Morgunblaðið - 14.08.1985, Blaðsíða 36

36
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 14. ÁGtJST 1985
Setja þarf lög um
hreindýraveiðar
— eftir Ólaf
Sigurgeirsson
Frá stofnun Skotveiðifélags ís-
lands (skammstafað Skotvís) hef-
ur verið ofarlega á blaði að fá við-
urkenningu á rétti íslenskra
skotveiðimanna til að stunda
hreindýraveiðar. í framhaldi af
ráðstefnu um hreindýr í aprílmán-
uði 1982, þar sem frummælandi
var Birgir Thorlacius ráðuneytis-
stjóri, var með vilyrði hans skipuð
sendinefnd frá Skotvís til að
saekja hreindýrafundi austur á
landi þá um sumarið. Fóru þrír
fulltrúar á hvorn fund, annan á
Egilsstöðum og hinn á Djúpavogi.
Fundir þessir eru haldnir af
menntamálaráðuneytinu með
bændum af hreindýraslóðum og
sýslumönnum og er á þeim mörk-
uð stefnan um friðun eða fyrir-
komulag veiða. Fulltrúar Skotvís
fengu að kynna sinn málstað, en
voru að öðru leyti áheyrnar-
fulltrúar.
Miklar vonir voru bundnar við
að þessi þátttaka kynni að leiða til
þeirra breytinga á fyrirkomulagi
hreindýraveiða, sem Skotvís sæk-
ist eftir. Svo varð þó ekki, þrátt
fyrir nokkurn meðbyr, og um
sumarið kom út enn ein reglugerð
frá ráðuneytinu, efnislega sam-
hljóða reglugerðum fyrri ára, sem
hafa útilokað skotveiðimenn al-
mennt frá veiðunum.
Eitt af síðustu verkum Birgis
Thorlacius árið 1983 sem ráðu-
neytisstjóra, var að gefa út reglu-
gerð um hreindýraveiðar, sem í
fyrstu virtist ætla að verða spor í
rétta átt. Jökuldalshreppi var
veitt heimild til að selja veiðleyfi
á hreindýrakvóta sinn. Báðir aðil-
ar hugðu gott til glóðarinnar, Jök-
uldælir og skotveiðimenn, en hinir
fyrrnefndu þó meir, því veiðileyfi
á eitt dýr kostaði álíka og þriggja
vikna sólarlandaferð.
Þetta réðu skotveiðimenn ekki
við, svo þriggja manna nefnd
(hreindýranefnd) var skipuð í
skyndi innan Skotvís í ágústmán-
uði það ár til viðræðna við há-
ttvirt menntamálaráðuneyti. Þar
var kominn nýr ráðuneytisstjóri
og með nýjum mönnum geta kom-
ið nýir siðir. Einnig var talið að
nýr ráðherra, frú Ragnhildur
Helgadottir, væri líkleg til að
skoða málið af sanngirni. Vitað
var að ekki yrði hróflað við ný-
settri reglugerð, en í 3. gr. hennar
er heimild til handa ráðherra til
að leyfa veiðar utan veiðikvóta
hreppanna og voru viðræður tekn-
ar upp á þessum grundvelli.
Sanngjörn greiðsla skyldi koma
fyrir veiðileyfi, ef veitt yrðu, og
ætlast til að því fé yrði varið til
náttúruverndar og rannsókna á
hreindýrastofninum.
AUIangur tími fór i athugun á
þessari málaleitan í ráðuneytinu,
en um síðir barst neikvætt svar.
Nefndarmenn drógu þann lærdóm
af sínum störfum, að stefnubreyt-
inga væri ekki að vænta, nýir
menn myndu ekki flytja nýja siði.
Sumarið 1984 var þráðurinn
tekinn upp að nýju og 20. júní fékk
hreindýranefndin viðtal við
menntamálaráðherra, Ragnhildi
Helgadóttur. Á þeim fundi var
rætt almennt um hreindýr á Is-
landi, hreindýraveiðar, rannsókn-
ir, friðun o.fí. Einnig var komið
inn á það áhugamál Skotvís, að
félagsmenn fengju rétt til að
stunda hreindýraveiðar austan-
lands, og til stuðnings því voru
reifuð lagaleg rök fyrir því, að all-
ir íslenskir ríkisborgarar fengju
að stunda þessar veiðar fyrir
sanngjarna þóknun, sem rynni til
eftirlits, rannsókna o.fl., enda
veiðarnar í samræmi við gildandi
lög um eignarlönd, afrétti og um-
ferðarétt um þessi landsvæði.
