Morgunblaðið - 29.04.1986, Blaðsíða 45

MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 29. APRIL 1986
45
Nokkrar spurningar
um Rio Reyðarfjörð
eftirKeneva
Kunz
Það hefur svo sem nógu oft áður
komið sér illa fyrir mig að vera
alin upp við trú á lýðræði. Bláeygð
og einfeldningsleg held ég ennþá
fast við þá sannfæringu mína að
sæmilega vel upplýstur almenning-
ur eigi að fá að segja álit sitt,
janfvel að fá að ráða einhverju um
hvernig farið er með líf og afkomu
hans. Það þýðir að vísu að við,
almenningurinn, verðum að hafa
dálítið fyrir hlutunum; við verðum
að fylgjast með, lesa okkur eitthvað
til, jafnvel láta skoðanir í ljós af
og til. Tökum sem sagt ábyrgð með
ábyrgðarmönnum þjóðarinnar og
veitum þeim samtímis aðhald.
En til þess verðum við að hafa
aðgang að upplýsingum, og þar
bera fjölmiðlarnir mikla ábyrgð á
að miðla okkur nægilegri vitneskju.
Á síðastliðnu ári hefur stóriðjunefnd
Alþingis staðið í samningum við
fjölþjóðafyrirtæki, sem ber heitið
Rio Tinto Zinc, um mögulegan
rekstur kísilmálmverksmiðju á
Reyðarfirði. Og þótt mörgum finn-
ist eflaust að straumur upplýsinga
frá útlöndum í fjölmiðlum sé yfir-
drifið nógur, hefur furðu lítið komið
fram hér um þetta fyrirtæki. Ef til
vill leikur nokkrum forvitni á að
vita eilítið um þennan fyrirhugaða
samstarfsaðila okkar.
Rio Tinto Zinc, oft skammstafað
RTZ, er stærsta námufyrirtæki
Bretlands. Það rekur starfsemi sína
í 44 löndum í nafni yfír sjö hundruð
fyrirtækja og hefur meira en 74
þúsund manns í vinnu. Gróði þess
að frádregnum sköttum árið 1984,
samkvæmt eigin ársreikningi, var
yfír 211 milljónir punda — en það
jafngildir yfír 13 milljörðum ís-
lenskra króna, eða rúmum helmingi
tekna ríkissjóðs árið 1985. Ifyrir-
tækið hefur þar að auki áunnið sér
vafasaman orðstír víða um heiminn.
Það er sakað m.a. um: að hundsa
rétt landeigenda með ásælni í
málmrík landsvæði, að beita ríkis-
stjómir margskonar þrýstingi, að
reka starfsemi sína í trássi við
alþjóðalög, að styðja við bakið á
alræmdum stjómvöldum og að
námuvinnsla þess sé með þeim
hætti, að hún skilji eftir sig óbætan-
lega evðileggingu, mengun og jafn-
vel geislavirka auðn.
Arið 1873 keypti hópur breskra
og evrópskra auðmanna kopamámu
á suð-vestur Spáni sem heitir Rio
Tinto. Náman dregur nafn sitt af
nærliggjandi á („Rio"), sem var
orðin lituð („Tinto") af mengun frá
námunni. Fyrirtækið efldist í takt
við ört vaxandi þörf iðnríkja fyrir
kopar á seinni hluta 19. aldar og á
20. öld. Fram yfir 1900 var þetta
stærsta kopamáma heims.
Eigendurnir uppskám ríkulegan
ávöxt, sem var m.a. afrakstur lágra
launa (sérstaklega verkakvenna) og
einokunarverslunar á svæðinu.
Brennisteinsmengun frá námunni
lagði stórt landsvæði í kring í eyði.
Eftir 1920 gáfu jarðlögin ekki eins
mikinn kopar af sér og áður og
fyrirtækið brást við því með kaup-
um á nýjum koparnámusvæðum í
Afríku og stofnaði kopareinokunar-
samtök til að tryggja sér hátt há-
markaðsverð. Á þriðja áratugnum
fóm námumenn að mynda með sér
samtök til að berjast fyrir réttindum
sínum og réttindabarátta þeirra var
talin ógna arðsemi fyrirtækisins.
En „betri tímar fóm í hönd“, því
eins og þáverandi forstjóri Rio
Tinto, Sir Anthony Geddes, orðaði
það: „Eftir að hermenn Francos
lögðu undir sig svæðið heyra vinnu-
deildur sögunni til. Námuverka-
menn sem tmfla starfsemina em
dregnir fyrir herrétt og skotnir."
Eigendur Rio Tinto seldu 2/s af
hlut sínum í fyrirtækinu 1954 fyrir
8 milljónir punda, sem þeir fjárfestu
í ýmis konar námustarfsemi, meðal
annars í risastóm kopamámusvæði
í Suður-Afríku og úraníum-námum
í Ástralíu og Kanada. Þetta gaf svo
vel af sér að aðeins átta ámm
seinna, 1962, vom eignir fyrirtæk-
isins taldar nema. 116 milljónum
pundum. Með tilkomu kjamorku og
vaxandi þörf fyrir úraníum varð
framtíð fyrirtækisins æ bjartari.
