Morgunblaðið - 16.10.1986, Blaðsíða 49

49
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 16. OKTÓBER 1986
á þessu tímabili, hinum „myrku mið-
öldum" íslandssögunnar, og tókst
að lýsa þar upp með þeim hætti, að
þar varð bjart um að litast áður en
yfir lauk.
Árið 1957 flutti hann erindi á
norrænu sagnfræðingamóti í Árós-
um um ísland, Hansaborgimar og
Norðurlönd, og á þessum og næstu
árum ritaði hann yfírlitsgreinar um
fjölmörg miðaldaefni í hina miklu
alfræðibók „Kulturhistorisk Leksi-
kon for nordisk middelalder;“
ennfremur annaðist hann útgáfu 16.
bindis „íslenzks fombréfasafns",
sem út kom í heftum á ámnum
1952-59 (og 1972). Af þessu má
sjá að Bjöm Þorsteinsson hafði mörg
jám í eldinum.
Við fráfall Jóns Jóhannessonar,
prófessors, vorið 1957, var einsætt,
að þegar eftirmaður hans yrði ráð-
inn, mundi Bjöm Þorsteinsson vera
í fremstu röð þeirra, sem til greina
kæmu í embættið. Þó fór svo, að í
það var skipaður ágætur maður,
Guðni Jónsson magister, enda var
hann doktor að nafnbót fyrir merkt
rit um byggðasögu í Ámessþingi,
og Bjöm samfagnaði skólastjóra
sínum og vini.
Árið 1958—59 vann Bjöm að
skjalarannsóknum í Hamborg og
flutti fyrirlestur við háskólann þar
um tengsl íslendinga og Hamborg-
ara á 16. öld. Hann ritaði grein um
Hinrik VIII og ísland (Andvari og
Saga Book 1959) og greinar í tíma-
rit Sögufélags, Sögu (1960), sem
hann þá gerðist ritstjóri að, ásamt
dr. Bimi Sigfússyni og vann að því
að koma ritinu í nýjan búning. í
janúar 1961 tók hann sæti í stjóm
hins gamla fræðafélags, Sögufélags,
(stofnað 1902) í stað dr. Þorkels
Jóhannessonar, sem féll frá haustið
áður. Bjöm var því, ef svo má segja,
kominn í fremstu víglínu íslenzkra
sagnfræðinga, lærðastur manna á
sínu sviði, afkastamikill og hug-
myndaríkur. Hann var því í raun
sjálfkjörinn til hinnar akademisku
sagnfræðikennslu við Háskóla ís-
lands, þegar annað prófessorsem-
bættið varð þar laust við fráfall
Þorkels Jóhannessonar. Hann sótti
að sjálfsögðu um embættið, en sök-
um fádæma pólitískrar einsýni og
einkennilegra geðþóttaákvarðana
þeirra, sem með völdin fóm (og ekki
er ný bóla hjá veitingarvaldinu) var
vísindalegri hæfni kastað fyrir róða
og gengið fram hjá Bimi við skipan
í þetta embætti. Þar sem hann leyndi
því aldrei, að hann var eindreginn
sósíalisti að stjómmálaskoðun, var
hann ekki þóknanlegur veitingar-
valdinu og áhangendum þess, svo
að á honum var níðst með auðsærri
og fullkominni rangsleitni. Það kom
líka í ljós, áður en á löngu leið, að
hér hafði hinum hæfasta manni ver-
ið vísað frá, og þá hvorki spurt um
framgang fræðigreinar hans né vel-
famað stúdenta í sagnfræði; fyrir
það mátti sagnfræðikennslan gjalda
um árabil. Bjöm Þorsteinsson var
ekki maður þeirrar gerðar að sýta
það þó stjómvöld yrðu sértil skamm-
ar. Honum hlaut að falla þungt hið
innra með sér að vera beittur slíkum
bolabrögðum, en hið ytra lét hann
sér fátt um fínnast, hnussaði við, ef
á þetta var minnzt og vék því frá í
hálfkæringi, glaður yflr því að fá
að vera áfram með sínum ærsla-
fengnu unglingum.
Afram hélt Bjöm ótrauður á
vísindabraut: Hann ritaði alllangar
greinar í Sögu árin 1964 og 1965,
Þætti úr verzlunarsögu Norðmanna
fyrir 1350 og íslands- og Græn-
landssiglingar Englendinga á 15.
