Morgunblaðið - 21.11.1986, Blaðsíða 41

MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 21. NÓVEMBER 1986
41
afskipti af félagsmálum. Fyrst á
vettvangi ungmennafélaganna, var
formaður félags síns í Hraungerðis-
hreppi. Hann hafði nýt og góð
sambönd við forustumenn hreyfing-
arinnar á Eyrarbakka og hlaut þar
kynni af breyttum félagslegum
stefnum vaknandi verkamanna-
stéttar. En jafnhliða kynntist hann
hinum raunverulega Grúntvigisma
í sveitinni heima, því hann hafði
dafnað þar meðal ættmenna fóstra
hans. Hann varð honum líka ný
stefnumkörkun á sviði ungmenna-
hreyfingarinnar á breyttum tímum
vaxandi frelsis þjóðarinnar á þriðja
og fjórða áratug líðandi aldar.
Á þessari öld varð rísandi fram-
farastefna í landbúnaðarmálum
hafin í fijósömum og gjöfulum
sveitum Flóans. Þar hófst til vegs
fyrsta ríkisrekna stórfyrirtæki í at-
vinnumálum á Islandi, Flóaáveitan,
með lögum frá Alþingi 1917, efld
og fest í framkvæmd af þekkingu
tilkvaddra manna er kunnu til verka
af menntun og verkþekkingu. Um-
rót og framkvæmd áveitunnar vakti
unga menn til vitundar um breytta
tíma. Þeir fundu að morgun var á
lofti í atvinnumálum hreppanna
fimm í Flóanum.
Áður hafði stór hópur af Flóa-
bændum brotið blað í atvinnu- og
viðskiptasögu Flóans, en það var
með stofnun Hróarslækjanjóma-
búsins, er framleiddi smjör undir
sérstöku vörumerki, og seldi beint
til Englands, það eina í landinu.
Af stofni þess rann hugsjónin um
stofnun Mjólkurbús Flóamanna, og
var efld og fest raunsæi laga af
rótum löggjafarinnar frá 1917.
Fjármagn skorti ekki, þar sem nkið
var á bak við, enda var hér um að
ræða stærstu framkvæmd um norð-
anverða Evrópu á millistríðsárun-
um.
Ungur maður eins og Ágúst á
Brúnastöðum hlaut að hrífast og
mótast af hugsjónum slíkra fram-
kvæmda. Þær mótuðu lífsviðhorf
hans og lífsstefnu. Undiralda vissra
úrkastamanna utan Flóans urðu
andstæðingar hans af fullum sann.
Þegar Framsóknarflokkurinn
þurfti á nýjum foringja að halda,
þegar Jörundur Brynjólfsson hætti
þingmennsku, bundust nokkrir
bændur í Flóanum leynilegum sam-
tökum, að koma í veg fyrir að
úrkastsmenn næðu sæti hans. Þeir
leituðu til Ágústs Þorvaldssonar að
hann færi fram, en til þess að svo
yrði var háð prófkjör, sem hann var
kjörinn með miklum meirihluta.
Næstu kosningar urðu mikil sigur-
ganga fyrir Ágúst og Framsóknar-
fiokkinn. Hann hlaut fleiri atkvæði
en nokkur annar alþingismaður
hefur fengið í foma kjördæminu
Ámessýslu. En þar kom til náið
samband hans við æskusveit hans,
Eyrarabakka, tengsl hans við fom-
ar hugsjónir sannra jafnaðar-
manna.
Ágúst varð mjög nýtur og merk-
ur þingmaður. Hann studdi ákveðið
framfaramál í framleiðslumálum
sunnlendinga og sókn fólksins á
ströndinni til betri stöðu í lífsbarátt-
unni. Af því er mikil saga, er síðar
verður skráð. Hann var líka fomstu-
maður í samtökum bænda í fram-
leiðslufyrirtækjum þeirra og
reyndist þar framsýnn og fram-
kvæmdasinnaður eins og miklar og
stórar byggingar fyrirtækjanna
bera greinilegt vitni.