Þetta ár gekk Rio Tinto til liðs
við Consolidated Zinc, og nýja fyrir-
tækið Rio Tinto Zinc rak nú um-
fangsmikla starfsemi f Ástralíu,
sérstaklega í gegnum dótturfyrir-
tæki þess, Conzinc Rio Tinto Ástral-
íu, CRA. Einn ljótasti blettur á
„Það er víst eðli og
markmið fjöiþjóðafyr-
irtækja að hafa sem
mest fyrir sinn snúð.
En þeir tímarnir eru
vonandi liðnir að slík
fyrirtæki geti rekið
starfsemi sína alveg án
eftirlits eða takmark-
ana.“
fyrírtækinu er meðferð sem eigend-
ur málmríkra landsvæða hafa sætt
af þeirra hendi. I Ástralíu hundsuðu
CRA rétt fmmbyggja sem bjuggu
á eyðimerkusvæði norður í Queens-
land-fylki. í þessari eyðimörk fund-
ust umfangsmikil báxít-jarðlög.
Báxít-nám RTZ fer þannig fram,
að efstu jarðlögunum er ýtt upp og
báxít grafið upp. Eftir standa gap-
andi gígar á stærð við Reykjanes-
skaga og allt austur að Selfossi.
RTZ neitaði að greiða nokkrar
bætur, þrátt fyrir afar hagstæðan
samning við fylkisstjómina um
námuréttindin. Fmmbyggjamir
höfðu áður en námureksturinn hófst
þvemeitað að yfírgefa land sitt,
land forfeðra sinna. Á einum stað
lét RTZ brenna kofana ofan af fólk-
inu og lögreglu reka það burt. En
fólkið sneri aftur og heimtaði land
sitt m.a. með málshöfðun þó enn
sé það með litlum árangri.
Allan sjöunda áratuginn stækk-
aði fyrirtækið með ótrúlegum
hraða. Árlegur arður af hlutafé nam
að meðaltali um 30% og eignir þess
vom orðnar 560 milljónir pund árið
1969. Árið 1970 hóf Rössing úran-
ium, sem RTZ á 46,5% eignarhluta
í, starf í Namibíu. Namibía hefur
verið undir ólöglegri stjóm Suður-
Afríku frá 1966, í trássi við sam-
þykktir Sameinuðu þjóðanna og
Alþjóðadómstólsins í Haag. Úra-
níumvinnsla þar er brot á ályktun
Sameinuðu þjóðanna númer 1, þar
sem bann er lagt við rányrkju
auðlinda Namibíu. Ekkert eftirlit
er á námusvæðinu varðandi geisla-
virkni, mengun eða meðferð á
verkafólki (aðallega svertingjum)
sem verða að búa á þessu hættulega
svæði. Meirihluti svartra verka-
manna fær greitt „lágmarks lífsvið-
urværi“, samkvæmt upplýsingum
fyrirtækisins frá 1984. Það á að
nægja þeim fyrir brýnustu h'fsnauð-
synjum, en dugir ekki fyrir mennt-
un, afþreyingu eða fríum, svo dæmi
séu nefnd. Áætlað var að stórbæta
húsnæði verkafólks — mála það,
leiða jafnvel vatn í húsin. Svertingj-
ar hafa ekkert funda- eða ferða-
frelsið; þeir mega ekki mynda
nokkur samtök og verkfallstilraunir
1978 voru brotnar á bak aftur með
táragasi og varðhundum, en einka-
her er alltaf hafður til taks á svæð-
inu ef þörf krefur.
Fyrirtækið leggur allt kapp á að
fullnýta námurnar sem fyrst, áður
en sjálfstæði Namibíu verður að
veruleika. Þetta er afkastamesta
náma heims og úraníum þaðan
mjög eftirsótt, ekki síst vegna þess
að það er selt án skilyrða um notkun
þess, t.d. við framleiðslu kjarnorku-
vopna. Stjórn Suður-Afríku fékk
30 milljónir punda í skatttekjur frá
Rössing-fyrirtækinu árið 1984, auk
tekna stjórnarinnar af eigin eignar-
hluta. Með þessum tekjum viðheld-
ur stjóm Suður-Afríku kynþáttaað-
skilnaðarstefnu og ofbeldi gegn íbú-
um Namibíu.
Á Nýja-Sjálandi byggði annað
dótturfyrirtæki RTZ, Comalco, ál-
ver til að nýta raforku frá stórvirkj-
un sem þeir höfðu fengið ríkisstjórn
Nýja-Sjálands til að byggja (og
fóma þjóðgarði undir). Fyrir raf-
magnið borguðu þeir, að því að
best er vitað, 0,17 sent (eða um 4
mill) á kílówattstund. Á sama tíma
borguðu neytendur 13 sinnum
meira og bændur allt að 20 sinnum
meira. Samkvæmt samningnum
sem var til 99 ára mátti ríkisstjómin
hækka verðið í mesta lagi um 1%
áári.