öld; árið 1965 gaf hann út bókina
„Ævintýri Marcellusar Skálholts-
biskups", fróðlega og skemmtilega
frásögn um þennan þýzka ævintýra-
mann á 15. öld, sem skipaður var
biskup í Skálholti, en komst aldrei
til fslands. Árið 1966 var Bjöm tek-
inn til að nýju við ritun þjóðveldis-
sögunnar en það ár kom út „Ný
íslandssaga“, þar sem hann tók
ýmsa hluti til endurskoðunar, brydd-
aði enn upp á nýjungum í riti þeirrar
sögu; hann fellir inn í frásögnina
alUangan kafla um land og náttúru,
tengir enn betur en áður atburði
hérlendis við sögu Evrópu, ekki sízt
þróunina í Noregi, svo og tengsl
kirkju hérlendis við skipan hins al-
þjóðlega kaþólska kirkjuvalds.
Hlutverk kirlqugoðanna varð í þessu
riti og löngum síðar umhugsunar-
og rannsóknarefni, sem Bjöm fékkst
við til æviloka. Því miður hélt hann
ekki áfram söguritun í þessum dúr,
svo vel sem hann fór af stað, enda
hlóðust önnur verkefni á hann jafn-
hliða kennslustörfum.
Haustið 1965 tók Bjöm að sér
forsetastarf í Sögufélagi, þegar
Guðni Jónsson baðst þar lausnar.
Frá upphafi varð metnaður Bjöms
fyrir hönd Sögufélags mikill; hann
vildi efla það með ráðum og dáð,
auka útgáfu ísl. heimildarita eftir
föngum og styrkja Sögu, hið eina
faglega tímarit í sagnfræði á ís-
landi, en bæði þessi verkefni eru
aðalviðfangsefni félagsins. Hann var
vakinn og sofinn yflr velferð Sögufé-
lags næstu 12 árin, aflaði handrita
til útgáfu, m.a. hina merku Stjómar-
ráðssögu Agnars Kl. Jónssonar og
ritgerða próf. Jóns Steffensens,
„Menning og meinsemdir", leitaði
stuðnings opinberra aðila, kom á
samvinnu félagsins og Reykjavíkur-
borgar um útgáfu „Safns til sögu
Reykjavíkur“ og ráðstefnu þessara
aðila um sögu Reykjavíkur (1974
og 1977); hann kom viðamestu útg-
áfu félagsins „Alþingisbókum Is-
lands", á öruggan gmndvöll með
samvinnu við Alþingi, svo að nokkuð
sé nefnt. Bjartsýni hans, elja og
ósérplægni skilaði Sögufélagi langt
fram á veginn, svo að segja má, að
hann hafl í raun endurreist félagið,
lagt gmndvöll að velgengni þess,
þegar samkeppni í bókaútgáfu fór
vaxandi og erfíðleikar vegna verð-
bólgu steðjuðu að. Hann kom á fót
fastri afgreiðslu fyrir félagið 1975,
með föstum starfskrafti, en af því
leiddi fljótlega aukinn félagsmanna-
íjölda og gróskumikla starfsemi.
Eldmóður hans eggjaði menn til
dáða í þágu Sögufélags, og honum
tókst að laða til samstarfs fólk úr
ýmsum áttum í þessu skyni. Bjöm
lét af störfum fyrir félagið 1978, en
einlægt fylgdist hann með starfsemi
þess af áhuga og hafði reglulegt
samband við afgreiðslu þess, svo og
undirritaðan, sem tók við forseta-
starfi eftir hann, og gladdist með
okkur yflr framgangi félagsins.
Síðustu samskipti Bjöms og Sögufé-
lags vom í ágúst sL, þegar við
undirrituðum samning um útgáfu
vandaðrar íslandssögu, frá upphafl
til okkar tíma, sem hann er aðal-
höfundur að. Fyrir forystustarf hans
í Sögufélagi um rúmlega 12 ára
skeið em honum færðar hugheilar
þakkir nú að leiðarlokum.
