Morgunblaðið - 16.10.1986, Blaðsíða 48

48
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 16. OKTÓBER 1986
Minning:
Björn Þorsteins-
son prófessor
Fæddur 20. marz 1918
Dáinn 6. október 1986
Dr. Bjöm Þorsteinsson prófessor
og einn fremsti sagnfræðingur ís-
lendinga er látinn eftir tveggja ára
þrúgandi vanheilsu, þar sem tíminn
leið stundum i meðvitundarleysi á
sjúkrahúsi, stundum við skerta-
starfsgetu heima. Hann var 68 ára,
fæddist 20. mars 1918 á Þjótanda
í Flóa og andaðist 6. þessa mánað-
ar í Borgarspítalanum. Foreldrar
i hans voru Þorsteinn Bjömsson,
síðar kaupmaður á Hellu og bóndi
í Selsundi á Rangárvöllum, og fyrri
kona hans Þuríður Þovaldsdóttir
kennari.
Bjöm ólst upp á Hellu og í Sel-
sundi, lauk stúdentsprófi 1941 og
cand. mag.-prófí í íslenskum fræð-
um við Háskóla íslands 1947. Árið
1946 kvæntist hann Guðrúnu Guð-
mundsdóttur landsbókavarðar
Finnbogasonar. Hún lifir mann sinn
ásamt dóttur þeiira, Valgerði kenn-
ara, sem gift er Ágústi Þorgeirssyni
byggingaverkfræðingi, en þau eiga
þijú böm, Kristbjörgu, Bjöm og
Guðrúnu Þorgerði.
Að sjálfsögðu vann Bjöm fyrir
sér samhliða háskólanámi, hóf fljót-
lega kennslu og kenndi við Gagn-
fræðaskóla_ Vesturbæjar og víðar
til 1967. Árið 1966-71 var hann
kennari í sögu við Menntaskólann
við Hamrahlíð, sem þá var nýstofn-
aður. 1971 varð hann prófessor í
sögu við Háskóla íslands og gegndi
því starfi meðan heilsan leyfði. Ég
veit að nemendur áttu hauk í homi
meðal kennara þar sem hann var.
Samhliða kennslustörfum stund-
aði hann tímafrekar rannsóknir,
bæði hér heima og erlendis, meðal
annars á vegum háskólans í Ham-
borg 1958 og 1959, og samdi íjölda
bóka og ritgerða sem enn em að
koma út. Hér skal það starf ekki
rakið, aðrir eru mér færari til þess.
En með ritum sínum og kennslu
varpaði hann nýju ljósi á marga
þætti íslandssögunnar, beitti sér
fyrir nýjum og víðsýnni skilningi á
samhengi sögu og þeirra þjóðfé-
lagsafla sem mestu hafa ráðið á
hveijum tíma.
Samtímis kennslu og ritstörfum
fékkst hann mikið við félagsmál,
vann í Sósíalistaflokknum mörg ár,
var formaður Tékknesk-íslenska
vináttufélagsins 1955—70, en best
þekki ég til formennsku hans í
Rangæingafélaginu 1950—58 og
Félagi íslenskra fræða 1951-58.
Hann var mikill ferðagarpur, hjól-
aði meðal annars eitt sinn einsamall
suður Kjalveg; það mun hafa verið
kringum 1950. I annað skiptið hjól-
aði hann við annan mann norður
og urðu þeir að fara yfir Hofsjökul
sökum vatnavaxta. Mörg sumur var
hann leiðsögumaður ferðamanna,
fyrst innanlands og síðar á Græn-
landi, þar sem hann kynntist náið
landi og þjóð. Við þessi störf sá
hann fram á nauðsyn betri leiðsagn-
ar fyrir útlenda ferðamenn eftir því
sem þeim fjölgaði hér, og kom því
á fót námskeiði fyrir leiðsögumenn
1 á vegum Ferðaskrifstofu ríkisins
1960, en upp úr því fór fræðslu-
starf þeirrar stéttar að vera skipu-
legt. Við forystu hans var áhuginn
og dugnaðurinn hvarvetna smit-
andi.