Ágúst var sannur bændahöfðingi
eins og forfeður hans fyrr á öldum.
Hann qt dæmi um þróttinn og fram-
sýnina sem býr í afkomendum
Haukdæla hinna fomu. Lífið og
erfðir þess em fjölbreytt mynstur
fjarlægðarinnar í rökum erfða og
ættareinkenna. Annað dæmi slíks
er í þingmannasögu Ámessýslu.
Magnús Andrésson bóndi í Syðra
Langholti var mikill alþingsmaður,
og stóð ásamt tveimur öðmm þing-
mönnum úr bændastétt fyrir fyrstu
stéttarsamtökum á Alþingi með
miklum og nýtum árangri, þó þess
sé lítt getið. Magnús var mikill
áhrifamaður á mörgum sviðum og
ber frægð hans hátt í sögunni.
Hann var kynsæll og er hin merka
Langholtsætt komin frá honum.
Fleiri alþingismenn og ráðherrar
em frá honum komnir en nokkmm
alþingismanni 19. aldarinnar.
Ágúst á Brúnastöðum verður ltka
kynsæll. Hann á 16 böm, öll mann-
vænleg og framsækin á vettvangi
athafna og félagsmála. Sonur hans
er orðinn alþingismaður. Komandi
tímar brosa því við Brúnastaðaætt.
Eftir hundraiið ár verður það mikill
meiður, og þar rís af stofni mikil
knemn til áhrifa í þjóðfélaginu.
Ágúst kvæntist 12. maí 1942
Ingveldi Ástgeirsdóttur frá Syðri
Hömmm í Holtum. Hún er af þekkt-
um og kynsælum ættum í Ames-
sýslu og Rangárþingi, en á líka
ættir sínar til þekkts fólks á Norður-
landi, sumra mjög þekktra manna
í landsmálum og sagnaritun.
Ég minnist langra og góðra
kynna við Ágúst á Brúnastöðum,
og mun alltaf minnast hans af mik-
illi ánægju og söknuðu. Ég sendi
ekkju hans og bömum og öllum
nánustu samúð mína við fráfall
hans.
Jón Gíslason
í dag kveðjum við Ágúst Þor-
valdsson bónda_ á Brúnastöðum
hinstu kveðju. Ágúst tók við for-
mennsku í stjóm Mjólkursamsöl-
unnar árið 1969 og gegndi henni
fram að síðasta aðalfundi í apríl sl.
en gaf þá ekki kost á sér til endur-
kjörs. Á þeim tíma ekki síður en
áður voru viðfangsefnin í rekstri
Mjólkursamsölunnar margvísleg og
oft vandmeðfarin. í því sambandi
má nefna breytingar á mjólkursölu-
málum sem gerðar vora 1976 og
leiddu m.a. til þess að Mjólkursam-
salan hætti rekstri eigin sölubúða
og nauðsynlegt reyndist að segja
upp fjölmörgum afgreiðslustúlkum
sem unnið höfðu vel og lengi fyrir
fyrirtækið. Þá er ekki síður ástæða
til að nefna margvísleg verkefni
sem tengdust framtíðarappbygg-
ingu Mjólkursamsölunnar og staðið
hafa yfir síðustu árin. Til þessara
verka sem og annarra gekk Ágúst
sem hinn trausti foringi. Hann gerði
sér glögga grein fyrir sameiginleg-
um hagsmunamálum mjólkurfram-
leiðenda og neytenda. Þá mat hann
hlut starfsfólks Mjólkursamsölunn-
ar mjög mikils. Hann var áræðinn
og stórhuga. Hann var ekki aðeins
framsýnn heldur einnig víðsýnn en
ávallt sanngjam og mannlegur.
Starfsfólk Mjólkursamsölunnar
og samstjóraarmenn sjá á bak góð-
um liðsmanni og traustum vini.
Fyrir störf hans í þágu Mjólkursam-
sölunnar og samskipti öll eru honum
því færðar alúðarþakkir.
