Morgunblaðið - 20.08.1986, Blaðsíða 39

MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 20. ÁGÚST 1986
39
Jón Þ. Árnason:
Spurningin er: Hversu löng er leiðin frá
skynjun til skilnings annars vegar, og frá
skilningi til viturlegra viðbragða hins vegar?
Lífríki og lífshættir CXII.
Bandarískur vísindamaður,
Lynn White að nafni, birti ritgerð
fyrir nálægt 20 árum, að ég bezt
man, í tímaritinu „Science" árið
1967, sem mér fannst afar at-
hyglisverð, og oft runnið minni
til. Síðan hefi ég alloft séð í grein-
ina vitnað og tekið eftir, að hún
mun hafa haft veruleg áhrif, eink-
um á fræðimenn og lífvemdarfólk
almennt.
Ætlun mín að þessu sinni er
ekki að gera efni ritgerðarinnar
nein skil hér. Á hana minnist ég
nú af þeirri ástæðu einni, að í
henni getur höfundur þess, að
samtölum við enska rithöfundinn
og gagnrýnandann Aldous Huxley
(1894—1963), hafi vanalega Iokið
þannig, að hann einn hafi haft
orðið, og viðmælendur hlustað
heiliaðir á erindi hans.
Huxley varð hugsi
Rösku ári áður en Huxley lézt,
segir White, að orðræður hafi ein-
hvetju sinni borizt að því áhyggju-
efni, sem helzt hafið leitað á huga
hans síðustu æviárin: Hinum geig-
vænlegu afleiðingum þess, hversu
heimskulega menn hafi hegðað
sér í umgengni við umhverfí sitt,
og hvflíkum ógnum hugarfar og
lífshættir nútímans hlytu að valda
náttúruríkinu. Máli sínu til nánari
fyllingar nefndi Huxley, að suma-
rið áður hefði hann brugðið sér
til Englands — hann hafði haft
fasta búsetu í Bandaríkjunum
síðan árið 1937 — og heimsótt
lítinn, afskekktan dal, þar sem
hann hafði lifað margan ham-
ingjudag á bamsaldri. Þá vom
þar grónar grundir og víðir vellir,
umluktir og varðir þéttum skógar-
lundum.
Nú var aðkoman öll önnur.
Vellimir voru þaktir rytjulegu
lyngi og kræklóttu spreki, blóma-
brekkur skrælnaðar niður í svörð.
Fyrmrn hafði iðað þar kanínu-
mergð, sem varnaði því að upp
yxi kjarr. Kanínumar vom nú
útdauðar vegna sjúkdóms, er
lagzt hafði á stofninn. Af ásettu
ráði höfðu bændumir í sveitinni
sýkt kanínumar, sem valdið höfðu
þeim tilfínnanlegu tjóni, þegar
þær flykktust á akra og í garða.
Óvíst er, hvort Huxley hafí
fundizt sú ráðabreytni blöskmn-
arverð eins og á stóð, og sjálfsagt
hefir honum verið kunnugt um,
að kanínur vom í öndverðu fluttar
inn til Englands árið 1176, líklega
í því skyni að gera fátæku fólki
auðveldara að afla sér kjötmetis.
Það, sem honum hins vegar varð
einkum efni til umhugsunar, var
sú röskun, er orðið hafði í sam-
ræmisskipan lífríkisins af völdum
manna.
Ef Huxley hefði auðnazt að lifa
10-20 ámm lengur en raun varð
á, myndi hann eftir atvikum hafa
látið sér fremur fátt um heiðardal-
inn sinn og afdrif hans fínnast.
Þau hefðu sennilega gleymzt, ef
hann hefði orðið að þola að horfa
upp á það yfirgengilega afhroð,
sem náttúmríkið hefir beðið í vöm
sinni gegn peningafýsnum hrygg-
dýrategundar þeirrar, er hefír
strákað sig upp í að útnefna sig
„kórónu 'sköpunarverksins" og
„herra náttúmlögmálanna". Og
meira: „Skapaða í Guðs rnynd."