Bjöm var í hópi okkar gæfu-
manna sem nutum kennslu feðg-
anna á Fellsmúla, séra Ófeigs
yigfússonar og séra Ragnars
Ófeigssonar. Hann nam þar allar
greinar til stúdentsprófs, var þar
til húsnæðis og fæðis nokkrar vikur
i senn, hljóp svo kannski austur að
Selsundi við Heklurætur með bækur
sínar og las heima um hríð, um
helgar og hátíðir eða ef aðrar að-
stæður kröfðust þess. En Þorsteinn
í Selsundi hafði mikið Qárbú og því
þurfti að sinna mismikið eftir
árstíma og tíðarfari. Þetta er háttur
nemenda við slíkar aðstæður. Þegar
Bjöm varði doktorsritgerð sína,
Ensku öldina í sögu íslendinga, við
Háskóla íslands 26. júní 1971, tók
hann það fram að af kennurum
sínum teldi hann sig eiga mest að
þakka þeim Fellsmúlafeðgum. Það
mun engan undra sem til þekkir.
Slíkri menningarstarfsemi íslenskra
klerka meðan ungmenni áttu lítinn
eða engan kost skólagöngu hafa
ekki ekki verið gerð þau skil sem
skyldi.
Við hjónin þökkum þeim Bimi
og Guðrúnu áralöng kynni, en að
leiðarlokum þakka ég honum sér-
staklega samstarf, fræðslu og alla
viðkynningu, fyrst á námsárum,
síðan á starfsvettvangi þess sem á
að leiðbeina.
Arni Böðvarsson
Bjöm Þorsteinsson sagnfræðing-
ur, fyrrverandi prófessor við
Háskóla íslands, hefur hlýtt því
kalli, sem fyrr eða síðar bíður okk-
ar allra. Með honum er genginn
einhver hugmyndaauðugasti, ötul-
asti og litríkasti sagnfræðingur
okkar á þessari öld. Enginn var
ótrauðari en hann að ráðast í stór-
ræði, bijótast um torleiði að settu
marki, beijast fyrir góðu málefni.
Afstaða hans mótaðist aldrei af
hagkvæmnisástæðum, hann hljóp
ekki eftir dægurþyt vinsælda eða
lét annað en eigin sannfæringu
segja sér fyrir verkum.
Bjöm var af kunnum ættum,
meira og minna tengdum Húna-
þingi, fæddur í Ámessýslu nærri
bökkum Þjórsár, alinn upp í Rang-
árþingi, en vann megnið af ævi-
starfi sínu í og við Reykjavík.
Enginn staður batt hann svo að
hann færi ekki hans vegna ferða
sinna lengst af um dagana. Var
hann víðförull ferðagarpur innan
lands og utan og hafði mikil og
heilladijúg áhrif á íslenzk ferðamál
með ritun leiðalýsinga, leiðsögn,
fararstjóm og fleiri störfum. Sann-
leikurinn er sá að þessi afkastamikli
fræðimaður var ósvikið bam útivist-
ar og íslenzkrar náttúm. Rifjast í
þessu sambandi upp fyrir mér, þeg-
ar ég hitti hann á aðfangadag jóla
fyrir næstum tveimur árum, sárt
leikinn af þeim sjúkdómi sem hijáði
hann síðustu misserin. Hann hafði
þá iamazt svo í kverkum að hann
átti örðugt um mál og ekki vand-
kvæðalaust að skilja hann. En við
þessar örðugu aðstæður snerist
ræða hans um þau áform hans að
kaupa vörugám, sem boðinn var til
sölu! Til hvers? Jú, úr honum mætti
fyrirhafnarlítið gera skýli, sem
hann þyrfti nú nauðsynlega að
koma sér upp í landareign sinni í
Hafnarfjarðarhrauni, þar sem hann
á liðnum ámm hefur komið sér upp
álitlegum tijálundi. Um þetta ræddi
hann af lífi og sál, og þetta þoldi
enga bið, því að með vordögum
ætlaði hann að leita út í guðsgræna
náttúmna. Yrði slíkt að venju allra
meina bót.