Persónulega færi ég honum
þakkir fyrir mikið og ánægjulegt
samstarf. Það hlýtur að vera gæfa
hvers manns að hitta fyrir góða
lærifeður í skóla lífsins. Eg kynnt-
ist Ágústi fyrir 12 áram og tel það
hafa verið mér til mikillar gæfu.
Honum fylgdu afskaplega miklir
persónutöfrar. Jafnframt fylgdu
hans návist mikil hlýja og öryggi.
Ágúst varmiklum og góðum gáfum
gæddur. Á mönnum og málefnum
hafði hann ákveðnar skoðanir sem
hann átti manna auðveldast með
að koma á framfæri á þann hátt
að eftir væri tekið. Ágúst var því
bæði áhrifamikill og fræðandi. Ég
mun sérstaklega minnast þeirra
mannbætandi áhrifa sem ég tel að
hann hafi haft. í mínum huga var
Ágúst Þorvaldsson hinn frábæri
lærifaðir í skóla lifsins. Ég syrgi
hann sem mannkostamann og góð-
an dreng.
Að lokum þakka ég Ágústi öll
hans hollu ráð og miklu vinsemd
um leið og ég votta ástvinum hans
mína dýpstu samúð.
Guðlaugur Björgvinsson
Þegar góðir félagar falla frá er
okkur sem eftir lifum efst í huga
virðing og tregi. Oft er sagt að
maður komi manns í stað, en í þessu
tilviki er það erfitt, persónuleiki
Ágústar á Brúnastöðum vævmeð
þeim hætti að allir hlutu eftir að
taka, með ákveðinni en ljúfmann-
legri framkomu duldist fáum að þar
fór maður er var trausts verður.
Ágúst Þorvaldsson fæddist á
Eyrarbakka 1. ágúst 1907 og ólst
þar upp við kröpp kjör til tíu ára
aldurs en fluttist þá til Ketils og
Guðlaugar á Brúnastöðum í Hraun-
gerðishreppi og átti þar heima
síðan.
Ágúst tók við búi á Brúnastöðum
af fóstra sínum vorið 1932. Hann
var mikill búmaður, ræktaði jörð
sína og hýsti vel.
Árið 1942 giftist Ágúst eftirlif-
andi konu sinni Ingveldi Ástgeirs-
dóttur frá Syðri-Hömram í Holtum.
Ágúst hafði snemma áhuga á
félagsmálum og heillaðist af ung-
mennafélags- og samvinnuhreyf-
ingunni, hann var sannur
félagshyggjumaður.
Eins og hjá svo mörgum hófust
félagsstörfin í ungmennafélagi
sveitarinnar, hann var formaður
Ungmennafélagsins Baldurs um níu
ára skeið, frá 1932—41.
Ágúst Þorvaldsson var afburða
snjall ræðumaður og flutti sérstak-
lega gott mál svo unun var á að
hlýða.
Það var lán fyrir þjóðina að
Ágúst gaf kost á sér til setu á Al-
þingi en hann var kosinn þingmaður
Ámesinga 1956 fyrir Framsóknar-
flokkinn og sat sem þingmaður
Sunnlendinga á Alþingi til vors
1974 að hann dró sig í hlé, þá í
fullu fjöri en vildi gefa öðram tæki-
færi að reyna sig.
Sveitungar Ágústar og sunn-
lenskir bændur kusu hann til
fjölmargra trúnaðarstarfa og vil ég
hér sérstaklega geta tveggja.
Ágúst var kosinn í stjóm Mjólk-
urbús Flóamanna 1961 og sat þar
í 20 ár og í stjóm Mjólkursamsöl-
unnar í Reykjavík 1966 og formað-
ur stjómar þar frá 1969 þar til
hann lét af störfum í vor sem leið.
Ég átti þess kost að kynnast
Ágústi vel er ég sat með honum í
stjóm Mjólkurbús Flóamanna í
nokkur ár. Fannst mér það góður
skóli að kynnast svo mætum manni.
Hann var alltaf yfirvegaður og rök-
fastur, færði öll vandasöm mál til
betri vegar og leysti.