„Hvílíkur Guð!
í sem stytztu máli verður varla
vægar til orða tekið en að ham-
farimar hafi verið með þeim
hætti, og afleiðingamar, er í
sífellu hrópa til himins, hafí orðið
slíkar, að ógemingur hlýtur að
vera annað en að fallast á rétt-
dæmi Konrad Lorenz í niðurlags-
orðum nýjustu bókar hans („Der
Abbau des Menschlichen",
Múnchen 1983), sem hljóða á
þessa leið:
„Ef ég neyddist til að trúa, að
einhver almáttugur Guð hefði vit-
andi vits skapað nútímamanninn
eins og hann opinberast í meðal-
tali tegundar okkar, myndi ég
sannlega örvænta um Guð. Ef
þetta fyrirbæri, sem í miðmögnun
gerða sinna er iðulega ekki aðeins
illyrmislegt, heldur einnig
heimskt, skyldi vera lifandi eftir-
mynd Guðs, hlyti ég að stynja:
„Hvílíkur Guð!“. En sem betur fer
veit ég, að á jarðneskan tíma-
kvarða mælt, höfum við „bara
einungis" verið mannrænir ap-
ar . . .“
Fjarri fer, að Konrad Lorenz
hafí verið eða sé einn um þessa
afstöðu til hinnar botnlausu, ■
frekjulegu sjálfsupphafningar
manneskjunnar, sem allt útlit er
fyrir að eiga muni örlagaríkari
þátt í endanlegri tortímingu en
flest önnur helfararöfl, sem nú
eru þekkt. Og enda augljóst, að
manndýrkun ber banamein f sér.
Eða réttar sagt: Er sjálft bana-
meinið.
Hér gerist ekki þörf að þrykkja
nafnarunur skoðanasystkina Lor-
enz á biað. Nægja hlýtur að geta,
að þau nöfn eru sjaldgæf á félaga-
tali sérhagsmunasamtaka. Þar á
hlut að máli óvinsæll minnihluti —
og þvi gagnmerkur. Hann hefir
gerzt svo djarfur að vekja athygli
á, að heilaspuninn utan um þá
ímyndun, að manneskjan sé frá
upphafi fastákvarðað lokatak-
mark allrar þróunar, er mjög
nærri að vera hámark þess leiftr-
ANNO 2025
16%
Samtals 8.178.000.000
Þróunarprestar þurfa ekki
að kvíða atvinnuleysi
mætasköpunar allra þjóða
veraldar árið 1960. Það ætti því
ekki að vera þörf á að kalla sam-
an neitt aukaþing djúphugsuða til
að renna stoðum undir þann grun,
að peningaleysi muni ekki hafa
verið mesta mein mannheima
undanfama áratugi. A.m.k.
myndi yfirritaður hafa ríka til-
hneigingu til að trúa, ef heiðarleg-
ur maður segði, að hæfileg
peningastífla væri hraustri mann-
eskju hættuminni en beljandi
peningaflóð.
Skyldurækni
lýðræðisfólks
Syndaflóð bandarískra pappírs-
peninga á efalítið eftir að færa
hundruð milljóna Vesturlandabúa
niður í eymd og volæði, og ekki
er varlegt að treysta, að mjög
löng bið verði á. Fjármálasukk og
efnahagsöngþveiti eru raunar
ekki ný fyrirbæri í baslsögu þjóð-
anna. Af þeim sökum hafa mörg
ríki hrunið í rúst. Hins vegar er
ekki kunnugt um, að nein þjóð
hafa glatazt af þeim sökum, og
dæmi finnast þess, og ekki fá, að
upp úr rústunum hafí þjóðir risið
tvíefldar að baráttuþreki og sókn-
ardirfsku, reist sér ný ríki og horft
vígreifar í augu við komandi tíma.