Ég kynntist Bimi fyrst haustið
1945. Þá var hann einn þeirra eldri
stúdenta við nám í íslenzkum fræð-
um svo kölluðum í Háskóla íslands,
sem gaf sér tíma til að ræða við
þá sem vom að feta þar fyrstu spor-
in. Þá þegar hafði hann hafíð
langan kennaraferil, kenndi í gagn-
fræðaskóla þeim sem kenndur var
við Ágúst H. Bjamason prófessor.
Löngu seinna urðum við um stund-
arsakir samkennarar við þann
ágæta skóla, sem þá hét Gagn-
fræðaskóli Vesturbæjar. Þaðan fór
Bjöm að Menntaskólanum við
Hamrahlíð, þegar hann tók til
starfa. Á þessum ámm stýrði Bjöm
Sögufélaginu af miklum stórhug
og skömngsskap, og hefur sá skrið-
ur haldizt á skútu þess síðan, sem
þá komst á hana. Enn lágu leiðir
okkar Bjöms saman í heimspeki-
deild Háskóla íslans. Orðaði Bjöm
það einhvem tíma svo að okkur
væri komið fyrir sínum í hvorri sell-
unni við sama gang í Ámagarði.
Lýsir það Bimi nokkuð að hann
felldi sig illa við þá einsemd, sem
vinnuherbergi háskólakennara
bjóða innhverfum og kyrrlátum
fræðaiðkumm. Hann naut sín bezt
í návist fólks, ræddi við það áhuga-
mál sín og þess, gerði grein fyrir
þeim hugmyndum sem í honum
vom að bijótast og var ávallt opinn
fyrir skoðunum annarra, eins þó
að þær biytu í bága við það sem
almennt var viðtekið.
Enginn má misskilja mig svo, að
Bjöm hafi vikizt undan þeirri skrif-
borðsvinnu, sem óhjákvæmilega er
samfara sagnfræðiiðkunum. En
einnig á þeim vettvangi vildi hann
keppast við og var ef til vill um of
frábitinn nostri og jrfirlegu. Má full-
yrða að fátt var honum ógeðfelldara
en prófarkalestur. Var hann því
löngum fegnastur ef aðrir vom fá-
anlegir til að taka þann kaleik frá
honum. Hann var þó manna
lausastur við sérhlífni, en skapgerð
hans gerði honum prófarkimar sér-
lega leiðar.
Ólíklegt finnst mér að Bjöm hafi
talið kennslu upp og ofan sérlega
ánægjulegt starf, en lengi framan
af ævi hans fannst mörgum vinum
hans kröftum hans illa varið í ein-
tóma ungiingakennslu, þegar hann
hefði átt að hafa tíma og aðstæður
til þess að sinna fræðistörfum. En
kennslan veitti honum sem betur
fer oft mikla ánægju, góða og sinn-
uga nemendur hafði hann í háveg-
um, og fyrir þá taldi hann ekkert
erfiði eftir sér. Þá naut hann þess
að aðstoða unga nemendur í félags-
starfi þeirra. Munu eflaust margir
gamlir nemendur hans úr gagn-
fræðaskóla ævilangt minnast hans
með þakklæti fyrir leiðbeiningar og
uppörvun, þegar þeir þreyttu frum-
raun sína á ritvelli, í ræðupúlti eða
á sviði.
Bjöm var maður geðríkur og
skapstór, en kvartsjúkur var hann
ekki. Hann barmaði sér ógjaman,
skopaðist þá fremur Iítillega að
sjálfum sér og er það aðferð sem
fleiri ættu að reyna. Hann var í
flestu tilliti gæfumaður, og mun
hann sjálfur réttilega ekki hafa talið
það sízta lán sitt á lifsleiðinni að
eignast góðan fömnaut þar sem var
Rona hans, Guðrún Guðmundsdótt-
ir. Engum lifandi manni vildi hann
fremur gera hvað eina til geðs. Er
nú mikill harmur að henni kveðinn,
en um langt skeið hefur sjúkdóms-
kross bóndans hvflt þungt á herðum
hennar. Henni, dóttur þeirra og
öðmm ástvinum votta ég einlæga
samúð mína og minna á þessum
degi. Samstarfsmenn hans kveðja
hann með eftirsjá og trega. Hann
var sannur vinur vina sinna, þó að
hann temdi sér ekki við þá fremur
en aðra að haga orðum sínum eftir
því sem eyran klæjaði. En öllum
okkar samfagna ég vegna þeirra
ágætu verka sem Bjöm hefur eftir
sig látið og við fáum að nota og
njóta um ófyrirsjáanlega framtíð.