Þá era mér sérstaklega minnis-
stæðir aðalfundir Mjólkursamsöl-
unnar þar sem hann sat í forsæti
og stjómaði af festu og öryggi.
Ágúst vissi vel hve mikla þýðingu
öflug starfsemi þessara samvinnu-
fyrirtækja bændanna hafði að segja
fyrir afkomu þeirra, því lagði hann
mikla alúð í þessi störf.
Bændafólk á þessum svæðum á
Ágústi mikið að þakka vegna þess-
ara starfa hans.
Þrátt fyrir félagsmálastörfín var
Ágúst alla tíð fyrst og fremst bónd-
inn á Brúnastöðum. Heimilið þar
var stórt. Þeim Ágústi og Ingveldi
varð 16 bama auðið sem öll bera
foreldrum sínum gott vitni.
Við hjónin sendum Ingveldi og
fjölskyldunni allri innilegar samúð-
arkveðjur.
Magnús H. Sigurðsson
Birtingaholti.
Þeim fækkar þingbræðranum er
ég eignaðist á Viðreisnaráranum.
Með Agústi á Brúnastöðum er enn
einn fallinn úr hópi þeirra sem öðr-
um fremur urðu minnisstæðir. Og
árin sem liðin era eftir að ég hvarf
af Alþingi hafa mjög styrkt það
álit er myndaðist við kynni okkar
þar. Ágúst krafðist virðingar hvar
sem á hann var litið. Hann var ein-
staklega gjörvilegur, stilltur vel,
festulegur svo af bar, og þó hlýleg-
ur á svip. Rómurinn frábærlega
karlmannlegur, eins og persónan
öll, og handtakið einstakt að festu,
krafti og innileik. Viðreisnarárin
færðu mér ekki að jafnaði hrósyrði
úr munni framsóknarmanna. En
aldrei hefi ég gleymt þvf að í um-
ræðu á Alþingi er ég var að þrýsta
áfram framvarp um loðdýrarækt,
að eitt sinn er ég kom úr ræðustól
frá því að svara Benedikt Gröndal
í loðdýraumræðu, en hann beitti sér
einna mest gegn því máli, þá segir
Ágúst við mig, en hann var sessu-
nautur: Þú talaðir vel núna, Jónas!
Þetta mat ég mikils — ég reyndi
að vanda minn málfíutning að hóg-
værð og rökum. Hér var stórt
áhugamál í mínum huga og viður-
kenning Ágústs meira virði en
margra annarra.
Ég kom að Brúnastöðum fyrir
fáum áram og naut stundar hjá
þessum virðulegu bændahjónum,
sem roskin að áram bára naumast
ellimerki þrátt fyrir að hafa skilað
íslandi 16 bömum — nei — ekki
þrátt fyrir, heldur, að minni hyggju,
vegna þess. Það er mikil gæfa
þeirra hjóna; Ingveldur gæti eins
virzt 20 áram yngri.
Ég vil með þessum fáu orðum
láta fylgja þakklæti fyrir grein er
Ágúst skrifaði í sumar undir yfir-
skriftinni Nokkur orð um valdið.
Grein sú birtist í Tímanum 14.
ágúst. Dýrmæt aðvöranarorð hins
lífsreynda bónda — því bóndi var
Ágúst að öllu eðli. Er vonlaust orð-
ið að nokkur taki mark á svo
alvarlegum aðvöranum?
Lífssaga Ágústs er merkileg og
farsæl. Hann er vitni um það að
úr röðum bændafólksins hafa styrk-
ustu stofnar íslenzkrar þjóðar ávallt
sprottið. Framtíð okkar veltur á því
að við skiljum þetta.
Ekkjunni á Brúnastöðum, bama-
hópnum stóra og niðjum öllum bið
ég blessunar í þeirri framtíð sem er
í vonum okkar.
Jónas Pétursson
Ágúst Þorvaldsson á Brúnastöð-
um er allur. Með honum er horfínn
af sjónarsviðinu virtur bændahöfð-
ingi og drengskaparmaður.
Á síðastliðnu ári skiptumst við á
bókum.
