Morgunblaðið - 21.11.1986, Blaðsíða 12

MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 21. NÓVEMBER 1986
IV
Land og saga
Bókmenntir
Erlendur Jónsson
P.E. Krístian Kálund:
ÍSLENZKIR SÖGUSTAÐIR
III.-IV. 150+239 bls. Þýð. Har-
aldur Matthíasson.
Óm og Örlygur hf. 1986.
Kristian Kálund — hvað var hann
fyrir mann? Draumlyndur og róm-
antískur íslandsvinur? Raunsær og
nákvæmur fræðimaður? Líkast til
hvort tveggja. Rit hans hið mikla,
sem nú hefur loks komið út á
íslensku í fjórum bindum, er eitt
þessara 19. aldar einstaklingsaf-
reka sem spruttu upp af hugsjón
þeirri og eldmóði sem rómantíkin
vakti snemma á þeirri öld. En 19.
öidin var líka vísindaöld. Þá fyrst
var lagður grundvöllur að fræði-
greinum eins og sagnfræði og
fomleifafræði. Upptendraðir af
fomri feðranna frægð héldu menn
á vit sögustaða en komu svo þaðan
með tölulegar staðreyndir upp á
vasann, vísindalega þenkjandi
nútímamenn.
Þetta gagnmerka rit Kálunds er
eitthvert áþreifanlegasta dæmi þess
hvemig menntaður og velviljaður
útlendingur skynjaði — eða á vondu
máli sagt upplifði ísland á seinni
hluta 19. aldar. Landnáma, íslend-
ingasögumar og Sturlunga voru
hinn sjálfsagði bakgrunnur. Væri
maður ekki heima í þeim fræðum
var naumast um annað haldbetra
að ræða sem á væri að byggja.
Landsmenn sjálfir trúðu þessum
ritum bókstaflega, hverju orði. Það
mun Kristian Kálund vart hafa gert.
En þar sem fomritin voru samin
hér í landinu — af íslendingum —
og bæjanöfn og ömefni voru flest
óbreytt frá því er þau voru í letur
færð máttu sögustaðir þessir teljast
jafnmerkir hvort sem trúað var á
sannfræði sagnanna eður ei. Hlíðar-
endi varð merkilegur vegna Njáls
sögu — hvort sem menn trúðu lýs-
ingum þeirrar bókar á afrekum
Gunnars, það skipti ekki þvílíku
höfuðmáli sem íslendingar sjálfír
álitu í þann tíð er Kálund ferðaðist
um landið.
Að semja nákvæma, en jafnframt
ljósa og skýra landlýsingu er ekki
á allra færi. Frá sjónarmiði nútíma-
manns séð kann rit Kálunds að
vera aðdáunarverðast fyrir þá sök
hve þessi útlendingur setti sig vel
inn í staðhætti hér og hversu vel
hann lýsir landinu. Því fjarri fer að
hann stikli aðeins á sögustöðum.
Athugasemdir hans um landslag og
landshætti eru ekki síður athyglis-
verðar. þegar Kálund ferðaðist hér
var fátt til að glepja fyrir þeim sem
á annað borð hafði söguna að leiðar-
ljósi: landið var enn eins og guð
hafði skapað það. Og þó. Hér var
að rísa fyrsti vísir að þéttbýli á
fáeinum stöðum. Einnig þéttbýlis-
staðina virti þessi danski fræðimað-
ur fyrir sér með sínu glögga gests
auga. Breyting var að hefjast á
íslenskum atvinnuháttum, smá-
vægileg að vísu, en breyting eigi

Haraldur Matthíasson
að síður. Kálund sá vel hvað var
að fara af stað á því sviðinu.
Á þessu tímabili — eins og lengi
bæði fyrr og síðar — höfðu ísl-
endingar næma tilfínningu fyrir
aðgreiningu héraða. Fjórðungamir
fomu áttu sér enn stað í meðvitund
manna. En sýslumar þó miklu
fremur. Suðurland og Norðuriand
vom sitt hvað. Og hvort sem maður
nú taldist Húnvetningur eða Skag-
firðingur eða eitthvað annað vissi
maður af því og var stoltur af.
Kálund hefur verið fljótur að taka
eftir þessari huglægu aðgreiningu.
Ferðin um Norðlendingafjórðung
hefst í Hrútafirði. Fjörðurinn deilir
ekki aðeins sýslum heldur líka Qórð-
ungum. En Hrútfirðingar nutu einir
þeirrar sérstöðu að mega teljast til
síns gamla fjórðungs þótt þeir flytt-
ust yfir fjörðinn. Fyrir þessu gerir
Kálund skýra grein þótt þetta hafí
varla getað talist stórmerkilegt at-
riði, séð frá sjónarhóli erlends
Krístian Kálund
ferðamanns.