Menntamálaráðherra sýndi
málinu skilning og vakti það eftir-
tekt fundarmanna, að ráðherra
hafði mikinn áhuga á að hrein-
dýraveiðar yrðu stundaðar hér
eins og best þætti hjá siðmenntuð-
um þjóðum. Einnig harmaði ráð-
herra, að nauðsynleg talning dýr-
anna hafði ekki farið fram sl. ár
og að fjármagn til talningar 1984
væri ekki fyrir hendi. Nefndar-
menn bentu á fundinum á hugsan-
legar leiðir til fjármögnunar taln-
ingar á því ári (sjálfboðavinna
líffræðinga, skotveiðifélagsins og
vel staðkunnra á öllu svæðinu frá
Hornafirði að Langanesi).
Þessi fundur stuðlaði strax að
þeim árangri, að ráðherra vildi
koma ákveðnum óskum Skotvís að
á hreindýrafundum á Austurlandi
það sumar og var orðsendingu
þess efnis komið til þess fulltrúa
ráðuneytisins, sem sitja skyldi
þessa fundi fyrir þess hönd. Sam-
kvæmt bestu heimildum mun
þessi orðsending ekki hafa verið
opnuð, þaðan af síður kynnt á
fundinum. Annar árangur þessa
fundar með ráðherra var, að
menntamálaráðherra ákvað að
talning skyldi framkvæmd og út-
vegaði fjármagn í því skyni. Var
síðan haft samband við formann
Skotvís og félaginu boðin aðild að
talningunni. Félagið lagði áherslu
á að hún yrði vísindaleg, hlutlaus
og vegna náttúruverndarsjónar-
miða yrðu veiðar ekki leyfðar
nema stofnstærð dýranna væri ör-
ugglega næg.
Þegar á reyndi var fulltrúi
Skotvís ekki tekinn með í þessa
talningu og liggja fyrir þvi illskilj-
anlegar ástæður, sem væri fróð-
legt að fá viðunandi skýringar á.
Sama má segja um talninguna
1985. Gæti hugsanleg skýring leg-
ið í fyrirframákveðnu afskipta-
leysi fulltrúa menntamálaráðu-
neytisins gagnvart málaleitan
Skotveiðifélags íslands og gagn-
vart viljayfirlýsingu ráðherra.
Um miðjan síðasta vetur skip-
aði ménntamálaráðherra nefnd til
að vinna að lagafrumvarpi um
veiði og friðun hreindýra. For-
maður Skotvís fékk að eiga sæti í
nefndinni og mætti hann til fund-
ar nefndarinnar 30. mars á Eg-
ilsstöðum vel undirbúinn með
drög að lagafrumvarpi, er unnið
var innan Skotveiðifélagsins,
byggt á lagalegri stöðu hreindýra í
landinu og samið með það í huga,
að hverri siðmenntaðri þjóð væri
sómi að.
Ekki náðist samstaða um neitt á
fundinum og virðast of margir
nefndarmenn ýhiist hafa engan
áhuga á að hrófla við þessum mál-
um einhverra hluta vegna eða
hafa af því beina hagsmuni að
engu sé breytt. Síðan þessi árang-
„Hreindýrastofninn
austanlands hefur sýnt
það á sl. 40 árum, að
hann þolir vel veiðar, og
er þá ekki kominn tími
til að Alþingi íslendinga
setji lög um hreindýra-
veiðar og friðun, eins og
gert hefur verið um önn-
ur veiðidýr íslensk?
Skotveiðimenn vænta
þess að slík meðferð
mismuni ekki þegnum
þessa lands.“
urslausi fundur var haldinn hefur
ekkert gerst í þessari nefnd og
óvíst hvort eitthvað gerist.
Að öllu þessu athuguðu er ljóst
að eitthvað róttækara þarf að
gera. Blóðbaði hreindýranna á
austuröræfum þarf að linna. Þá er
einungis eitt eftir, sem er okkar
elsta og virðulegasta stofnun, Al-
þingi. Þar eru þegnunum settar
leikreglur um öll innbyrðis sam-
skipti, lög. Engin eiginleg lög eru
til um framkvæmd hreindýra-
veiða. Síðustu lög um það eru út-
rýmingarákvæði 7. gr. veiðitil-
skipunar 1849, sem numin voru úr
gildi með lögum nr. 42/1901 um
friðun hreindýra, þótt láðst hafi
að má úr lagasafni. Nú eru í gildi
lög nr. 28/1940 um friðun þeirra
og viðbótarlög um sama efni frá
1954, sem kveða á um að ákveða
megi með reglugerð frávik frá
friðunarlögunum. Þetta hefur ef-
laust verið hárrétt ákvörðun á því
herrans ári 1954, þegar skammt
var Iiðið frá því útrýmingarhætt-
an vofði yfir þessum tignarlegu
dýrum, enda voru reglugerðirnar
til að byrja með mjög í þeim anda,
sem Skotvís sækist eftir. Það fór
þó svo, eftir markvissan áróður í
fjölmiðlum gegn veiðimönnum,
lognum sem ólognum, að hrepp-
arnir austanlands sölsuðu undir
sig veiðarnar.
