðuformi, námu fundarreglur
og fundarsiði. Þar gat fólk
skemmt sér á eðlilegan og heil-
brigðan hátt, laust við skaðleg
áhrif áfengis, sem rænir hvern
einn því frelsi að mega vera hann
sjálfur og fá ótruflaður notið
þeirrar ánægju, sem góð skemmt-
un getur veitt.
Margir verkalýðsleiðtogar fengu
sitt uppeldi í stúkunum. Það var á
þeim tímum, þegar verkalýðs-
hreyfingin var bindindissinnuð og
leiðtogar alþýðunnar tóku einarða
og ábyrga afstöðu í áfengismálum.
Þeim var það vel ljóst, að fátt eða
ekkert ógnaði meir velferð fólks-
ins, andlega og efnalega, en áfeng-
isneyslan. Góðtemplarareglan var
þeim sem svo mörgum öðrum
ómetanlegur skóli f baráttunni
fyrir verkalýðinn til bættra kjara
og bjartara mannlffs.
Skömmu eftir stofnun Morg-
unstjörnunnar eða 14. október
1888 var stofnuð f Hafnarfirði
stúkan Daníelsher. Hefur alltaf
verið gott samstarf á milli stúkn-
anna. Á vegum þeirra hefur farið
fram margvíslegt annað starf en
bein bindindisboðun og liðveizla
við þá, sem Bkkus hafði lagt að
velli. í Góðtemplarahúsinu voru
t.d. haldnir fyrirlestrar, færð upp
leikrit, haldnir dansleikir og tón-
leikar. Þá starfaði innan Morg-
unstjörnunnar um og eftir 1930
allstór blandaður kór. Átti Gísli
Sigurgeirsson mikinn þátt í því
söngstarfi auk stjórnandans, Sig-
urjóns Arnlaugssonar, verkstjóra,
sem var áhugasamur stúkumaður
og tónskáld.
Margs mætti geta, sem fram
hefur farið á fundum og öðrum
samkomum Morgunstjörnunnar.
T.d. var þar lesið upp úr hand-
skrifuðu blaði stúkunnar, Breiða-
bliki, sem var gefið út yfir 50 ár.
Er þar mikinn fróðleik að finna og
þykir blaðið vera með þvf verð-
mætasta, sem geymt er í Bóka-
safni templara.
Bindindismenn í
fyrstu bæjarstjórn
Hafnfirsku stúkurnar höfðu áð-
ur fyrr frumkvæði að ýmsum
framfara- og umbótamálum í
Hafnarfirði. Þær reyndu að hafa
áhrif á framvindu ýmissa annarra
mála en áfengismála. Þannig má
t.d. með gildum rökum fullyrða, að
stúkumenn hafi átt nokkurn þátt í
því, að Hafnarfjörður hlaut kaup-
staðarréttindi. Um það segir Gísli
Sigurgeirsson í merku viðtali í
Borgaranum 1. júní 1968 m.a. eft-
irfarandi: „Ég man glöggt eftir
umræðum um þetta mál frá fund-
um f stúkunni Morgunstjarnan.
Ég minnist þess t.d., að rætt var
um það á fundum stúkunnar,
hverjir myndu verða líklegastir tií
að verða fyrstu bæjarfulltrúarn-
ir.“
Það er mjög athyglisvert og seg-
ir sfna sögu, að allir bæjarfulltrú-
arnir, sjö talsins, sem skipuðu
fyrstu bæjarstjórnina f Hafnar-
firði, voru bindindismenn. Af
þeim voru fimm félagar í Morgun-
stjömunni. í fyrrnefndu viðtali
kemst Gísli Sigurgeirsson þannig
að orði um það: „Til sönnunar um
álit bæjarbúa á þessum góðu
stúkufélögum er það, að þeir töldu
óþarft að stilla upp öðrum
mönnum, og ætti ég að svara því,
hvernig sá listi hefði orðið til, þá
myndi ég segja, að hann hafi verið
óformleg samtök manna, sem
starfað höfðu og kynnst innan
vébanda Góðtemplarareglunnar."
Megi lífsviðhorf þessara frum-
Arni Gunnlaugsson
„Á sama tíma og áfeng-
ishugarfarið gegnsýrir
íslenskt þjóðlíf, verður
þess vart úti í heimi, að
þar hefur orðið hugar-
farsbreyting gagnvart
neyslu áfengis. Merkir
þjóðarleiðtogar hafa lát-
ið til sín heyra og hvetja
til bindindis og vilja
strangari hömlur í með-
ferð áfengis.“
herja verða þeim, sem í framtið-
inni veljast til stjórnunar á mál-
efnum bæjarins leiðarljósi í starfi
og baráttu fyrir framgangi góðra
mála. Bindindi er og verður alltaf
ein öruggasta og farsælasta leiðin til
að byggja upp heilbrigt samfélag.
Margra stúkufélaga
mætti minnast
Margir hafa komið við sögu þau
100 ár, sem Morgunstjarnan hefur
starfað. Flestir hafa félagar henn-
ar verið hátt í tvö hundruð. Og
margra mætti sérstaklega minn-
ast. En á fáa verður hallað, þótt
auk þeirra, sem ruddu brautina, sé
getið eftirtalinna: Sigurgeirs
Gíslasonar, verkstjóra, systkin-
anna Jóns Einarssonar, verk-
stjóra, og Guðrúnar Einarsdóttur,
sem um langt skeið veitti forstöðu
barnastúkunni Kærleiksbandið,
hjónanna Jensínu Egilsdóttur,
sem enn starfar I stúkunni, og
Gísla Sigurgeirssonar, sem allt frá
æsku var virkur I starfinu og
æðsti templar stúkunnar um langt
skeið. Halldór, bróðir hans, hefur
verið í stúkunni um 70 ára skeið.
