Morgunblaðið - 20.08.1986, Blaðsíða 17

MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 20. ÁGÚST 1986
17
Ummyndanir í klettahöfða sem gengnr fram í Jökulsá.
„Beint af hengi-
bergi byltast
geysiföll...“
sagði Matthías
Jochumsson um
Dettifoss. Víst er
að þarna eru
geysiföll.
er um 100 m frá botni og upp.
Svokölluð Eyja klýfur Ásbyrgi í
tvennt. Hún er mest um 250 m
breið og hækkar eftir því sem innar
dregur og er suðurveggur Eyjunnar
um 57 m hár. Eyjan er í laginu sem
skip er stefnir inn í höfn sína.
Mikill gróður er í Ásbyrgi. Birki
og gulvíðir setur svip sinn á svæð-
ið. Innst er skógurinn mjög hávax-
inn og vekur beinvaxið birkið
athygli ferðamanna. Skógrækt
ríkisins gróðursetti nokkur þúsund
greni og furuplöntur um miðja
þessa öld og hafa þau tré dafnað
mjög vel.
Tjaldstæði eru leyfð víða í Ás-
byrgi, en þau voru til skamms tíma
bönnuð innst í Byrginu vegna gróð-
urskemmda. Nú er hins vegar aftur
leyfilegt að tjalda þar.
Vesturdalur
Um tólf kílómetra langur vegur
er af þjóðveginum fyrir vestan Ás-
byrgi og upp í Vesturdal. Vesturdal-
ur er hluti af þjóðgarðinum_ í
Jökulsárgljúfrum rétt eins og Ás-
byrgi. Vesturdalur er hluti af
Jökulsárgljúfrum. Ekið er yfir gróð-
ursæla, en þýfta Ásheiði, og
skyndilega opnast fyrir vegfarend-
um Vesturdalur með margbrotnu
landslagi, sem svo sannarlega leyn-
ir á sér. Ferðamanninum endist
ekki dagur eða vika til að skoða
allt það sem skoðunar er vert. Þama
er ævintýralandið, paradís ferða-
manna, fjölskyldufólks og náttúru-
skoðara.
Ef til vill er það illa gert að upp-
lýsa lesendur um eðli undralandsins
eins og gert verður hér á eftir í
kaflanum um jarðfræði Gljúfranna.
Margir vilja halda í hina bamslegu
trú um verk huldufólks, sem reist
hafi völundarbyggð af margvíslegu
tagi í gljúfmnum á þessum slóðum.
Þannig varð höfundi þessarar
greinar við, þegar hann kom fyrst
á þessar slóðir. Hér á frelsi ímynd-
unaraflsins að njóta sín, óheft af
rökum vísindamanna, kaldri raun-
hyggju, sem hefur útrýmt huldu-
fólki, tröllum, útjlegumönnum og
kynjaskepnum á íslandi. Jökulsár-
gljúfur, Vesturdalur, á að vera
friðland þess konar samfélags, jafn-
vel þó það lifi aðeins í hugum þeirra
sem ferð eiga um þessar slóðir.
Hversu ómerkilegur verður ekki
Kastalinn og Hljóðaklettar þegar
búið er að afhjúpa þá sem veðraða
gígaröð?
Vesturdalurinn er mjög skjólsæll
og þar er nokkuð mikið kjarr. Þarna
er því gott tjaldsvæði og fer mjög
vel um fólk ef vel viðrar. Frá Vest-
urdal eru margar og skemmtilegar
gönguleiðir, lengri sem skemmri.
Skammt er út að Jökulsá og þaðan
út að Kastala og Hljóðaklettum.
Ef haldið er upp með Jökulsá er
skammt í Karl og Kerlingu, staka
kletta sem standa á fljótsbakkan-
um. Nokkru ofar er Kallbjarg og
er þar enn búnaður til að draga
vöru yfir fljótið. Þessi búnaður var
nýttur af ábúendum á bænum
Svínadal, vestan fljóts, og Hafur-
staða að austan. Báðir þessir bæir
eru nú farnir í eyði.
Þjóðgarðurinn í Jökulsárgljúfrum
var stofnaður 1973 þegar jarðirnar
Ás og Svínadalur voru friðlýstar.
Árið 1978 var Ásbyrgi tengt þjóð-
garðinum með sérstökum samningi
við Skógrækt ríkisins. Flatarmál
þjóðgarðsins er nú um 100 ferkm.
Yfirstjórn hans er í höndum Nátt-
úruverndarráðs og fara landverðir
ráðsins með gæslu í Ásbyrgi og
Vesturdal á sumrum. Reistar hafa
verið þjónustumiðstöðvar á báðum
stöðum og eru ferðamönnum veittar
leiðbeiningar um tjaldstæði og nátt-
úru þjóðgarðsins.
Helstu upplýsingar um þjóðgarð-
inn er að fá í bók Theódórs
Gunnlaugssonar frá Bjarmalandi,
Jökulsárgljúfur, sem Bókaforlag
Odds Bjömssonar gaf út í litprent-
aðri útgáfu ásamt góðum kortum
árið 1983. Náttúraverndarráð hefur
einnig gefið út bæklinga um þjóð-
garðinn.
