Morgunblaðið - 09.12.1986, Blaðsíða 34

34
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 9. DESEMBER 1986
Minning:
Emil Jónsson fyrr-
verandi ráðherra
Emil Jónssyni kynntist ég ekki
að ráði fyrr en ég tók sæti á Al-
þingi haustið 1946. Hann var þá
ráðherra í nýsköpunarstjóminni svo
nefndu, stjóm Sjálfstæðisflokks,
Sósíalistaflokks og Alþýðuflokks.
Ég var þá í hópi þeirra Alþýðu-
flokksmanna, sem ekki vom hrifnir
af samstarfí við Sjálfstæðisflokk-
inn. Og mér er minnisstætt, að
ekki var laust við, að það vekti tor-
tryggni mína, hversu vel Emil
Jónsson lét af samstarfi við Ólaf
Thors, sem þá var forsætisráðherra.
Þetta var fyrsta ríkisstjómin, sem
Emil Jónsson átti sæti í. Löngu
síðar, eftir að samstarf okkar Ólafs
Thors hófst í viðreisnarstjórninni
svo nefndu, sagði Ólafur mér, að
hann hefði ekki áður átt betra sam-
starf við nokkum ráðherra, utan
Sjálfstæðisflokksins, en hann hafí
átt við Emil Jónsson í nýsköpunar-
stjóminni. Við Áki Jakobsson, sem
var atvinnumálaráðherra í nýsköp-
unarstjórninni, urðum síðar ná-
kunnugir. Hann fór ætíð miklum
lofsorðum um Emil Jónsson, og
ekki man ég betur en Brynjólfur
Bjamason hafi einu sinni sagt mér,
að af ráðhermm samstarfsflokk-
anna hafi hann metið Emil Jónsson
sérlega mikils. Mjög er mér það og
minnisstætt, að einhvetju sinni á
viðreisnarámnum, þegar Emil Jóns-
son var utanríkisráðherra og hart
var deilt á hann fyrir ummæli varð-
andi landhelgismálið, sagði Bjami
Benediktsson við mig, að við skyld-
um engar áhyggjur hafa af þessum
deilum. Fáir íslenzkir stjómmála-
menn nytu eða hefðu notið meiri
virðingar en Emil Jónsson.
Ef Emil hefði veitt kost á því að
verða ráðherra í ríkisstjóm Her-
manns Jónssonar 1956, hefði orðið
um það algjör samstaða. En hann
baðst undan því, og var því kjörinn
forseti Sameinaðs Alþingis. Hann
var sjálfsagður forsætisráðherra
minni hluta stjómar Alþýðuflokks-
ins 1959 og hafði mikil áhrif í þeim
samningaviðræðum, sem fram fóm
um sumarið, annars vegar um efna-
hagsmál, en á því sviði tókst
samvinna milli Sjálfstæðisflokks,
Framsóknarflokks og Alþýðu-
flokks, og hins vegar um kjördæma-
málið, en um það mál tókst
samvinna milli Sjálfstæðisflokks,
Alþýðubandalags og Alþýðuflokks.
Ólafur Thors lagði á það megin-
áherzlu, að Emil Jónsson tæki sæti
í viðreisnarstjóminni í árslok 1959.
Þá skoraðist Emil Jónsson ekki
undan.
Eftir að ég kynntist Emil Jóns-
syni náið, varð mér auðvitað ljóst,
hversu eðlilegar vom þær skoðanir,
sem samstarfsmenn hans í ríkis-
stjóminni höfðu á honum og ég
drap á að framan. Emil tók við
formennsku Alþýðuflokksins af
Haraldi Guðmundssyni, er hann
varð sendiherra í Noregi 1956, en
baðst undan endurkjöri 1968. Ég
hafði verið varaformaður flokksins
1966—68, en var þá kjörinn for-
maður. Auk þess sátum við saman
í viðreisnarstjóminni 1959 til 1971.
