Morgunblaðið - 16.10.1986, Blaðsíða 50

50______________________________
hennar innilegar samúðarkveðjur frá
mér og mínu fólki.
Að lokum. Hafi hann þökk fyrir
samfylgdina og vináttuna. Fari vel,
bróðir og vinur. Hvíli hann í friði.
Einar Laxness
Það er ekki ætlun mín að rita
hér langt mál um mág minn, Bjöm
Þorsteinsson, heldur aðeins fáein
kveðju- og þakkarorð. Þótt við
værum samtímis í háskólanum á
árunum 1943—1946, tókust ekki
veruleg kynni með okkur fyrr en
hann gekk að eiga Guðrúnu, systur
mína, sumarið 1946 og fluttist á
Suðurgötu 22, þar sem þau bjuggu
um daga móður minnar eða til
1960. Við vorum þar hins vegar
samtímis í hálft sjötta ár eðan þang-
að til seint á árinu 1951, að ég
hélt vestur um haf til að starfa þar.
Ég minnist með þakklæti Suður-
götuáranna og samvistanna þar, og
eins nokkurra mánaða, er ég dvald-
ist þar í sumarleyfum næstu árin á
eftir.
Ég man, að í brúðkaupsveizlu
Bjöms og Guðrúnar 29. júní 1946
sagði móðir mín í ræðu — og tók
þar í gamni nokkuð kostulega til
orða, að hún hefði alltaf gert sér
háar vonir um tengdasoninn, þ.e.
að hann yrði hávaxinn eins og dótt-
irin. En móðir mín varð hvorki um
það né annað fyrir vonbrigðum, því
að hið bezta fór á með hjónunum
og þeim móður minni og öðm heim-
ilisfólki. Þótt Bjöm væri mikið
starfandi út á við við kennslustörf
og í féiagsmálum, var hann jafnan
sælastur heima, við rannsóknir
sínar og ritstörf. Sumartíminn varð
honum þá löngum dtjúgur, þótt
hann verði hveiju sumri jafnffamt
að nokkru til ferðalaga og útivist-
ar, ekki sizt eftir að hann hóf ásamt
nokkmm félögum sínum skógrækt
f hrauninu sunnan Hafnarfjarðar.
Hann var í föðurætt af léttu heiða-
mannakyni, sem vflaði ekki fyrir
sér bæjarleiðina, eins og ég orðaði
það stundum við hann. En afi hans
var Bjöm í Grímstungu Eysteins-
son. Bjöm Þorsteinsson sótti að
vísu léttleika einnig í móðurætt
sína, afi hans þeim megin, fræði-
maðurinn sr. Þorvaldur Bjamason
á Melstað, og kona hans, Sigríður
Jónasdóttir, vom hvert um sig
bamabam sálmaskáldsins og fjör-
mannsins, sr. Þorvalds Böðvarsson-
ar.
Þótt Bjöm væri ekki skáld í hinni
venjulegu merkingu þess orð, kenn-
ir oft skáldlegra tilþrifa í verkum
hans, yfir þeim einhver blær, er
gerir þau aðlaðandi og skemmtileg.
Seinustu dæmi þessa mátti sjá i
nokkmm greinum, er birtust eftir
hann f Lesbók Morgunblaðsins ekki
alls fyrir löngu. Þar varpaði hann
einnig fram nýjum og um sumt
nýstárlegum kenningum, er hann
var að glíma við, þegar bráði af
honum í erfíðum veikindum, er
hann átti við að stríða síðustu tvö
árin og sýndu bezt, hvert þrek-
menni hann var.
Ég kveð Bjöm mág minn með
þökk og söknuði og votta Guðrúnu
systur minni, Valgerði dóttur
þeirra, fjölskyldu hennar og öðmm
vandamönnum innilega samúð.
Finnbogi Guðmundsson
Að kvöldi mánudagsins 6. októ-
ber barst mér hingað til Stokkhólms
fregn um að Bjöm Þorsteinsson
hefði látist eftir langvarandi veik-
indi.
Ég kynntist Bimi fyrir réttum
tíu ámm er ég kom heim frá BA-
námi í sagnfræði í Englandi og
leitaði til hans vegna áhuga míns
I á kandidatsnámi í sögu við HÍ.