Hreindýrastofninn austanlands
hefur sýnt það á sl. 40 árum, að
hann þolir vel veiðar, og er þá ekki
kominn tími til að Alþingi íslend-
inga setji lög um hreindýraveiðar
og friðun, eins og gert hefur verið
um önnur veiðidýr íslensk? Skot-
veiðimenn vænta þess að slík með-
ferð mismuni ekki þegnum þessa
lands.
í þessu sambandi væri rétt að
skoða sögulega þróun réttarreglna
varðandi hreindýr svo og giidandi
lög.
Hreindýr voru flutt til landsins
á árabilinu 1771 til 1787 og sleppt
á Reykjanesi, í Rangárvallasýslu,
á Vaðlaheiöi, Vopnafirði og hugs-
anlega sunnar á Austfjörðum. Á
öllum þessum stöðum óx upp öfl-
ugur stofn þessara dýra, nema í
Rangárvallasýslu, sem fékk yfir
sig móðuharðindin skömmu eftir
komu dýranna. Fyrst í stað óx
stofninn vegna afskiptaleysis og
síðan í skjóli friðunarlaga, en hin
fyrstu voru kansellíbréf 21. júlí
1787, um ákvörðun sekta fyrir að
skjóta hreindýr. Fyrstu lög um
hreindýraveiðar eru tilskipun frá
konungi frá 1790, en samkvæmt
þeim mátti skjóta 20 tarfa norð-
anlands. Menn urðu að fá leyfi frá
amtmanni og fékk leyfishafi að
veiða eitt dýr á ári. Árið 1794 er
þessi tilskipun framlengd um 3 ár.
Árið 1798 er enn gefin út konung-
leg tilskipun um hreindýraveiðar.
Samkvæmt henni mátti veiða
hreindýr hvar sem er á íslandi
(einungis tarfa). Veiðileyfi veitti
amtmaður.
1817 kemur enn ein konungleg
tilskipun um hreindýraveiði. Nú
þurfti engin veiðileyfi, en veið-
imönnum bar að virða eignar- og
umráðarétt annarra að veiðisvæð-
um. Skjóta mátti öll dýr nema
kálfa á 1. ári.
Með veiðitilskipun 20. júní 1849
7. gr. segir: „Hreina má veiða og
elta hvar sem er.“ Tilskipun þessi
var fyrst þrengd með lögum 17.
mars 1882, er hreindýr voru friðuð
frá 1. janúar til 1. ágúst ár hvert
og síðan alfriðuð í 10 ár með lög-
um nr. 42/1901. Friðunin var öðru
hvoru framlengd með sérstökum
lögum til 1940, en á þessu 40 ára
tímabili gleymdist öðru hvoru að
framlengja friðunarlögin, eða í
samtals 4 ár og 3 mánuði, og voru
þá dýrin talin réttdræp. Drápgeta
nýtísku vopna var mikil, menn
fóru ekki lengur til veiða með
hunda og hníf.
Þegar friðunarlögin nr. 28/1940
voru sett voru hreindýr aldauða í
landinu, nema á austuröræfum,
þar sem um 100 dýr höfðu lifað af
í skjóli jökulfljóta í Kringilsárr-
ana. Þau merku nýmæli voru í
þessum lögum, að ráðherra var
heimilt að láta veiða hreintarfa, ef
sérstök ástæða væri til, og jafn-
framt er honum heimilt að skipa
sérstakan eftirlitsmann. 1954 er
friðunarlögunum breytt á þá lund,
að ráðherra er heimilt að ákveða í
samráði við eftirlitsmann, að veið-
ar á hreindýrum skuli leyfðar.
Eftir þetta hefur hreindýraveið-
um verið stjórnað með reglugerð-
um, en um aðra veiði verið sett
sérstök lög sbr. lög nr. 52/1957 um
eyðingu refa og minka, lög um
hvalveiðar nr. 26/1949, lög nr.