Sumarið 1965 urðum við Bjöm
samstarfsmenn hjá Bókaútgáfu
Menningarsjóðs við samningu upp-
flettirits í fslandssögu í Alfræði
Menningarsjóðs, sem var undir rit-
stjóm Ama Böðvarssonar. Því miður
féll verkið niður um sinn, er það var
komið á nokkum rekspöl. Það kom
í minn hlut nokmm ámm síðar að
halda því áfram til loka, og veitti
Bjöm mér þá mikilsverðan stuðning
og hvatti mig á alla lund; auðveld-
aði þetta mér verkið og fyrir það
er ég honum ævinlega þakklátur. •
Haustið 1966 varð Bjöm Þor-
steinsson skipaður sögukennari í
hinum nýstofnaða menntaskóla, sem
þá var að rísa við Hamrahlíð; þar
starfaði hann næstu flmm árin, eða
til ársins 1971. Við vomm þar báðir
samkennarar þessi ár og það var
ánægjulegur tími. Bjöm var áhuga-
samur og lifandi kennari, ekki síður
en hann hafði verið forðum, þegar
ég sat hjá honum á skólabekk; hann
hafði rík áhrif á nemendur sína,
hvatti þá óspart til dáða með miklum
árangri, vann stöðugt að endumýjun
kennslunnar, leysti úr tilflnnanleg-
um kennslubókarskorti með fmm-
samningu og þýðingu slíkra rita, þ.á
m. almennrar miðaldasögu í sam-
vinnu við Amgrím ísberg. Ég og
aðrir kennarar gátum ekki annað
en smitazt af þessum áhuga og vor-
um áður en varði famir að bera
okkur til að ganga í fótspor þessa
dugmikla forsvarsmanns sögunnar í
MH, með því að leggja okkar litla
skerf fram í kennslubókagerð. í fé-
lagslífi kennara MH var Bjöm
hrókur alls fagnaðar, ávallt bráð-
skemmtilegur og góður félagi, sem
gott var að samneyta í leik og starfí.
Það var sannarlega eftirsjá að hon-
um frá MH, þegar hann hvarf þaðan
til kennslustarfa í Háskóla fslands.
Árið 1969 hafði Bjöm gefið út
„Enskar heimildir um sögu íslend-
inga á 15. og 16. öld,“ og í framhaldi
af því sendi hann frá sér viðamikið
vísindarit, „Enska öldin í sögu ís-
lendinga", 1970; var það tekið gilt
til doktorsvamar við heimspekideild
Háskóla íslands, og fór hún fram
26. júlí 1971. í þessu riti sínu lagði
Bjöm fram niðurstöður ítarlegra
rannsókna sinna um margra ára
skeið á því tímaskeiði í sögu okkar,
sem hann nefndi „ensku öldina", og
greina frá tengslum íslendinga og
Englendinga á 15.—16. öld, er Eng-
lendingar sigldu hingað á norðurslóð
stórum flota, og þau átök, sem þar
fylgdu í kjölfarið. Hér er ekki rúm
til að fara frekari orðum um þetta
rit Bjöms, sem hann að verðleikum
hlaut hina æðstu lærdómsnafnbót
fyrir. Þessi frami Bjöms varð til
þess, að ekki var lengur stætt á því
að ganga framhjá honum við veit-
ingu kennaraembættis f háskólan-
um; lektorsstarf í sögu, sem auglýst
hafði verið laust um vorið, var veitt
honum 1. júlí 1971.
Svo hittist á um þær mundir, að
Magnús Már Lárusson, prófessor í
sögu, sem gegndi embætti háskóla-
rektors, fékk sig leystan frá kennslu;
var Bjöm þá settur prófessor í hans
stað og gegndi því starfl, þar til
Magnús fékk lausn frá embætti, en
þá var Bjöm skipaður í það, árið
1976.
Það var ekki um að villast, að þar
var réttur maður á réttum stað sem
háskólakennari, þar sem Bjöm Þor-
steinsson var. Áhugi hans, dugnaður
og hinn sífrjói hugur hvatti nemend-
ur til dáða og hlaut að laða fram
jákvæð viðhorf og viðleitni til at-
hafnasemi í námi; ég hygg, að Bjöm
hafi haft þá eiginleika til að bera,
sem háskólastúdentar kunna bezt
að meta í fari kennara sinna. Ég
hygg einnig, að fyrstu ár sín í há-
skólanum hafl hann notið sín einna
bezt, þó að hann hafl kannski stund-
um fyllzt óþolinmæði og jafnvel
vandlætingu yflr því, hversu hægt
miðaði ýmsum málum á vettvangi
sagnfræðinnar, því að framgangur
hennar var honum hjartans mál.
Það var mikið mein, að Bjöm bjó
alltof skamman tíma við óskerta
starfsorku sem háskólakennari,
beztu ár hans vom senn að baki,
heilsu þessa vinnuvíkings hnignaði,
svo að hann kaus að láta af föstu
starfí árið 1978, er hann varð sex-
tugur, og gefa þá öðrum yngri
tækifæri til að komast að, en stunda-
kennslu hafði hann þó á hendi næstu
árin.