Bjöm var þá prófessor í sagnfræði
við Háskóla íslands og ég fann
þegar á fyrsta fundi okkar að til
hans var gott að leita. Þótt ég hefði
ekki hitt Bjöm að máli fyrr en
sumarið 1976 hafði ég fyrr kynnst
verkum hans af bókum og átti í
huga mér 15 ára gamla mynd af
honum sunnan úr Hafnarfírði þar
sem við vomm grannar um skeið í
Kinnunum. Þar hafði hann upp úr
1960 keypt sér „hús og belgskóda
fyrir afganginn", eins og hann
komst einhvem tíma að orði við
mig.
Ég sat í tímum hjá Bimi veturinn
1976—77. Þá kenndi hann nám-
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 16. OKTÓBER 1986
skeið um efhi sem mjög var á
dagskrá um þær mundir og honum
var einkar hugleikið, nefnilega
landhelgisdeilur íslendinga og
Breta. Fyrir jólin 1976 kom út rit
hans um þetta efni: „Tíu þorska-
stríð". Þetta var eina formlega
námskeiðið sem ég sat hjá Bimi.
Þar kom berlega fram hversu lagið
honum var að vekja áhuga nemenda
sinna á kennsluefninu og gera það
ljóslifandi fyrir þeim. I tengslum
við þetta námskeið fékk Bjöm m.a.
léð varðskip og áhöfn og fór vítt
og breitt um innanverðan Faxaflóa
með nemendahópinn og nokkra inn-
vígða aðra til að komast í
„stríðsham" og í framhjáhlaupi
kanna meintar miðaldahafnir,
skreiðarbyrgi og síldarmið úr réttu
sjónarhomi. Þetta námskeið Bjöms
verður mér þó minnisstæðast fyrir
þær sakir að upp úr því tókust með
okkur vaxandi kynni. Á þessum
ámm átti ég ófáar samverustundir
með Bimi og konu hans, Guðrúnu
Guðmundsdóttur, á heimili þeirra í
Kópavogi, og alloft leit Bjöm við í
kaffi hjá okkur Berglind í Hafnar-
firði. Ékki ber síður að minnast
stuttra ferðalaga og vettvangs-
kannana í grennd við höfuðborgar-
svæðið. Ógleymanlegastar verða
skógarferðimar út í hraunið upp
af Straumi, en þar skammt suður
og vestur af Straumsseli hófu Bjöm
og nokkrir jafnbjartsýnir félagar
hans skógrækt skömmu fyrir 1960.
Sjálfur sleit ég bamskónum að
nokkm á Vatnsleysuströnd, þar
sem ég var hjá frændfólki mínu í
sveit allmörg sumur. Hafandi
klungrast þar um urðir í eltingar-
leikjum við ljónstyggar tvílembur
átti ég ekki von á því að nokkmm
manni kæmi í hug að freista þess
að rækta skóg í hraunum Reykja-
ness. Tilraun þeirra félaga hefur
þó borið nánast ótrúlegan árangur
og var unun að því að ganga til
skógar með Bimi, að ekki sé talað
um að fá að hjálpa honum að planta.
Var þá ýmislegt skrafað, ekki síst
um sagnfræði, þótt á milli reyndist
stundum nauðsynlegt að biðja fyrir
lífdögum fyrirgengilegra sprota.
Aðrir verða vafalaust til að rekja
ævi- og starfsferil Bjöms, og skal
það því ekki gert hér. Ég vil aðeins
geta þess að eftir hann liggja um-
fangsmeiri rannsóknir og ritverk
en flesta aðra íslenska sagnfræð-
inga. í mikinn hluta hinnar gífur-
legu vinnu sem að baki þeirra liggur
réðist hann, eins og í skógræktina,
án þess að ytri aðstæður væra eins
ákjósanlegar og skyldi. Bjöm
Egndi aðeins störfum við Háskóla
ands skamma hríð, eða
1971-1978 og 1979-1980. Flest
ritverk sín (sjá ritaskrá fram til
1978 í greinasafninu „Á fomum
slóðum og nýjum") skrifaði hann
því samhliða erilsamri kennslu við
gagnfræða- og menntaskóla, auk
þess sem hann fékkst við önnur
störf, t.a.m. stofnaði hann til leið-
sögumannanámskeið og gegndi
fararstjóm innanlands og í Græn-
landsferðum. Þá var Bjöm á annan
áratug forseti Sögufélags og einn
af ritstjómm tímarits þess, Sögu.