Þótt segja megi að fólkið sé allt-
af og alls staðar eins hafði hvert
hérað og hver íjórðungur sín sér-
kenni, samanber eftirfarandi
athugasemd Kálunds um Norðlend-
inga:
»Um fólk á Norðurlandi má segja,
að það einkennir sig með áhuga á
andlegum viðfangsefnum, lifandi
föðurlandsást og miklum þótta, eig-
inleikar sem örva til þátttöku í
landsmálum, meiri atorku við gerð
bæjarhúsa, umönnun búfjár o.fl.«
Sú vakning sem var að hefjast
víða um Norðurland í þann mund
er Kálund ferðaðist þar fór ekki
framhjá honum. En þá var að hinu
leytinu að hefjast eitt versta harð-
indatímabil aldarinnar. Kuldinn
beit. Og hafísinn þrúgaði menn og
skepnun »Áhrifin eru hin venjulegu:
húsdýrum líður illa, grasvöxtur
stöðvast, veðrátta spillist; því
seinna sem hann kemur, því verra.«
Riti Kálunds lýkur með Aust-
firðingafjórðungi. Og að sjálfsögðu
fer hann eftir hinum fomu mörkum,
byijar á Norður-Múlasýslu og held-
ur síðan alla götu að Jökulsá á
Sólheimasandi.
Þótt þetta rit Kálunds komi ekki
út fyrr en nú hefur það haft hér
ærin áhrif. Almenningur fékk hér
fljótt veður af sjónarmiðum Kálunds
með milligöngu íslenskra mennta-
manna. Þannig átti þessi danski
fræðimaður dijúgan þátt í að skapa
íslendingum það menningarlega
sjálfstraust sem þeim var svo mik-
ils virði í baráttunni fyrir fullveldi.
Þama lá fyrir staðfesting virts, er-
lends fræðimanns á því að söguleg
fortíð þjóðarinnar væri nokkurs
virði. Þannig bámst áhrifin frá riti
þessu alla leið inn í þjóðarvitund
Islendinga.
Þótt íslensk þýðing þessa rits sé
nokkuð seint á ferðinni ber eigi að
síður að fagna henni. íslendinga
sögumar, sem Kálund skírskotar
svo víða til, beint og óbeint, eru
síður en svo dauðar bókmenntir þó
þær séu að sönnu lesnar með öðm
hugarfari nú en á seinni hluta 19.
aldar. Enn má hlíta ieiðsögn Ká-
lunds þar sem hann tengir saman
land og sögu. Og vissulega á rit
hans, ásamt fleiri slíkum, þátt í að
móta skoðanir Skandínava á »sögu-
eynni« sem margir þar um slóðir
horfa til einungis sem slíkrar, þann-
ig að ritið hefur líka kynningargildi
út á við.
Þýðing dr. Haralds Matthíasson-
ar er í hvívetna vönduð. Enda var
hann rétti maðurinn til að snúa riti
þessu til íslensks máls og gerast
þannig fylgdarmaður þessa danska
fræðimanns, nú í endumýjaðri ferð
hans um Iandið.

REXROTH
Rafstýröir stjórnlokar og
búnaður fyrir vökvakerfi
fyrirliggjandi.

^f\ Viögeröar- og
**/ varahlutaþjónusta.
LANDVÉlAfíHF
SMIOJLMCI66. KÓPAVOGI. S. 91-76600
SQORN-
BÚNAÐUR
FYRIR
VÖKVAKERFI
FRÁ HAMWORTHY-HAWE-
NORDHYDRAULIK-REXROTH.
UCC sfur.
/ZK Viögeröar- og
\v/ varahlutaþjónusta.
LANDVÉiAfíHF
SMIDJUVEGI66. KÓPAVOGI.S.91-76600
Flytjendur dagskrár
Gott að afi skrifaði!
Leiklist
Bolli Gústavsson
Leikfélag Akureyrar:
DREIFAR AF DAGSLÁTTU
Leiklesin og sungin dagskrá
til heiðurs Kristjáni frá
Djúpalæk. Efnisval: Krísfján
Kristjánsson og Sunna Borg.
Umsjón: Sunna Borg
Lýsing: Ingvar Björnsson
Undirleikur: Aðalheiður Þor-
steinsdóttir.
Já, hefði afí ekki skrifað bréf-
ið, eins og segir í gamanljóðinu
„Einu sinni var“, þá væri Kristj-
án frá Djúpalæk sennilega ekki
til og þá hefðum við hér fyrir
norðan orðið af skemmtilegri
dagskrá Leikfélags Akureyrar.