Ég sendi honum bók sem ég var
höfundur að, hann sendi mér Minn-
ingar sínar, áritaðar. Með bókinni
fylgdi hlýlegt og vinalegt bréf.
Hann hafði orð á því að honum
þætti miður að ég hefði ekki áritað
bókina. Ég svaraði því til að það
hefði verið með vilja gert, ég ætl-
aði að hafa það sem erindi til að
koma að Brúnastöðum. Þá verður
þú að hringja áður, svo ég verði
heima, svaraði hann.
Sú ferð var ekki farin.
Ég þakka Ágústi Þorvaldssyni
fyrir góð kynni og óska honum
góðrar ferðar. Ástvinum hans sendi
ég samúðarkveðjur._
Lárus Ág. Gíslason
Kennari minn í guðfræðideild
Háskóla íslands, Magnús Jónsson,
vék að mörgu í kennslustundum,
enda flug gáfna og lærdóms með
fádæmum.
Eitt sinn fór hann yfir heitustu
og mestu bænir skálda vorra fyrir
þjóð og fóstuijörð.
Einkum dvaldi hann við ljóð Jóns
Thoroddsen í „Pilti og stúlku": „Ó,
fögur er vor fóstuijörð" og einna
mest við niðurlagið:
„Ó, blessuð vertu fagra fold,
og pldinn þinna bama,
á raeðan gróa grös í mold
og glóir nokkur stjama."
Grösin, moldin og stjaman hafa
átt sér tjáanda, þar sem er Ágúst
Þorvaldsson á Brúnastöðum.
Hugtökin þijú í ljóði skáldsins
mynda eins konar heilaga þrenn-
ingu rómantísku stefnunnar.
Spuming kynni að vera, hver
væri eining þessarar þrenningar.
Rómantíski skáldjöfurinn, í eina tíð,
Bjami Thorarensen yrkir um hina
jarðnesku þrenningu“ og kallar
eigingimina einingu hennar. Vissu-
lega er óeigingimin, félagslundin,
hin guðdómlega eining í ljóði Jóns
Thoroddsen og stjaman umfram
allt tákn hennar.
Jón Sigurðsson vann af þeim
anda, að guðdómurinn væri félags-
leg vera. Hann skynjar heilagleik-
ann í hugum manna umfram allt,
sem era félagslyndir, era félags-
hyggjumenn í þeim skilningi, að
þeir fóma eigin hag fyrir ljölda
landsins bama.
Ágúst Þorvaldsson var aldamóta-
maður í beztum skilningi þess orðs.
Við Ágúst á Brúnastöðum voram
báðir Eyrbekkingar og samferða-
menn lengi innan ungmennafélags-
hreyfingarinnar. En ekki kynntist
ég Ágústi á fyrstu Skarphéðins-
þingum minum upp úr 1925.
Fundum okkar bar fyrst saman á
sambandsþingi UMFI í Haukadal
árið 1940, félagslega.
Ég hafði þá verið formaður ung-
mennafélaganna í nokkur ár.
Fannst mér þegar mikið koma til
þessa þingfulltrúa og leitaði til hans
með viðkvæmt vandamái.
Einhveija krókaleiðarlausn var
ég með, en Ágúst kom í veg fyrir
hana: Röddin var þung og styrk:
„Hér verður að ganga hreint til
verks!"
Árið 1965 hittumst við Ágúst í
Ríkisútvarpinu og stóðum þar sam-
an um endurreisn Alþingis á
Þingvöllum.
Mér er og ríkt í huga hve Ágúst
flutti viðamiklar ræður á Alþingi
um endurreisn biskupsstóls í Skál-
holti.
Bjami Benediktsson var ekki alls
kostar á því, meðan kirkjunnar
menn vora ekki einhuga að meiri-
hluta um það mál, en lét í ljós
aðdáun á málflutningi Ágústs.
Ágúst leit svo á, að endurreisn
Þingvalla og Skálholts horfði til
landshlutajafnvægis, m.a.
Á Eyrarbakka vora unglingar
snemma látnir lesa Njálu á kvöld-
vökum, Péturspostillu og jafnvel
Vídalín. Rímur kváðu aftur hinir
eldri.