Er með ólíkindum hveiju hann af-
rekaði við þessar aðstæður og ekki
örgrannt um að hin ótrúlega elja
hans við ijölbreytt og vandasöm
störf meðan hann enn var á besta
skeiði hafí átt einhvem átti í þeim
sjúkdómum er hann átti við að
stríða hin síðari ár.
Einn meginkost fræðimennsku
Bjöms tel ég vera hversu iðulega
hann setti fram fmmlegar og
ögrandi hugmyndir og kenningar
um gang sögunnar, og hversu tilbú-
inn hann var til að endurskoða fyrri
skrif sín í ljósi nýrrar þekkingar. í
ritstörfum sínum naut hann þess
hversu góður rithöfundur hann var
og hversu yfirgripsmikla þekkingu
hann hafði á sögu Evrópu. Fáir
íslenskir sagnfræðingar hafa að
mínu mati tengt rannsóknarverk-
efni sín betur sögu álfunnar en
Bjöm gerði. Þannig margendur-
skoðaði hann í prentuðum ritum þá
mynd af miðaidasögu íslands, sem
hann fyrst setti fram í ritunum „ís-
lenska þjóðveldið" og „íslenska
skattlandið" á sjötta áratugi aldar-
innar. Síðari rit hans um þetta efni,
„Ný íslandssaga", „Enska öldin“,
og „íslensk miðaldasaga" og nú
síðast yfirlitsrit hans (ásamt Berg-
steini Jónssyni og Helga Skúla
Kjartanssyni) á dönsku um sögu
íslands hafa öll miðað í þá átt að
tengja sögu íslands betur sögu álf-
unnar. Þannig hefur hann, svo
nokkur dæmi séu nefnd, öðram
skýrar bent á áhrif lénsskipulagsins
á stjómhætti „goðaveldisins", en
það hugtak innleiddi hann í stað
„þjóðveldisins". Hann sýndi fram á
hvemig ísland varð að bitbeini
Dana og Englendinga á 15. öld,
leiddi rök að því að sú reynsla af
siglingum sem Bretar fengu af veið-
um sínum á íslandsmiðum frá þvf
á 15. öld hefði skipt vemlegu máli
þegar tekið var til við uppbyggingu
breska flotans og setti fram hug-
myndir um hvemig ísland hefði
komist á breskt valdsvæði í Norð-
ur-Atlantshafi þegar á fyrstu
áratugum 19. aldar. Rit hans um
íslandssögu sem út kom á dönsku
fyrir liðlega ári hefur og vakið mikla
athygli á Norðurlöndum, enda
fyrsta heildaryfirlit um sögu lands
og þjóðar eftir Islenskan sagnfræð-
ing sem aðgengilegt er á erlendu
máli. Bjöm lagði alla tíð mikla
áherslu á að íslenskir sagnfræðing-
ar tækju virkan þátt í norrænu
rannsóknarsamstarfi og reglulegu
þinghaldi norrænna sagnfræðinga.
Bjöm Þorsteinsson var stórbrot-
inn maður í hugsun og framgöngu
og svo sem títt er um slíka menn
gátu hugmyndir hans og verk verið
umdeild. í stuttu samtali gat hann
lagt gmnnað í fjölmörgum rann-
sóknarverkefnum. Hann var óspar
á hugmyndir og ráðleggingar, hafði
unun af því að miðla þekkingu sinni
og fræðum, sýndi lifandi áhuga á
viðfangsefnum og velferð nemenda
sinna. Við fráfall hans er stórt skarð
höggvið í raðir þeirra sem fást við
rannsóknir á íslenskri sögu og
menningu, skarð sem seint verður
fyllt.