Tók hann við sem æðsti templar
1969 eftir fráfall Guðjóns Magn-
ússonar, skósmiðameistara. Gegn-
ir hann enn þeirri stöðu. Er það
einkar ánægjulegt, að einmitt
hann skuli nú, nær 83 ára að aldri
en ungur í anda, geta fagnað þess-
um merku tímamótum sem æðsti
templar Morgunstjörnunnar.
Loks skal getið hjónanna Höllu
Magnúsdóttur, sem er nýlátin, og
Jóns Helgasonar. Þau voru alltaf
mjög áhugasöm í stúkustarfinu og
sýndu fyrir um 30 árum þann
mikla rausnarskap að gefa stólana
í sal Góðtemplarahússins. Sonur
þeirra, Magnús, minjavörður, hef-
ur einnig af fórnfýsi þjónað bind-
indishugsjóninni, m.a. aðstoðað
við barnastúkustarfið í mörg ár.
Öllu þessu fólki ber að þakka
störfin fyrir stúkuna, svo og öðr-
um þeim, sem á ýmsan hátt hafa
stutt málstað hennar.
Að kvöldi afmælisdagsins, 2.
ágúst sl., komu stúkufélagar sam-
an í Góðtemplarahúsinu í tilefni
dagsins. Var það ánægjuleg kvöld-
stund, sem lauk með því, að sung-
inn var sálmurinn: „Þú guð, sem
stýrir stjarnaher". Þar var ákveð-
ið að minnast aldarafmælisins
með sérstökum hátíðarfundi, sem
haldinn verður síðar á árinu.
ískyggilegt ástand
í áfengismálum
Á afmælisdegi stúkunnar, 2.
ágúst sl., voru birtar í Mbl. niður-
stöður könnunar, sem fram fór í
júní og júlí 1985 á vegum Gallup-
samtakanna um áfengisvenjur í 23
þjóðlöndum. Þar kemur m.a. fram,
að áfengisvandamálið sé mesta
vandamálið í fjölskyldum á íslandi
og að 87% þeirra íslendinga, sem
spurðir voru, á aldrinum 18—49 ára,
neyti áfengis. Þá sögðu 32%, að
áfengisneyslan hafi valdið vand-
ræðum í viðkomandi fjölskyldum.
Af þeim þjóðum, sem könnunin
náði til, var engin önnur með svo
hátt hlutfall.
Ástandið hér á landi í áfengis-
málum er ískyggilegt. í stað þess
að reyna að sporna við áfengis-
flóðinu hafa á undanförnum árum
sífellt verið opnaðar nýjar og nýj-
ar gáttir fyrir áfengi og stjórnvöld
ekki virt þau úrræði, sem færustu
rannsóknar- og vísindamenn hafa
bent á til úrræða. Og að undan-
förnu hefur dómsmálaráðherra
orðið fyrir hatrömmum árásum
fyrir það að vilja veita viðnám og
sumir áfengisvinir í uppnámi, ef
ölkrám og öðrum sölustöðum
áfengis verður fækkað.
Til marks um ástandið má t.d.
benda á, að NT skýrði frá því 30.
júlí sl., að hátt á annað þúsund
manns í Reykjavík og nágrenni og
á öðrum þéttbýlisstöðum á land-
inu hafi frá sl. áramótum verið
teknir grunaðir um ölvun við akst-
ur. Áætlar lögreglan, að annar
eins fjöldi hafi á sama tímabili
sloppið í gegnum gæslunet lög-
reglunnar. Þá kemur þar fram, að
nú sé algengara en áður, að menn
séu teknir ölvaðir við akstur á
virkum dögum. Telur lögreglan, að
ölstofurnar eigi hér stóran hlut að
máli. Hún er því þung ábyrgðin
hjá þeim stjórnmálamönnum, sem
stuðlað hafa að vexti og viðgangi
ölkránna á undanförnum árum og
fjölgun annarra vínveitingastaða.
Það er að sjálfsögðu hið ábyrgð-
arlausasta athæfi að stofna lífi og
limum samborgara sinna og sjálfs
sín í hættu með akstri undir áhrif-
um áfengis. Með því geta menn og
valdið sjálfum sér og öðrum ólýs-
anlegri ógæfu. Ætli það sé ekki
oftar svokallað hófdrykkjufólk,
sem þarna er á ferðinni? En hvers
vegna lætur fólk slíkt glapræði
henda sig? Svarið er einfalt:
Áfengið hefur rænt það viti og
skynsemi. Þetta fólk og aðrir ættu
því að hugleiða eftirfarandi, sem
sá merki maður, Vilmundur
Jónsson, landlæknir, sagði í fyrir-
lestri sínum um áfengismál: „Eng-
in gáfa, sem mönnunum er gefin, er
dýrmætari og æðri en heilbrigt vit og
óbrjáluð skynsemi. Við höfum séð,
að hinir smæstu áfengisskammtar
— hin sérstakasta hófdrykkja —
lamar vitið og skynsemina svo að
stórum munar. — Það er þessi gáfa
mannsins, sem ósæmilegast er að
$mána.“
Og það er sérstaklega dapurlegt,
að kvenfólk skuli, að sögn lögregl-
unnar, eiga vaxandi hlut í tölum,
sem nefndar hafa verið í sam-
bandi við ölvunarakstur. — Áður