Ágúst varð snemma fluglæs enda
ræðumaður með ágætum utan
þings og innan og skorti ekki tilvitn-
anir í Hávamál og íslendingasögur
og Ijóð skáldanna.
Eitt sinn staðnæmdumst við
Ágúst frammi fyrir legsteini Einars
Benediktssonar á Þingvöllum. „Mér
er móðurmálið hjartfólgið. Ég er
ekki alltaf sammála sóknarpresti
mínum, Sigurði Pálssyni vígslu-
biskupi, en málsnilld hans er mér
aðdáunarverð," mælti Ágúst. „Allt-
af era ræður hans mér íhugunar-
efni.“
Eyrbekkingar áttu tvö orð vond
í fóram sínum: Skýjaglópur og höf-
uðhleypingur. Hugsjónamenn vora
þeir ekki allir, að vísu kirkjuræknir
og guðsorðsiðkendur góðir, en
jarðneskir líka, enda moldin og
grösin mjúk og gjöful. Brimið gat
skyggt á stjömuna.
Agúst lifði lengst af í menningar-
sveit og Eyrarbakki reyndist honum
nokkurt veganesti: Lífskjörin ýttu
ekki undir sýndarmennsku.
Ég minnist móðurföður Ágústs,
Jóhanns Magnússonar. Ekki var
hann hár í loftinu né stórfenglegur
ásýndum, en eitt mesta hraust-
menni og sægarpur í verstöðvum
austanfjalls og kjarkurinn óbilandi.
Hann vará þilskipum, skútum,
um hríð. Skip hans sýndist vera að
farast i ofsaveðri. En Jóhann brást
svo hart við í orði og verki, að hann
hlaut viðumefni af, reyndar ekki
Guðs nafns.
Þorvaldur Bjömsson, faðir
Ágústs, er gullið nafn í minning-
unni. Hann var prúðmenni mikið,
ágætum gáfum gæddur og orð-
heppinn vel. —
Þegar amma mín kom af fundi
Þorvaldar úr næsta húsi, Austur-
velli, sem oft skeði, birti í kotinu
eins og ljós bæri hún, er Þorvaldur
hafði kveikt með glettni sinni og
skynsemi, þar sem oflátungar fóra
og komu við sögu.
Guðný Jóhannsdóttir, móðir
Ágústs, var kvenskörangur. Ég á
til mynd af henni: Hún kemur aust-
an þorpsgötuna og bamahópurinn
hennar eins og skjaldborg í kringum
hana. Sum halda sér í pils hennar,
hin hvert í annað. Hún er líklega á
leið í Neistakot. Vigdís þar var að
missa manninn sinn i sjóinn frá
stóram bamanóp.
En það sem mér fannst skrýtn-
ast: Guðný gekk nokkuð hratt, en
hún var með pijóna í höndum og
þeir vora á fullri ferð eins og hún
sæti á rúmi sínu.
Systkini Ágústs era mér einkar
kær, er ég lít til baka. Sólveig,
glæsileg stúlka, Kristjana, ferming-
arsystir mín, gáfuð, björt yfirlitum
og hrein í lund. Bræðumir harðdug-
legir og drenglundaðir.
Fólkið á Eyrarbakka, einkum
held ég á Austur-Bakkanum kring-
um Austurvöll, var eins og ein
flölskylda. Væri húsbóndinn veikur
og kæmist ekki á sjóinn var fiskur
fyrir dyram úti að morgni. Sagt var
um einn mesta aflamanninn austan-
§alls, að hann hafði komið tóm-
hentur heim úr fengsælli sjóferð.
Húsfreyjan spurði einskis, hún vissi
um nágranna, sem engan áttu að
til þess að fara á sjóinn.
„Þú fiskar líka á morgun, góði,“
mælti hún aðeins.
Jón Sigurðsson barðist fyrir því,
að fátækt bægði mönnum ekki frá
kosningarétti né þingsetu.
Jónas Hallgrímsson taldi hásætið
Sjá næstu slðu.