Ég er að leiðarlokum þakklátur
fyrir að hafa fengið að kynnast
honum og eignast hann að vini
þótt aldursmunur væri mikill. Því
miður bar fúndum okkar allt of
sjaldan saman síðustu ár vegna
búsetu minnar erlendis og veikinda
hans og tíðrar sjúkrahúsvistar er
ég hef verið heima. Ég þakka hon-
um allar samvemstundimar,
ábendingar, hvatningu og ekki síst
fyrir sérstaka umhyggju þeirra
Guðrúnar fyrir mér og mínum.
Guðrún hefur ekki síður verið hon-
um styrkur í erfiðum veikindum
sfðustu ár en í lífsstarfi hans öllu.
Við Berglind sendum henni, Val-
gerði dóttur þeirra og hennar
fjölskyldu okkar innilegustu samúð-
arkveðjur. _
Gísli Agúst Gunnlaugsson
Bjöm Þorsteinsson var allt í senn:
sagnfræðingur, rithöfundur, kenn-
ari, sósíalisti, náttúmunnandi,
skógræktarmaður og leiðsögumað-
ur, en umfram allt hinn mesti
mannvinur.
Mikið og gott orð fór af Bimi
Þorsteinssyni sem kennara. Hann
var vinsæll af nemendum sínum að
orð fór af. Bækur hans og rit hafa
verið aufúsugestir enda lagði Bjöm
metnað sinn í að skrifa gott og
vandað fslenskt alþýðumál. Víða er
textinn kryddaður með margskonar
hnyttnu smásmygli sem hittir beint
í mark.
Bjöm var leiðbeinandi og fræðari
af guðs náð. Seint þreyttist hann
að uppljúka hinum ýmsu kynngi-
mögnuðu leyndardómum íslands-
sögunnar fyrir fróðleiksfúsum
áheyrendum eða lesendum. Hvers
vegna hófust klaustur á jaðarsvæð-
um höfðingja en ekki beint á
áhrifasvæði þeirra? spurði Bjöm
eitt sinn nemendur sína. í þeim
hémðum sem klaustur vom stofnuð
þar sem vom áhrifasvæði höfðingja,
átti það til að draga úr umsvifum
og völdum viðkomandi höfðingja
(Dæmi: Viðey).
í kennslu hafði Bjöm að leiðar-
ljósi að vekja með nemendum sínum
sem mestan áhuga á viðfangsefninu
með því að leggja fram krefjandi
og áleitnar spumingar sem kröfðust
frekari lesturs og athugana.
í riti Bjöms „Enskar heimildir
um sögu Islendinga á 15. og 16.
öld“, sem var undanfari doktorsrit-
gerðar hans, kemst höfundurinn svo
að orði: „Saga íslendinga er hörmu-
lega á vegi stödd, sökum þess að
heimildir hennar á löngum tíma-
skeiðum em lítt rannsakaðar og
óútgefnar, og fáir hafa hingað til
reynst færir um að segja hana á
viðunandi hátt kynslóðum á síðara
hluta 20. aldar," (bls. 5).
Bjöm var ekki aðeins vakinn og
sofínn við að rannsaka og skrifa
sögu þjóðar sinnar. Á sviði leiðsagn-
ar og landkynningar var hann góður
liðsmaður. Og boðskap Voltaires
var hann tryggur og trúr, „að sér-
hver maður skyldi rækta garðinn
sinn“. Skógræktarstörf hans í
Hafnarfjarðarhrauni bera vott um
óijúfanleg tengsl manns og náttúm
sem Bjöm vildi viðhafa. Gróðurvana
landið okkar hefur þörf á meiri
umhyggju og friðun sem Bimi var
ljóst rétt eins og skortur á rann-
sóknum, hæfum mannafla og
fjármunum til útgáfu íslenskra rita
um sögu.
Fyrir nokkmm ámm gekkst
Landvemd fyrir heilmikilli ráð-
stefnu um landnám Ingólfs. Var þar
meginþemað gróðurvemd og land-
nýting þessa gróðurvana lands-
hluta. Lenti eg, undirritaður, í
umræðuhópi með nokkram bænd-
um og Þingvallaklerki sem tók að
sér að mótmæla fyrir hönd bænda
sjónarmiðum undirritaðs sem gekk
út á friðun Reykjanesskagans fyrir
sauðkindinni. Svo sem geta má
nærri var slíkt hjal líku því að nefna
snöm í hengds manns húsi, enda
hefur sauðkindin verið fátækum
hjarðbændum íslands sem þeirra
helgasti dýrgripur. Þegar bændur
með Þingvallaklerk þjörmuðu sem
mest í mótmælum sínum reis upp
roskinn maður, dálítið lotinn í herð-
um en hinn bjartasti yfirlitum.