Árið 1976 sendi Bjöm frá sér ri-
tið „Tíu þorskastríð" í tilefni þess
að landhelgismálið leystist endan-
lega á því sama ári. Og eftir að
hann minnkaði við sig kennslu hélt
hann ritstörfum áfram eftir mætti;
„íslensk miðaldasaga" kom út í
tveimur útgáfum á vegum Sögufé-
lags, 1978 og 1980, en hún var um
nokkurt skeið notuð til kennslu í
framhaldsskólum. Árið 1979 sendi
hann frá sér bókina „Kínaævintýri"
á forlagi Bókaútgáfu Menningar-
sjóðs, skemmtilega frásögn, byggða
á dagbókarblöðum frá 1956, er hann
fór í boðsferð til Kína, ásamt átta
þjóðkunnum íslendingum, m.a.
Magnúsi Jónssyni, prófessor, Jóni
Helgasyni, Jakobi Benediktssyni,
Ólafi Jóhannessyni, Brynjólfi
Bjamasyni o.fl. Þegar Bjöm varð
sextugur 1978 gaf Sögufélag út
afmælisrit honum til heiðurs, „Á
fomum slóðum og nýjum", með
ýmsum greinum hans, auk tabula
gratulatoria, sem þar til heyrir, svo
og ritskrá Bjöms frá upphafí.
Siðasta ritverk Bjöms var íslands-
saga frá upphafí til okkar dags,
yfírlitsverk, sem þýtt var á dönsku
og geflð út af Politikens Forlag í
fímm binda ritröð um sögu þeirra
landa, sem fymim tilheyrðu danska
ríkinu. Þetta er allstór bók, yfír 300
bls., myndskreytt og vönduð í alla
staði, til sóma fyrir höfund og útgef-
anda. Rit þetta mun Bjöm hafa
samið að undirlagi vinar síns danska
sagnfræðingsins dr. Svend Ellehoj,
sem vissi Bjöm allra manna hæf-
astan til að færast þetta í fang; ég
hygg, að þetta verkefni hafa verið
mjög að skapi Bjöms, svo oft sem
hann hafði rætt um nauðsyn útgáfu
íslandssögu á erlendum málum.
Svanasöngur Bjöms á ritvelli er
þó enn ósunginn, því að á næsta ári
mun Sögufélag gefa út eftir hann
íslandssögu í einu bindi, sem stefnt
er að, að verði ekki síðri að búningi
en danska útgáfan; texti Bjöms
verður hér fyllri, og samstarfsmenn
hans, Bergsteinn Jónsson og Helgi
Skúli Kjartansson, munu endur-
semja sögu 20. aldar.
Til viðbótar þeim umfangsmiklu
ritstörfum, sem Bjöm Þorsteinsson
innti af. hendi og hér hafa verið
nefnd, þó hvergi tæmandi, má til-
greina ýmis önnur útgáfurit, smærri
og stærri. sem hann vann að: Kafla
í „Sögu íslands" III. bindi 1978
(Þjóðhátíðarsagan) og í IV. bindi,
sem enn er óútkomið, kafla um Þing-
velli í „Landið þitt", 5. bindi; hann
ritaði fjölda leiðarlýsinga fyrir
Ferðaskrifstofu ríkisins, þar sem
hann gegndi fararstjórastarfí á ár-
unum 1950—62, og um Grænland,
en fararstjóri var hann í Grænlands-
ferðum á vegum Flugfélags íslands
1962-72.
Bjöm hefur samið ógrynni blaða-
og tímaritsgreina um söguleg efni,
ritdóma um bækur, auk skrifa um
önnur hugðarefni, t.d. stjómmál, en
hann var alla tíð einlægur sósíalisti
og lét oft til sín taka í þágu þeirrar
hugsjónar, var meira að segja fram-
bjóðandi Sósíalistaflokksins í Vest-
ur-Húnavatnssýslu 1953 og
Alþýðubandalagsins í Rangárvalla-
sýslu 1956, ennfremur í bæjarstjóm-
arkosningum í Hafnarflrði fyrir
Alþýðubandalagið 1962, en þá var
hann búsettur þar. í pólitískum efn-
um var hann heill og traustur félagi,
sem aldrei léði máls á því að bera
sannfæringu sína á sölutorg sjálfum
sér til upphefðar.
Bjöm ferðaðist ungur til Tékkó-
slóvakíu og varð síðan mikill vinur
Tékka, og lengi formaður í félagi,
sem hélt uppi vináttutengslum við
þá. Það varð honum því mikið
harmsefiii, þegar Sovétríkin réðust
inn í landið í ágúst 1968 og hand-
tóku helztu forystumennina og fluttu
þá nauðungarflutningi til Moskvu.
Mér er minnisstætt, er Bjöm sagði
mér fyrstur manna þessi ægilegu
tíðindi, og ég man hversu ótrauður
hann vann að mótmælafundi með
fjölda ræðumanna, sem fordæmdu
harðlega framferði Rússa gegn vin-
veittri þjóð, sem vildi freista þess
að koma á hjá sér „mannúðlegum
sósíalisma“ vorið og sumarið 1968.