Bergsteinn Jónsson
Við andlát Bjöms Þorsteinssonar
sækja á hugann minningar frá fjög-
urra áratuga kynnum, allt frá
haustinu 1945, er hann varð kenn-
ari minn í íslenzku í Gagnfræðaskóla
Reykvíkinga (Ágústarskóla), og
tveimur ámm síðar sögukennarí í
sama skóla. Þessi kynni urðu nán-
ari, sem tímar liðu, og um langt
skeið átti ég við hann nánari sam-
vinnu en flesta aðra menn. Við
sátum saman í stjóm Sögufélags,
vomm sögukennarar í Menntaskól-
anum við Hamrahlíð, unnutn að
samningu íslandssögu í Alfræði
Menningarsjóðs, og ég aðstoðaði
hann við útgáfu eigin bóka. Þetta
samstarf leiddi til tíðra samfunda,
bæði í starfi í önn dagsins svo og á
gleðistundum, og ég minnist þess
einlægt með mikilli ánægju, en jafn-
framt söknuði, nú þegar Bjöm er
fallinn frá um aldur fram eftir þung-
bær veikindi síðustu tvö árin. Eg
minnist þessa góða vinar míns sem
hins lífsglaða og örgeðja eldhuga,
sem ávallt var fijór af hugmyndum,
ákafur að koma þeim á framfæri
og gera að vemleika. Það var
skemmtilegt og hressandi að fá hann
gustmikinn óvænt inn úr dyranum
í því skyni að eiga þægilegt spjall
yfir kaffibolla og vindli, heyra hann
af ákafa viðra hugmyndir sínar,
framtíðarsýnir og áætlanir um fram-
gang íslenzkra sögurannsókna og
útgáfu sögurita. Fyrir þessi löngu
kynni okkar, sem urðu að náinni
vináttu, get ég aldrei fullþakkað, og
mér er sannarlega tregt tungu að
hræra við fráfall míns góða vinar
og félaga.
Bjöm Þorsteinsson fæddist á íjót-
anda í Villingaholtshreppi á bökkum
Þjórsár 20. marz 1918, sonur Þor-
steins Bjömssonar (1886—1973) og
fyrri konu hans Þuríðar Þorvalds-
dóttur (1892—1945). Föðurafí
Bjöms var Bjöm Eysteinsson
(1848—1939), hinn alkunni heiða-
bóndi, sem reisti sér nýbýli á
Réttarhóli á Amarvatnsheiði árið
1886, og þar fæddist faðir Bjöms
sama ár; síðast bjó Bjöm Eysteins-
son að Grímstungu í Vatnsdal. Gaf
Bjöm Þorsteinsson út sjálfsævisögu
afa síns 1957 (2. útg. 1980). Móður-
afi Bjöms var klerkurinn sr. Þorvald-
ur Bjamarson á Mel í Miðfirði
(1840—1906), mikill lærdómsmaður
og búforkur. Átti Bjöm því til
traustra stofna að rekja nyrðra.
Foreldrar hans slitu samvistir, móðir
hans gerðist kennari í Húnaþingi,
en hann ólst upp með föður sínum
í Rangárþingi, m.a. að Vetleifsholti
og frá 1927—35 að Hellu við Ytri-
Rangá; þar varð Þorsteinn upphafs-
maður byggðar, rak þar verzlun
fyrstur manna, einnig sláturhús og
stundaði búskap; rekstur hans varð
fyrir miklum áfollum á kreppuámn-
um, svo að Þorsteinn hætti þar
starfsemi; keypti hann þá, ásamt
Klein kaupmanni í Reykjavík, jörð-
ina Selsund á Rangárvöllum, við
Heklurætur, og þar sleit Bjöm sonur
hans unglingsskónum, áður en hann
hleypti heimdraganum.