í Kanada hefur RTZ unnið úran-
íum frá 1955, þegar það keypti
námuréttindi umhverfis Elliot Lake,
Ontario, og stofnaði fyrirtækið Rio
Algom. Úrgangi frá vinnslunni var
dælt út í vatnasvæðið sem í dag
er orðinn risatór og vaxandi geisla-
virk eyðimörk. Rio Algom skeyttu
litlu um landspjöllin, enda telja þeir
þetta vera „óbyggt" land. En þús-
undir indíána misstu heimili sín og
lífsviðurværi vegrna mengunar og
margir veiktust. Nýjar virkjana-
framkvæmdir að frumkvæði Rio
Algom og BRINCO (annað afkvæmi
RTZ) við James-flóa verða þær
stærstu í heiminum. Þar stendur
til að byggja stíflukeðju yfír 20 km
á lengd, og við það fer landsvæði
nokkm stærra en ísland undir vatn.
Á þessu „óbyggða“ svæði búa nú
um sex þúsund Cree-indíánar og
inúítar. Þeir reyndu að stöðva fram-
kvæmdirnar með lögbanni og máls-
sókn 1973, en töpuðu málinu
„vegna hagsmuna meirihluta íbúa
fylkisins", eins og það var orðað í
dóminum. Ekkert er látið uppi um
hvað gera eigi við rafmagnið frá
þessari nýju virkjun en sennilega
mun Rio Álgom nýta það við hreins-
un og auðgun úraníums.
Það væri vandalaust að lengja
þessa upptalningu, allt er á sömu
bókina lært. Það er víst eðli og
markmið fjölþjóðafyrirtækja að
hafa sem mest fyrir sinn snúð. En
þeir tímarnir eru vonandi liðnir að
slík fyrirtæki geti rekið starfsemi
sína alveg án eftirlits eða takmark-
ana. Þessi heimur okkar hefur
aðeins takmarkaðan fjölda auð-
linda, og ekki er hægt að menga
náttúruna óendanlega án afleið-
inga. Starfsaðferðir RTZ hafa leitt
til þess að margir hluthafar, bæði
einstaklingar og samtök, hafa
ákveðið að losa sig við hlutabréf í
fyrirtækinu. Þar á meðal má nefna
Oxford-háskóla, ensku biskupa-
kirkjuna og Lundúnaborg.
Spumingin fyrir íslendinga er
hvort RTZ á að eignast stóran hlut
í kísilmálmverksmiðju á Reyðar-
fírði. Hvers vegna hefur einmitt
þetta fyrirtæki, sem ekki hefur áður'
komið við sögu kísilmálmvinnslu,
svona mikinn áhuga? Af hverju
þarf að veita erlendu risafyrirtæki
svo stóra eignarhlutdeild ef rekstr-
argrundvöllur er fyrir hendi? Er
samvinna við slíkt fyrirtæki æskileg
þegar vitað er um starfsaðferðir
þess? Þetta eru spurningar sem
koma okkur öllum við og við eigum
rétt á að fá sem gleggst svör við
þeim og upplýsingar um öll ákvæði
fyrirhugaðs samnings.
Meðal þeirra stofnana, sem hafa
harmað eða fordæmt starfsemi
RTZ, eru mörg samtök kristinna
manna, þar á meðal Lútherska
heimskirkjuráðið. Skyldi stóriðju-
nefndin ætla íslendingum það vafa-
sama hlutskipti að sanna enska
málsháttinn sem segir „að fáfróðir
hlaupa um þar sem englamir þora
ekki að stíga niður fæti“?
Hcimildir
Rio Tinto Zinc, Annual Rcport 1984.
Hooper, D. The Rio Tinto Zinc Corporation,
Oslo 1977,
Roberts, J. Massacres to Mining, Victoria
1981,
Partizans, The Altemative RTZ Report
1983, London 1984.
Höfundur er kennari við Flens-
borffarskólann / Hafnarfirði.
Silver-Reed rafeindaritvélarnarvoru mest seldu ritvélarnar á fslandi áriö 1985.
Þær eru fáanlegar í 6 mismunandi gerðum og henta því jafn vel í skólann sem
skrifstofuna. Silver-Reed ritvélarnar eru meö glugga og tölvuminni, sjálfvirkri
miðjustillingu og sjálfvirku leiðréttingarminni (allt að 2 línum), diskdrifi og 5
mismunandi leturgerðum. Þrátt fyrir alla þessa kosti - og ýmsa fleiri - eru
Silver-Reed rafeindaritvélarnar á einstaklegagóðu verði. Það er líklega ein af
ástæðunum fyrir miklum vinsældum Silver-Reed.

SKRIFSTOFUVELAR H.F.

Hverfisgötu 33 - Sími 91 -20560
Helstu söluaðilar: Bókaversl. JónasarTómassonar Isafirði • Bókaversl. Þórarins Stefánssonar Húsavík • Bókval Akureyri • E.Th."
Mathiesen Hafnarfirði • Fjölritun s.f. Egilsstöðum • Kaupfél. Árnesinga h.f. Selfossi • Kjarni Vestmannaeyjum • Penninn Hallarmúla
SILVER-REED Rl
VERÐ FRÁ ... KR. 1