Ég hef sagt það áður, að Emil Jóns-
son er einhver gáfaðasti maður sem
ég hef átt samstarf við, og á ég
þá ekki aðeins við stjórnmálamenn,
heldur einnig vísindamenn og lista-
menn. Óvenjulegar námsgáfur hans
komu snemma í Ijós. Hann varð
stúdent aðeins sextán ára að aldri,
með mjög hárri einkunn. En gáfur
eru miklu víðtækara hugtak en
námsgáfur, hæfnin til þess að til-
einka sér námsefni! Emil Jónsson
skildi alla hluti ótrúlega fljótt og
óvenjulega vel, og hann skildi þá
ávallt réttum skilningi, yfirveguð-
um, rólegum, fordómalausum
skilningi. Eg minnist þess ekki, að
hafa nokkum tíma séð hann reiðast
alvarlega og láta undir slíkum
kringumstæðum frá sér fara órök-
studda fullyrðingu — skoðun eða
ummæli, sem bæri vott um tilfinn-
ingasemi eða jafnvægisleysi.
Skynsemin og rökhyggjan sátu allt-
af í fyrirrúmi. Þeir eru mjög fáir,
sem þetta verður sagt um með
sanni.
Á menntaskólaárum mínum hélt
Emil Jónsson einusinni erindi í Fé-
lagi ungra jafnaðarmanna. Auglýst
hafði verið, að hann mundi ræða
nokkur meginatriði jafnaðarstefn-
unnar. Ég sótti fundinn og veitti
því athygli, að Emil fjallaði ekki
um kenningar Marx og Engels,
heldur lýsti kenningum svo nefndra
„teknókrata" um nauðsyn skipu-
lagningar í hagkerfí og eðli áætlun-
arbúskapar. Merkir bandarískir
verkfræðingar höfðu um miðjan
fjórða áratuginn uppi gagnrýni á
óbeizlaða fijálshyggju í fjármagns-
hagkerfí og eðli áætlunarbúskapar.
Þessar kenningar vöktu um skeið
mikla athygli, en stóðust ekki frá
hagfræðilegu sjónarmiði. En um-
ræðuefni Emils Jónssonar á þessum
fundi sýndi glöggt, hversu vel hann
fylgdist með í þjóðmálum og að
hann var á undan sínum tíma.
Emil Jónsson var í hópi þeirra for-
ingja evrópskra jafnaðarmanna,
sem fyrstir gerðu sér grein fyrir
nauðsyn og gildi vestrænnar sam-
vinnu í vamarmálum. Einnig í þeim
efnum var hann langt á undan
sínum tíma, m.a. langt á undan
mér. En það var gott fyrir ungan
jafnaðarmann að geta smám saman
lært af slíkum manni.
Hvað menntun snerti var Emil
Jónsson verkfræðingur. Ævistarf
hans varð fyrst og fremst á sviði
stjómmála. Én áhugamál hans voru
miklu fjölþættari. Hann var mikill
unnandi bókmennta og vel heima,
ekki aðeins í íslenzkum bókmennt-
um, heldur einnig í heimsbókmennt-
um. Bókasafn hans var stórt og
vandað. Þess má einnig geta, að
hann átti stærsta safn þingvísna,
sem ég hef séð óprentað, en þau
eru mörg til. í vinahópi var hann
spaugsamur og kunni marga góða
gamansögu. En illkvittinn var hann
ekki.
Enginn vafi er á því, að Emil
Jónsson var í hópi merkustu stjóm-
málamanna íslendinga á þessari
öld. Hann naut ekki aðeins virðing-
ar samherja sinna, heldur einnig
andstæðinga. Hann var einn þeirra,
sem reyndust sómi íslenzkra stjóm-
málamanna á sinni tíð.
Gylfi Þ. Gíslason
Emil Jónsson fyrrum alþingis-
maður og ráðherra er látinn. Með
honum er horfínn af sjónarsviðinu
merkur maður og áhrifamikill
stjómmálaforingi um áratugaskeið.
Suður í Hafnarfirði var hann
fæddur 27. október 1902 og því
áttatíu og fjögurra ára að aldri er
hann lézt. Hann var einkasonur
góðkunnra borgara í Hafnarfírði,
þeirra Jóns múrarameistara Jóns-
sonar frá Sólheimum í Hruna-
mannahreppi og konu hans,
Sigurborgar Sigurðardóttur frá
Miðengi á Vatnsleysuströnd.
Þau Jón og Sigurborg höfðu reist
sér lítið hús við Suðurgötuna sem
þau nefndu Dvergastein. Þar ólst
Emil upp við mikla umhyggju for-
eldra sinna. Jón og Sigurborg voru
með afbrigðum vinnusamt fólk og
ekki skyldi á þeim standa við að
hjálpa einkasyninum ef námsbraut-
in yrði fyrir valinu, sem reyndar
varð.