En þá var framtíðin allt öðru
vísi en nú. Þá hafði náttúruríkið
upp á gnægtir að bjóða, fólks-
ijölgun var hæg og þess vegna
sáralítil hætta á að mannkynið
megnaði að taka sér eilífðargröf
með tönnunum. Vísindi voru
hugðarefni og starfsvettvangur
andlegs aðals, sem þau iðkaði
þeirra sjálfra vegna og hafði því
blessunarlega takmarkaðan
áhuga á að beita þeim eingöngu
til að þjóna ístruhugsjónum
Hagvaxtarapinn glottir
Samvizku-
leysið lifir
$ 2.500.000.000.000
í lausu lofti
Heimshungrið
nálgast norðurslóðir
andi hroka, sem boðar fall. Fall,
sem engin efnahagshyggja af
neinu tagi megnar að draga úr,
hversu mjög sem peningaveltan
kann að auka hraðann.
Ekki er mér kunnugt um neina
heilvita manneskju, sem ber við
að draga í efa, að útlit sé háska-
legt, eða a.m.k. varhugavert.
Stundum gerast og atburðir, sem
stugga um stundarsakir jafnvel
við ólæknandi bjartsýnisbjálfum,
en aðeins um stundarsakir. Nefna
ber eitt og eitt Chemobyl, er hef-
ir þá auðvitað í för með sér að
Seveso, Harrisburg og Bhopal
hljóta hinztu hvfld í gröf gleymsk-
unnar. Reglubundin þjóðamorð
Sovétherra og linnulaust útrým-
ingarstríð ísraelsgyðinga gegn
langhrjáðu og vamarlausu Pal-
estínufólki í ömurlegum flótta-
mannabúðum vekja almenning á
Vesturlöndum ekki fremur af sið-
leysissvefni heldur en peninga-
brall „stjómmálamanna" á
atkvæðasnapi.
Augljós sjúk-
dómseinkenni
Með góðri samvizku verður
tæplega hægt að fullyrða, að
framtíðin brosi við okkur. Vonina
um, að geimfarið Jörð nái að kom-
ast leiðar sinnar slysalaust lengi
enn, telja því flestir málsmetandi
framrýnar íjarska djarflega.
Þýzki tauga- og geðsjúkdómapró-
fessorinn Hoimar von Ditfurth (f.
1921) segir af því tilefni (í að-
fararorðum nýjustu bókar sinnar,
„So lasst uns denn ein Apfel-
báumschen pflanzen", Hamburg
1985):
„Sérhver sá, sem gerir sér
það ómak að gaumgæfa hina
áþreifanlegu váboða aðsteðj-
andi tortímingar, getur ekki
lokað augunum fyrir þeim
skilningi, að möguleikar
lífverutegundar okkar til þess
að komast ósködduð yfir tvær
næstu kynslóðir eru sturlandi
litlir."
Ástæður telur v. Ditfurth vitan-
lega fjölmargar. Þær rekur hann
og rökstyður t ským, ítarlegu og
tæpitungulausu máli. Þeirra á
meðal rakst ég samt hvergi á
„misgengi kaupgjald og verð-
lags“, sem margir hér telja nú
allra voðavalda ískyggilegastan.
Ójafn kosningaréttur og ranglát
lqördæmaskipun í Suður-Afríku
eru ekki heldur talin geta skekið
jörðina af braut sinni, enda munu
allir vísindamenn vera bærilega
sammála um það.
Sönnu er raunar nær, að at-
kvæðaskortur og peningaþjark
eru ekki á meðal mestu vanda-
mála mannkyns. Öðru nær
Peningaflóð og atkvæðamergð
eru þegar orðin stórfelld vand-
ræðamál, sem bíða fyrirkvfðan-
legra úrræða.