50/1965 um eyðingu svartsbaks,
lög nr. 33/1966 um fuglaveiðar og
fuglafriðun og lög nr. 76/1970 um
lax og silungsveiði.
Fram að setningu veiðitilskip-
unar 1849 höfðu menn skv. Jóns-
bók vissa heimild til að veiða dýr
og fugla í landi annarra manna og
í raun gátu menn stundað alla
veiði hvar sem var. Svo vaf um
hreindýraveiðar hér frá fyrstu tíð
til 1817, en skv. lögunum frá því
ári bar að virða eignar- og
umráðarétt annarra að veiðisvæð-
um. Þessi lög þrengdu veiðirétt al-
mennings eitthvað, en gengu þó
ekki það langt að binda veiðirétt
við lögbýla- eða afréttareign.
Með veiðitilskipun var allur al-
mennur veiðiréttur þrengdur. í 1.
gr. hennar sagði, að á íslandi
skyldu „héðan í frá jarðareigendur
einir eiga dýraveiði og fugia-,“
nema öðru vísi væri kveðið á í til-
skipuninni. Sama gilti um afrétti
sbr. 2. gr. Hreindýr féllu ekki und-
ir þessi ákvæði, þar sem öðru vísi
var kveðið á um þau í 7. gr. Þau
voru réttdræp hvar og hvenær
sem er. Ákvæði tilskipunarinnar
um dýraveiðar eru enn í gildi, og
allar takmarkanir hennar á ein-
staklingsveiðirétti, en þeim regl-
um var ætlað að segja eignarrétt-
indum skorður í eitt skipti fyrir
öll. Það væri því andstætt al-
mannaréttindum, ef ný löggjöf um
hreindýraveiðar gengi í berhögg
við þessar reglur. A grundvelli
þeirra er ekkert því til fyrirstöðu
að setja lög um hreindýraveiðar,
sem kvæðu á um rétt veiðirétthafa
til veiða hvar sem er að virtum
réttarreglum um útivist og um-
ferðarrétt. (Um þetta má benda á
doktorsritgert Gauks Jörundsson-
ar, prófessors, „Um eignarnám“,
bls. 220-223.)
Ef litið er yfir þessar lagareglur
er athyglisvert hvað fyrstu til-
skipanirnar hafa verið viturlegar
og í samræmi við það, sem best
hefur gefist í þessu landi og auk
þess réttlátar. Hugsað er um við-
gang stofnsins, opinber valdsmað-
ur gefur út veiðileyfi, hver veiði-
maður fær leyfi á eitt dyr, og eng-
um er mismunað eftir stöðu eða
búsetu. Með síðari löggjöf er síðan
stöðugt gengið nær stofninum og
síðan stefnt að útrýmingu. í reglu-
gerðunum settum með stoð í lög-
um nr. 72/1954 er síðan jafnt og
þétt reynt að eigna landeigendum
og sveitarsjóðum þeirra á hrein-
dýraslóðum dýrin, þvert á ákvæði
veiðitilskipunar 1849 og sögulegr-
ar stöðu dýranna í landinu. Þau
éru orðin að vöru, sem bændur
austanlands nota til að rétta af
stöðu sína við kaupfélögin.
Um veiðarnar sjálfar er ýmis-
legt að segja og eflaust margt mis-
jafnt, sem aðrir en ég vita meira
um. En þegar þær fara fram með
núverandi sniði, þar sem eftirlits-
maður er orðinn að veiðimanni og
þar af leiðandi enginn, sem hefur
eftirlit með því að rétt sé staðið að
veiðunum hvað varðar aðferðir og
veiðimagn, er ljóst að verið er á
rangri braut. Heyrst hefur, að dýr
séu leidd til blóðbaðs, oft með of
litlum rifflum, og hjarðirnar
brytjaðar niður í veiðikvóta
hreppanna og ekki hirt um hvaða
dýr kynnu að vera hjörðinni til
minnst gagns. Það alvarlegasta er
þó, að ólögleg vetrarveiði þrífst vel
að talið er í skjóli nágrannavin-
áttu og önnur réttarbrot á veiði-
reglum og friðunarlögum.
Það er mál að linni, hreindýrin
okkar eiga það skilið af þjóðinni
eftir 200 ára búsetu hér, að um
þau gildi bestu mögulegar réttar-
reglur.
Höfundur er formaður hreindýra-
nefndar Skotreiðifélags íslands.