Hún er flutt um þessar mundir
til heiðurs skáldinu, sem varð
sjötíu ára 16. júlí sl. Og þjóðin
hefði farið nokkurs á mis, hvað
sem hver segir. Það er aðal
Kristjáns að glæða litbrigði til-
verunnar og laða fram fjöl-
breytta tóna með list sinni.
Hann verður ekki læstur inni í
bókaskáp að baki gylltum kili,
heldur hefur hann snert strengi,
bæði djúpa strengi alvöru og
trega og skæra strengi kátínu
og gáska f hjörtum almennings
á íslandi, svo ljóð hans lifa á
vömm fjöldans og em sungin
til sjós og lands. I rómantísku
ljóði, sem Ágúst Pétursson gerði
við alkunnugt dægurlag, lætur
Kristján 18 ára dreng gera
þessa skemmtilegu og mynd-
rænu ástarjátningu á mildu
sumarkvöldi: „Og þá var bijóst
mitt þaninn, grannur strengur,/
og þú varst fíðlarinn, sem lékst
á hann“. Sjálfur er Kristján
margstrengja hljóðfæri skáld-
gyðjunnar eins og glöggt kemur
fram í þessari dagskrá. Hún
verður varla metin sem leikverk,
heldur sem óvenjulega lifandi
og hugkvæmnislega samsett
bókmenntakynning. Hún gæti
sem best verið hugkvæmnislega
samsett bókmenntakynning.
Hún gæti sem best verið upphaf
vakningar í samfélagi, sem hef-
ur vegna ágengni nýrra fjöl-
miðla dregið saman seglin á
vettvangi menningarlegra sam-
funda í stíl við kvöldvökur
stórfjölskyldunnar og slægju-
fundi fortíðarinnar. Raunar er
ærin ástæða fyrir LA að ferðast
með þessa kynningu a.m.k. um
austanvert Norðurland og helst
suður til Reykjavíkur. Hún
myndi t.d. sóma sér vel í salar-
kynnum Norræna hússins.
Kristján Kristjánsson, sonur
skáldsins, og Sunna Borg hafa
séð um efnisval. Hefur þeim
tekist það með miklum ágætum,
bæði að laða fram fjölbreytni í
lausu og bundnu máli og tengja
saman, svo hvergi verða á mis-
fellur. Óbundið mál er úr
æskuminningasögu Kristjáns
„Á varinhellunni", en ljóðin að
mestu leyti úr tveimur kvæða-
söfnum, „Dreifum af dagsláttu"
og „í víngarðinum". Og jafn vel
hefur tekist um val tónlistar og
flutning hennar. Flytjendur
dagskrárinnar eru 12 — sumir
leikarar aðrir leikmenn. Úr hópi
þeirra síðamefndu er vert að
geta Óttars Einarssonar, sem
hefur til að bera þann næma
skilning á stíl Kristjáns og
lífsviðhorfum, sem engum getur
dulist, auk þess sem beiting
þægilegrar raddar bregst hvergi
í lestrinum. Óttar ber með sér
þann tilgerðarlausa andblæ að
austan, af „þrályndrar Aust-
fjarðaþokunnar nyrstu mörk-
um“, sem veitir dagskránni
sérstæðan og ósvikinn brag. Þá
syngur Þuríður Baldursdóttir
með glæsibrag og lyftir tónlist-
arþætti dagskrárinnar upp á
listrænt svið til mótvægis við
gáska dægurlaganna. Aðrir
flytjendur standa sig með mikl-
um sóma: Kristjana Jónsdóttir,
María Ámadóttir og Ólöf Sigríð-
ur Valsdóttir, sem leikur af-
bragðs vel á selló undir
framsögn á ljóðaflokknum „Óði
steinsins“. Einnig Jóhann Möll-
er, Þórey Aðalsteinsdóttir, Páll
Finnsson, Bergljót Borg, Þórey
Ámadóttir og Laufey Ámadótt-
ir. Undirleikarinn, Aðalheiður
Þorsteinsdóttir, leikur af öryggi
á slaghörpuna. Sunna Borg hef-
ur umsjón með verkinu og
stjómar því með festu og kynn-
ir með reisn. Lýsing er í traust-
um höndum Ingvars Bjömsson-
ar. Sýningin fer fram í
salarkynnum nýja Alþýðuhúss-
ins og þar sem áhorfendum
gefst kostur á veitingum. Það
var sérlega ánægjulegt að njóta
svo vekjandi stundar og vonandi
að framhald verði á þessum
þætti í störfum LA.