Hugur Bjöms Þorsteinssonar
hneigðist til mennta og langskóla-
náms. Undirbúning undir stúdents-
próf hlaut hann hjá þeim feðgum
sr. Ófeigi Vigfússyni og sr. Ragnari
syni hans, sem kenndu námfúsum
sveitaunglingum undir skóla, eins
og þá tíðkaðist enn samkvæmt göml-
um og góðum íslenzkum sið. Eftir
að hafa fengið góða undirstöðu hjá
þessum flölmenntuðu feðgum, lauk
Bjöm stúdentsprófi frá Menntaskól-
anum í Reykjavík, utanskóla, vorið
1941. Settist hann síðan í Háskóla
íslands og lauk þar kandidatsprófi
í íslenzkum fræðum með sögu að
sérgrein vorið 1947. Kennarar hans
í sögu vom þeir Ámi Pálsson, Jón
Jóhannesson og Þorkell Jóhannes-
son, en alla mat Bjöm mikils og
hefur minnst þeirra í ræðu og riti.
Lokaritgerð hans fjallaði um „kon-
ungseignir í Rangárþingi fyrir
siðaskipti".
Samhliða háskólanámi stundaði
Bjöm kennslu, var fyrst stundakenn-
ari í Iðnskólanum (1942—45) og
síðan í Gagnfræðaskóla Reykvíkinga
frá 1943, en fastur kennari síðar.
Gagnfræðaskóli Reykvíkinga var þá
og til ársins 1948 e.k. annar mennta-
skóli í Reylgavík (stofnaður 1928),
og var þar kennt allt upp í fjórða
bekk menntaskólanáms, þar sem þá
var takmörkuð innganga nemenda
í MR. Stóðu til þess vonir, að Gagn-
fræðaskóli Reykvíkinga yrði form-
lega gerður að öðmm menntaskóla
í Reykjavík, en skammsýni réð því
að svo varð ekki, og var skólinn lát-
inn falla inn í hið almenna fræðslu-
kerfi skv. lögum 1946 sem
gagnfræðaskóli (Vesturbæjar).
I þessum skóla kenndi Bjöm við
góðan orðstír íslenzku og sögu, og
ég hygg, að honum hafi líkað vistin
þar einstaklega vel. Þar var sam-
valið kennaralið hinna ágætustu
manna, sem hver framhaldsskóli
mátti telja sig fullsæmdan af, enda
fór fjöldi nemenda þaðan síðar inn
í menntaskólann og stóð sig yfirleitt
með prýði, að ekki sé meira sagt
um suma. Bjöm féll vel inn í þennan
kennarahóp, það var samstæð heild
og vinátta í milli. Hér vom frábærir
tungumálakennarar, eins og Bjöm
Bjamason í ensku, Bína Kristjánsson
í dönsku, sögukennarar, auk Bjöms,
eins og skólastjórínn Knútur Am-
grímsson og Sverrir Kristjánsson,
Guðni Jónsson í íslenzku, Steinþór
Guðmundsson í stærðfræði, listmál-
arinn Jóhann Briem í teikningu o.fl.
Þarf ekki frekar vitnanna við til að
staðfesta hvílíkt mannval var hér á
ferðinni, og þvi vel fyrir námi þeirra
unglinga séð, _ sem vom á þessari
menntabraut. Ég minnist þeirra allra
með hlýhug og þakklæti. Mér er
Bjöm Þorsteinsson einlægt minnis-
stæður frá því hann kom fyrst í
bekkinn okkar á haustdögum 1945,
þegar skólinn var nýfluttur í gamla
Stýrimannaskólahúsið við Öldugötu.