Jarðfræði Jökulsár
gljúfra
Ef til vill kann ýmsum að finnast
þetta harla lítil saga, þó fljótið sé
mikið. Þeir sem þekkja ævi Jöklu
era þó á öðra máli. Jökla hefur
verið mikilsvirkt afl í mótun um-
hverfis síns. Jarðfræðingar hafa
með tímanum ráðið í þær rúnir sem
fljótið hefur meitlað í fjöll og sanda
og nú liggur sagan fyrir.
Oddur Sigurðsson, jarðfræðing-
ur, sýnir fram á í bók Theódórs
Gunnlaugssonar frá Bjarmalandi
um Jökulsárgljúfur, að Jökulsá á
Fjöllum eigi meiri þátt í mótun
landsins heldur en margur hyggur.
„Fallvötn, sem eiga upptök sín í
jökli, grafa sér gjaman djúpa
farvegi, þar sem straumur er
stríður. Þau era fljótari að því
en bergvatnsár, vegna þess að
þau bera jafnan með sér mikinn
aur, sem vinnur á bergi eins og
þjöl. Þar sem lygnir, setur áin
sandinn af sér og hleður undir
sig uns hún rennur á hrygg. Við
slíkar aðstæður breytir áin oft
um farveg og heitir þá, að hún
sé á auram."
Oddur segir að sögu Jöklu megi
rekja tíu þúsund ár aftur í tímann,
þegar Jökulsárgljúfur vora ekki til,
heldur rann fljótið eftir breiðri lægð
sem hann kallar „Jökulsárdal".
Síðan komu mikilvirk öfl, sem
breyttu þessu ástandi, eldgos,
hraunrennsli, framhlaup jökla, jök-
ullón og fleira. í fyrsta hamfara-
hlaupi sínu tók Jökla að grafa sig
niður. Tvö forsöguleg hlaup, sem
merki sjást um, komu í fljótið og
era þau með þeim stærstu sem
þekkt era á íslandi, ef til vill marg-
falt stærri en Kötluhlaupið 1918.
Vatnsmagnið og vatnshraðinn
var með ólíkindum og landið lét
undan og á örskömmum tíma gróf
fljótið sér djúp gljúfur. Oddur Sig-
urðsson segir í grein sinni í áður-
nefndri bók að sennilega hafi hún
unnið jöfnum höndum að því að
mynda Ásbyrgi og gljúfrið austan
Áshöfða. Síðar komu upp eldar í
farvegi Jöklu og hraun fyllti hluta
af gljúfrinu:
„Auðvitað stíflaðist áin við þetta
gos, sem varð svo að segja í
miðjum farvegi hennar. Við það
rann hún út á hraunið rauðgló-
andi og kælingin varð svo
misjöfn, að öll stuðlamyndunin
hljóp úr skorðum eins og óreglu-
legir stuðlar víða í Vesturdal
bera vitni um.“
Annars staðar gaus og Jökla
rann yfir glóandi hraunið og í dag
má sjá merki þessa, þar sem ofar-
lega er óreglulega stuðlað en neðst
er rönd af fallegum, reglulegum
stuðlum, s.s. í vígabergi og Réttar-
bjargi í Forvöðum.
Um 500 áram fyrir Kristsburð
koma aftur hlaup í Jökulsá á Fjöll-
um sem rekja má í dag. Oddur
Sigurðsson, jarðfræðingur, segir
um þetta hlaup:
„I hana kom fírnamikið hlaup,
sennilega alla leið sunnan úr
Kverkfjöllum. Áin flæddi hvar-
vetna yfír bakka sína, jafnt í
gljúfram sem grannum farvegi.
Sést það á því að hún hefur þveg-
ið öll Ijósu öskulögin burt af
stóram spildiim beggja vegna
gljúfursins í Ásbyrgi og lægðinni
þar suður af. Hraunið frá Hljóða-
klettum er vatnsnúið víða á
brúnum gljúfursins frá Vestra-
Landi suður að Rauðhólum, en
annars staðar á sömu leið er
hraunið þakið vatnsnúnu stór-
grýti. í þessu hlaupi hefur áin
raðst gömlu leiðina niður um
Ásbyrgi. Eflaust hefur hamrasal-
urinn víkkað og lengst til muna
við þessar aðfarir, og Botnstjöm
í Ásbyrgi er hylurinn undir foss-
inum, sem steyptist þar fram af
bjargbúninni. Hlaupið tók mikið
af nýja hrauninu úr farvegi
sínum, gróf út Vesturdal og
hreinsaði allt lauslegt af gígun-
um þar, svo eftir standa aðeins
stöplarnir sem stóðu í gígaröð-
inni. Þeir era nú kallaðir Hljóða-
klettar, en leifar uppranalegu
gíganna era Rauðhólar norðan
Vesturdals og rauðmalarskriðan
rétt austan ár, nokkra sunnan
Hljóðakletta."
Höfundur starfar sem lausráðinn
blaðamaður, og befur skrifað und-
anfarin tvö ár um innlend ferða-
málí Morgvnblaðið. Hann var
stofnandi ogfyrsti ritstjóri tíma-
ritsins Áfangar.
n
Éq eraðbræða þaðmeð mér
ff
sagði nýbakaða kartaflan sem vildi
njóta samvistanna við smjörið sem lengst.
N
Ý VERÐLÆKKUN: Stórt stykki af smjöri kostar tœpar 117 krónur, smjörklípan í kartöfluna 2-3 krónur.