Kvaðst hann vera samþykkur því
sem póstmaðurinn lagði til enda
gerðu rollur honum sífelldar skrá-
veifur með því að eta hríslur sínar
og lúpínur sem hann væri ásamt
fleimm að baslast við að koma til.
Var þar kominn Bjöm Þorsteinsson
og lék við hver sinn fingur þó ekki
væri hann sem hraustastur.
Og nú er Bjöm allur. Góðar minn-
ingar em tengdar þessum ógleym-
anlega sagnfræðingi sem svo elskur
var að öllu, hvort sem það var sagn-
fræði, leiðsögn eða lúpínumar sem
gróðursettar em sem frumkvöðlar
nýs landnáms gróðurs á íslandi.
Hann var einn mesti húmanisti
íslenskur á þessari öld.
Guðjón Jensson
Bjöm Þorsteinsson var kennari
minn nær samfellt í átta ár, og þó
sat ég einungis fáar kennslustundir
hjá honum í skóla.
Ég heyrði Bjöms Þorsteinssonar
fyrst getið, þegar ég var nemandi
í 3. bekk Menntaskólans í
Reykjavík. Nemendur urðu þá að
notast við fjölritað hefti um sögu
íslands, því að bókakostur um það
efni var ekki fjölskrúðugur. Til að
bæta úr þessu las kennarinn stund-
um í tímum úr nýlegri bók, sem
hét Ný íslandssaga og var eftir
mann að nafni Bjöm Þorsteinsson.
Heyrðist mér bókin vera hin for-
vitnilegasta og ályktaði, að höfund-
ur hennar hlyti að vera merkur
maður.
Næst lágu leiðir okkar saman,
þegar ég hóf nám í sagnfræði við
Háskóla íslands haustið 1972.
Tímasókn mín var stopul af óviðráð-
anlegum ástæðum, en kennsla
Bjöms er mér mjög minnisstæð.
Áhugi kennarans og andagift var
slík, að ég varð í fyrstu agndofa,
og hygg ég, að svo hafi verið um
fleiri nemendur. Erfitt gat verið að
fylgja kennaranum eftir á fluginu,
en hver og einn gerði sitt besta.
Annað var ekki hægt.
Þegar ég hóf framhaldsnám,
bjóst ég við að njóta handleiðslu
Bjöms, en hann var þá í leyfi. Ann-
ar góður kennari og sagnfræðingur
hafði hlaupið í skarðið. Einhvetju
sinni birtist Bjöm óvænt í kennslu-
stuhd og tók þátt í umræðum. Að
kennslu lokinni bað hann mig um
að staldra við. Þegar allir vom fam-
ir, þrýsti hann mér að sér og sagðist
vera svo glaður að sjá, hvað ég virt-
ist véra við góða heilsu. Frá þeirri
stundu átti ég því láni að fagna að
teljast í hópi lærisveina Bjöms. Þá
hófst hið raunveralega nám mitt
hjá Bimi.
Þær vom ánægjulegar stundim-
ar, þegar ég sat inni í vinnuherbergi
Bjöms og hlýddi á hann ræða um
hugðarefni sín og okkar beggja.
Ekki spillti fyrir að eiga von á góðri
hressingu hjá Guðrúnu. Og ógleym-
anlegar em gönguferðimar með
Bimi um skógarlandið, sem hann
hafði ræktað í hrauninu við Straum.
Einu gilti um hvað var rætt, hugur
hans var jafnan vökull og fijór.
Hann reyndi sífellt að komast að
kjama málsins, öðlast dýpri skilning
á viðfangsefni sínu og sjá sam-
hengið í rás sögunnar. Þetta var
iðja hans fram til hinstu stundar.