Hann var góður kennari, áhugasam-
ur, örgeðja og kvikur á fæti, eðlis-
þættir, sem alla tíð einkenndu Bjöm
Þorsteinsson. Tveimur ámm síðar
varð hann kennari minn í íslands-
sögu, kenndi hina kjammiklu bók
Amórs Siguijónssonar (sem var
sögð samin fyrir greinda Þingey-
inga!), og greinilegt var, að hinn
ungi kennari var í essinu sínu, er
hann kenndi þá grein, sem hann
hafði nýlokið prófi í við Háskólann.
Það sýndi sig fljótt, að sagnfræð-
ingurinn ungi hugði ekki á gagn-
fræðaskólakennslu einvörðungu, þó
honum félli vistin vel innan um ungl-
ingana. Veturinn 1948—49 var
Bjöm í framhaldsnámi í sagnfræði
við háskóla í London með styrk frá
British Council. Hann stefndi mark-
visst að því að hasla sér völl á sviði
sagnfræðirannsókna og síðan rit-
störf í beinu framhaldi, og það var
ljóst, að þar var ötull og glöggur
verkmaður kominn til starfa þar sem
Bjöm var. Fyrir utan ýmsar alþýð-
legar greinar um söguleg eftii í
dagblöðum á næstu ámm, ritaði
hann viðameiri þætti í tímarit, t.d.
um siðaskiptin og Jón Arason
(1950), fslandsverzlun Englendinga
á fyrri hluta 16. aldar (Skímir
1950), Siglingar til íslands frá Bisk-
ups Lynn í afmælisriti Sigurðar
Nordals (Á góðu dægri 1951), Sendi-
ferðir og hirðstjóm Hannesar
Pálssonar og skýrsla hans (Skímir
1953). Fall Bjöms Þorleifssonar á
Rifi og afleiðingar þess (Safn til
sögu Islands, 1956). Með þessum
ritgerðum stefndi hann óðfluga inn
á það svið, sem átti eftir að verða
sérgrein hans í sagnfræði, 15. öldin.
Á þessum ámm er Bjöm Þor-
steinsson farinn að semja yfirlitsverk
um íslandssögu, sem þá skorti mjög
á markaði, þar sem í raun var ekki
til neitt slíkt verk, nánast aðeins
skólabækur, þótt undarlegt megi
virðast. Fyrsta bindi þessa verks
Bjöms var „íslenzka þjóðveldið",
sem út kom 1953, viðamikið rit um
sögu íslands frá upphafi til Gamla
sáttmála 1262. Hér mddi Bjöm nýja
braut að ýmsu leyti, fítjaði upp á
nýrri efnismeðferð, hafði aðrar
áherzlur, en áður tíðkaðist, tengdi
söguna meir almennri þróun í Evr-
ópu, fjallaði ítarlega um þróun
atvinnuhátta og þjóðfélagsskipunar,
gerði minna úr atburðarás Sturl-
ungaaldar en áður var gert o.fl. Það
var ekki að ástæðulausu, að jafn
ágætur sagnfræðingur og Ólafur
Hansson kvæði upp úr um það í rit-
dómi, að útgáfu þessa rits bæri að
telja til „stórtíðinda" í ísl. sagnfræði
og ritið „stórfróðlegt og bráð-
skemmtilegt aflestrar". Þessi
ánægja yfir lofsverðu framtaki hins
unga og efnilega sagnfræðings mun
þó ekki alls staðar hafa verið
ríkjandi, því að sumir töldu hann
fara leyfislaust inn á svið, sem aðrir
menn, honum eldri, hefðu helgað sér
og ættu forgangsrétt, ef nokkuð
væri! Bjöm lét þó ekki deigan síga
og gaf út framhaldið „Islenzka
skattlandið I“, sögu íslands frá 1262
til 1400, ritað á svipuðum gmnd-
velli og bókin um þjóðveldið. Nú var
hann kominn að því tímabili íslands-
sögunnar, þar sem fmmrannsóknir
skorti mjög, til þess að unnt væri
að rita fullnægjandi yfirlitsrit, þar
sem var 15. öldin. Þess vegna fór
svo, að næsta áratug sökkti hann
sér af mikilli elju niður í rannsóknir