Árið 1985 urðu Bandaríkin, í
fyrsta sinn síðan árið 1917,
nettó-skuldari erlendra ríkja. Þá
varð halli á utanríkisviðskiptum
þeirra meiri en nam verðgildi allr-
ar þjóðarframleiðslunnar árið
1940, og á árunum 1960-1985
hrapaði hlutdeild brúttó-þjóðar-
framleiðslu Bandaríkjamanna úr
50% í 20% heimsframleiðslunnar.
Á sama tímabili 20-földuðust
ríkisútgjöldin og hallinn á Qárlög-
unum 70-faldaðist. Og nú er
dollarinn orðinn meiriháttar
heimsvandamál, því að árið 1985
nam hin lausbeizlaða dollara-
þensla „Evrómarkaðarins", sem
fyrir löngu var orðinn heimsmark-
aður dollara í umferð erlendis,
yfir 2.500.000.000.000 — tveimur
billjónum og fimm hundruð millj-
örðum — dollara. En það er
250-földun síðan árið 1965 eða
5.000-földun síðan árið 1960.
Kaupmáttur þessara stjam-
fræðilega háu dollarafeikna þvarr
í samræmi við allt að 240% hækk-
un meðalvægis valinna erlendra
viðmiðunargjaldmiðla á tæpum
20 árum, og þar sem 60% vöru-
skipta í heiminum eru reiknuð
samkvæmt dollaragengi, þýðir
það, að gengi dollars sker úr um,
hversu mikið notendur þurfa að
greiða fyrir olíu og benzín, og
hvað framleiðendur hráefna fá
fyrir málma og matvæli. Af þessu
gengi ræðst, hversu mikla vinnu
þarf að inna af höndum til að
standa skil á greiðslum afborgana
og vaxta (og vaxtavaxta) af öllum
þeim skuldum, sem skráðar hafa
verið í dollurum.
Og upphæð þeirra lána, sem
skráð eru í bandarískum gjald-
miðli nema engum smápeningum:
Samanhrærð skuldasúpa heims-
byggja nam um mitt árið 1985
nálægt $ 1.400.000.000.000 -
einni billjón og fjögur hundruð
milljörðum -, eða jafnvirði saman-
lagðrar efnahagslegrar verð-
„kjarabaráttu“-flokka.
Þessar forsendur mega heita
úr sögunni — með afleiðingum,
sem þegar eru víða orðnar óbæri-
legar, og láta nú til sfn fínna um
allan heim, reyndar með mismun-
andi aðsópsmiklum fyrirboðum,
er fæstir skilja og Qöldinn —
ævinlega eðli sínu trúr — ýmist
skynjar ekki eða virðir að vett-
ugi. Hann hefir t.d. ekki hugmynd
um, að þref út af hvaladrápi við
strendur íslands eða deilur um
fiskveiðar við Svalbarða eru tákn
þess, að svigrúm þjóðanna til
fæðuöflunar hefír þrengzt vegna
þess að lffríkið hefír ekki undan
að seðja síflölgandi munna og
maga, dýraríkið til lands og sjávar
nýtur ekki þeirra skilyiða til lífs
og þroska, sem því eru nauðsynleg
og það fyrrum naut.
Ennþá lumbrulegri hugmyndir,
ef nokkrar, gerir Qöldinn sér
vegna flóttafólks, sem hrekst upp
á strendur Kanada eða í gegnum
Sovétmúrveldið til Vestur-Þýzka-
lands í þúsundatali dag hvem.
Hann hefir ekki frétt, að regn-
skógar eru felldir S eymdarríkjun-
um og eyðimörkin þenst út án
afláts, samtímis því, að van-
þroskaþjóðir auka kyn sitt eins
og líkamsþróttur framast leyfir.
Vesturlandalýður er „frelsinu"
dyggur. Hann gerir svikalaust
það, sem hann er bezt til fallinn:
Hann bara kýs, þegar greiðasalar
baula, og hann kýs eins og hann
er vanur - nefnilega ávallt það,
sem hann heldur að gefí sér
mesta peninga í báðar hendur i
bili.