í minum huga er Bjöm samt
mestur fyrir það, sem hann var
sjálfur. Um það vitna glöggt við-
brögð hans í sjúkdómsraunum.
Aldrei var hann svo þjáður, að hann
léti sér ekki fyrst og síðast annt
um skjólstæðinga sína: nemend-
uma, sem vom að festa rætur í
viðsjálum heimi, og viðkvæman
gróður í úfinni hraunbreiðunni.
Það var gott veganesti að hafa
kynnst Bimi Þorsteinssyni. Ég kveð
hann með söknuði. Hann hvíli í friði.
Gunnar F. Guðmundsson
Bjöm Þorsteinsson kenndi mér í
landsprófi; það var í Gaggó Vest
við Selvör fyrir aldarfjórðungi; þá
var kalt stríð og Bjöm var sagður
vera kommúnisti og varla fyrr far-
inn að kenna okkur en einn af
strákunum tilkynnti honum að rúss-
neskar ljósapemr væm drasl, eins
og það væri Bimi að kenna. En
óðar en varði var Bjöm orðinn vin-
ur okkar og það var fart í íslensku-
kennslunni. Kalda stríðið var tekið
af dagskrá.
Að loknum kennsludegi hófst
skólastarf Bjöms fyrir alvöra; hann
var lífið og sálin í öllu félagslífi og
hreif fólk með sér. Fyrir einhvem
ofurmátt hans og áhuga urðu ólík-
legustu menn frambærilegir rithöf-
undar og svo léku menn og sungu
með tilþrifum og gátu ekki annað
því að Bjöm fékk helsta leikstjóra
þjóðarinnar til að leiðbeina. Sumir
teiknuðu, aðrir ortu og sömdu leik-
rit og úr öllu saman varð mikil
jólaskemmtun, enn meiri árshátíð
og Ijörlegt skólablað. Einhvem veg-
inn fínnst mér í endurminningunni
að Bjöm hafi vélritað blaðið og Qöl-
ritað en það er víst misminni. Hins
vegar var hann hinn mikli frum-
kvöðull og drifkraftur í útgáfunni
með öðm.
Mörgum er sagt til hróss að þeir
hafi notið sín með ungu fólki og
átt auðvelt með að setja sig í spor
þess. Þetta verður líka sagt um
Bjöm. En ekki aðeins þetta, ungt
fólk naut sín með honum, hann var
fljótur að tileinka sér hugmyndir
þess og hjálpa því að hrinda þeim
í framkvæmd. Þetta vom virkjunar-
framkvæmdir, nýtilegar hugmyndir
vom beislaðar, starfsorka virkjuð
og sköpunarþrá beint í farveg.
Bjöm var bæði faðir og félagi í ftjóu
starfi, sönnu skólastarfí.
Svo liðu tíu ár, Bjöm varð pró-
fessor í sagnfræði og ég fyrsti
nemandi hans í kandidatsnámi. Enn
var hann sem faðir og félagi, og
það var fart í kennslunni eins og
fyrri daginn. Bjöm réðst til atlögu
við vanahugsun og hefðbundnar
skoðanir. Stundum var hann líka
alveg ósammála þeim Birni Þor-
steinssyni sem gaf út Nýja íslands-
sögu fimm ámm fyrr en nálgaðist
æ meira þann Bjöm Þorsteinsson
sem gaf út íslenska miðaldasögu
1978. Hann var örlátur á nýjar
hugmyndir og varð glaður og reifur
þegar nemendur lýstu hugmyndum
og skoðunum sem gátu talist nýj-
ungar. Og þegar rætt var um
óunnin verkefni, sem honum þóttu
mikilvæg og aðkallandi, fylltist
hann eldmóði.
Á ámnum 1972-5 var samstarf
okkar Bjöms allmikið. Hann var
þá forseti sögufélags en starfsemi
þess tók mikinn fjörkipp 1974, enda
tókst Bimi að virkja fólk til starfa.
Dæmi um það er Reykjavíkurráð-
stefnan 1974; þar fluttu ófáir
fræðimenn erindi sem Sögufélag
gaf síðan út í bókinni Reykjavík í
1100 ár.
Ég leyfi mér að vfkja nokkm