Það var ekki „skriðdrekasósíalismi",
sem Bjöm Þorsteinsson og sam-
heijar hans voru að beijast fyrir.
Þá skal þess getið, að rangæskum
æskustöðvum sínum sýndi Bjöm
mikla ræktarsemi, sem m.a. kom
fram í störfum hans fyrir Rangæ-
ingafélagið í Reykjavík, en þar
gegndi hann formennsku á árunum
1950-58.
Meðal hugðarefna Bjöms vom
ræktunarstörf, og hann vann í
frístundum að ræktun tijálundar í
Hafnaifyarðarhrauni, ásamt frænd-
um sínum um alllangt skeið, og
þangað fór hann oft til að hlynna
að og fylgjast með gróðrinum. Vorið
1985 hlaut hann viðurkenningu fyrir
þessi störf sín. Það var með ólíkind-
um, hveiju Bjöm kom í verk, og á
mörgum sviðum hafði hann sannar-
lega goldið torfalögin.
Bjöm Þorsteinsson kvæntist 29.
júní 1946 Guðrúnu Guðmundsdótt-
ur, dóttur Guðmundar Finnbogason-
ar, landsbókavarðar, og konu hans,
Laufeyjar Vilhjálmsdóttur. Þau eiga
eina dóttur, Valgerði, sem er kenn-
ari að mennt, gift Ágústi Þorgeirs-
syni, verkfræðingi, og eiga þau þijú
böm.
Síðsumars 1984 varð Bjöm Þor-
steinsson fyrir því áfalli á heilsu
sinni, að hann náði aldrei fyrri þrótti
og dvaldist mörgum sinnum í sjúkra-
húsum, oft milli heims og helju.
Óvenjulegt eðlislægt þrek og óbug-
andi lífsvilji leiddi þó til þess, að af
honum bráði á stundum, hann hélt
andlegum styrk og gat komizt ferða
sinna með góðri hjálp konu sinnar,
en hann varð aldrei samur og fyrr.
Hann lézt hinn 6. október sl., 68 ára
gamall.
Við leiðarlok kveð ég minn gamla
kennara, samstarfsmann, samherja
og vin eftir okkar löngu kynni. Nú
þegar þessi vegferð er á enda, miklu
fyrr en ég hafði vænzt, er mér sökn-
uður í huga, en ég vil segja, að
ferðin var viðburðarík og minnis-
stæð. Það er skarð fyrir skildi, þegar
slíkir menn falla í valinn eins og
Bjöm Þorsteinsson en minning hans
mun einlægt lifa í huga mínum, —
minningin um heilsteyptan,
skemmtilegan og góðan dreng, sem
gaman var að eiga samfélag með.
Ég færi Guðrúnu og fjölskyldu
vörur
ÚRVALAF REKSTRAR-
VÖRUM FYRIR
ÚTGERÐ OG FISK-
VINNSLU
Æíuldiru
BORÐLAMPAR
HENGILAMPAR
VEGGLAMPAR
OLÍUOFNAR
GASLUKTIR
OLÍUHAND-
LUKTIR
OLÍULAMPAR
•
GÚMMÍSLÖNGUR
ALLAR STÆRÐIR
PLASTSLÖNGUR
GLÆRAR MEÐ OG ÁN INN-
LEGGS
SLONGU-
KLEMMUR
ALLAR STÆRÐIR
EINNIG ÚR RYÐFRfU STÁLI
•
SVISSNESK ÚRVALS
TRÉÚTSKURÐARJÁRN
OG ALLS KONAR VERK-
FÆRI FYRIR SKÓLA —
VERKSTÆÐIOG HEIMILI -
VASAHNÍFAR
•
FÖNDURGARN
SÍSAL — LfNUR OG TÓG
GALVANISERAÐ BAK-
JÁRN
•
SKIPA-OG BÁTA-
SAUMUR
BORÐASTREKKJARAR
— MARGAR GERÐIR
STILL-LONGS
ULLARNÆRFÖT
NÆLONSTYRKT
DÖKKBLÁ FYRIR BÖRN OG
FULLORÐNA
SOKKAR
KULDAFATNAÐUR
REGNFATNAÐUR
VINNUFATNAÐUR
VINNUHANSKAR
KLOSSAR
GÚMMÍSTÍGVÉL
ÖRYGGISSKÓR
ÁNANAUSTUM
Sími 28855
OPIÐ LAUGARDAGA 9 -12