Ég minnist þess þegar ég dreng-
hnokkinn brá mér í heimsókn til
föður míns í verzlun hans að þar
stóð Sigurborg oft og átti við hann
viðskipti. Hún pijónaði sjóvettlinga
og seldi til þess að drýgja tekjumar.
Emil Jónsson hóf ungur skóla-
göngu. Námið sóttist honum afar
vel. Hann lauk prófi frá Flens-
borgarskóla 1917 og stúdentsprófí
frá MR 1919, aðeins 16 ára að aldri.
í Flensborgarskóla kenndi þá
stærðfræði Láms Bjarnason, síðar
skólastjóri. Emil vakti athygli hans
sem afburða góður námsmaður, sér
í lagi í stærðfræði. Það stóð ekki á
Lárusi að hvetja Emil til frekara
náms og aðstoða hann við undirbún-
ing þess.
Þeir sem á eftir Emil komu til
náms í Flensborg gátu stundum
heyrt í stærðfræðitímum hjá Lár-
usi, að hann hafði ekki gleymt
sínum gamla og góða nemanda, en
Lárus sagði stundum: „Þetta dæmi
hefur enginn getað reiknað síðan
Emil var hér.“
Emil hóf nám við verkfræðihá-
skólann í Kaupmannahöfn og lauk
prófí þaðan 1925. Starfaði hann
síðan í eitt ár í Danmörku við verk-
fræðistörf.
Litríkur og umsvifamikill starfs-
ferill Emils Jónssonar hófst, þegar
heim var komið, 1926. Miklar breyt-
ingar höfðu orðið á stjóm bæjar-
mála Hafnarfjarðar er Alþýðu-
flokksmenn náðu þar meirihluta.
Fengu þeir til liðs við sig hinn unga
verkfræðing og þar með voru
stjómmálastörf Emils hafín. Al-
þýðuflokksmenn í Hafnarfírði völdu
hann til æðstu trúnaðarstarfa sem
þeir höfðu yfir að ráða. Bæjarfull-
trúi og bæjarstjóri var hann kjörinn
1930 og alþingismaður 1934.
Hann hvarf frá störfum bæjar-
stjóra og var skipaður vita- og
hafnamálastjóri 1937. Því embætti
gegndi hann með frávikum til 1956
að hann varð Landsbankastjóri til
1958.
Þegar Ólafur Thors myndaði
nýsköpunarstjórnina 1944 varð
Emil Jónsson annar af tveimur ráð-
herrum Alþýðuflokksins og gegndi
síðan fjölmörgum ráðherraembætt-
um þar til hann dró sig í hlé frá
stjómmálastörfum 1971. Hafði
hann þá gegnt þingmennsku fyrir
Reykjaneskjördæmi frá 1959.
Árið 1956 var Emil Jónsson kjör-
inn formaður Alþýðuflokksins og
endurkjörinn til þeirra starfa á
meðan hann gaf kost á sér. Sama
ár var hann kjörinn forseti samein-
aðs þings.
í desember 1958 myndaði Emil
Jónsson minnihlutastjóm Alþýðu-
flokksins með stuðningi Sjálfstæð-
isflokksins til þess að koma fram
breytingum á stjómskipunarlögum.
Þegar viðreisnarstjómin var
mynduð í nóvember 1959 var Emil
í forystu Alþýðuflokksins fyrir
þeirri stjómarmyndun og átti alla
tíð sæti í þeirri ríkisstjóm. Síðari
hluta viðreisnartímabilsins gegndi
Emil Jónsson störfum utanríkisráð-
herra. Honum voru þau mál mjög
vel kunn, enda var hann í hópi
þeirra stjómmálamanna, sem að
stríðslokum mótuðu þá farsælu og
viturlegu utanríkisstefnu sem við
höfum haft síðan.
í utanríkisráðuneytinu er hans
minnst með hlýju.
Samtímis fjölþættum stjómmála-
störfum sem hér hefur verið að vikið
hafði Emil Jónsson mikil afskipti
af atvinnu- og félagsmálum.
í bæjarmálum Hafnfírðinga og á
vettvangi Alþingis og ríkisstjómar
var honum falinn fjöldi trúnaðar-
starfa.
Ég vil sérstaklega minnast starfa
hans í stjórn Sparisjóðs Hafnar-
fjarðar yfír 20 ár, sem honum eru
að Jeiðarlokum þökkuð.
Árið 1925 kvæntist Emil Guð-
fínnu Sigurðardóttur bónda í
Kolsholti í Flóa Jónssonar og konu
hans, Guðrúnar Vigfúsdóttur. Þau
eignuðust sex böm sem öll eru á lífí.
Frú Guðfinna var hin mætasta
kona sem reyndist manni sínum
hinn trausti lífsförunautur og sú
sterka stoð sem umsvifamikill
stjómmálamaður þarfnast.
Frú Guðfínna er Iátin fyrir nokkr-
um árum.
Þegar Emil Jónsson er kvaddur,
kveðja Hafnfirðingar áhrifamikinn
stjómmálaleiðtoga, sem var í for-
ystu bæjarfélags síns um áratuga
skeið og setti mjög svip sinn á sam-
félag sitt. Honum eru þökkuð
fjölþætt störf fyrir land og þjóð.
Störf okkar Emils Jónssonar hafa
verið á vettvangi stjómmálanna.
Við vorum í forystu fyrir sinn hvom
stjómmálaflokkinn og oft heitt í
kolunum í Hafnarfirði. Það kom
ekki í veg fyrir gott samstarf okkar
á Alþingi í 12 ár, þar sem saman
var unnið að hagsmunamálum þess
fólks sem sýnt hafði okkur trúnað.
Kona mín og ég minnumst frú
Guðfínnu og Emils Jónssonar með
hlýhug og virðingu og biðjum þeim
guð blessunar.
Fjölskyldu þeirra sendum við
samúðarkveðjur okkar.
Matthías Á. Mathiesen
Á einum stað í minningaþáttum
sínum rifjar Emil Jónsson upp kynni
sín af samferðamönnum á námsár-
unum í Kaupmannahöfn og kemst
þá svo að orði: „Ég eignaðist þar
marga vini, sem ég enn í dag, þeg-
ar þetta er skrifað, hef samband
við mig. Þeir voru allir vinsamlegir
og góðgjarnir, margir vel gáfaðir
og duglegir til verka."
Vel gáfaður og duglegur til
verka. Eru það ekki orð, sem lýsa
vel manninum Emil Jónssyni og
ævistarfi hans? Það sem einkennir
ævistarf Emils er, hve vel honum
var treyst til verka og hversu mik-
ils trúnaðar hann naut meðal
samstarfsmanna.
í æviminningum Crossmans er
þess getið, að samráðherrar Har-
olds Wilson kölluðu hann „manninn
með reiknistokkinn". Eftir gömlum
krata úr Hafnarfírði heyrði ég ná-
kvæmlega sömu ummælin um Emil:
Hann var maðurinn með reikni-
stokkinn — hann vann verk sín af
nákvæmni og lagði lítt við hlustir,
þegar farið var með skvaldur. Emil
var enginn tríbúnus populus; hann
var hinn trausti verkstjórnarmaður.
Á langdregnum flokksstjómarfund-
um sat hann fámál) í forsæti og
tottaði pípu sína — lét aðra tala.
Þegar nóg var talað, dró hann sam-
an aðalatriði og niðurstöður og lét
ganga til atkvæða. Hann hafði ekki
óþarflega mörg orð um hlutina og
lét ekki aukaatriðin vefjast fyrir sér.
Starfsferill Emils lýsir manninum
vel. Hann var annálaður náms-
garpur í skóla; einhver yngsti
stúdent sem Lærði skólinn hefur
brautskráð, sautján vetra. Hann var
í fremstu röð þess fámenna hóps,
sem lokið hafði verkfræðinámi á
fyrsta fjórðungi aldarinnar. Verk-
fræðistörfum gegndi hann sem
bæjarverkfræðingur í heimabæ
sínum, Hafnarfirði, og sem vita-
og hafnamálastjóri í rúma tvo ára-
tugi. Ósvikinn áhugi hans á
iðnmenntun þjóðarinnar og verkleg-
um framkvæmdum birtist m.a. í
því, að hann var ekki fyrr kominn
heim frá námi en hann stofnaði
iðnskóla í Hafnarfírði, sem hann
stjómaði í hjáverkum í tæpa tvo
áratugi. Aðild hans að stofnun
RAFHA í Hafnarfirði og Lands-
samtökum iðnaðarmanna, bera
þessum áhuga hans og órækt vitni.
Alþýðuflokkurinn valdi Emil
Jónsson til ráðherrastarfa í ríkis-
stjómum í alls 17 ár. Frá 1944—49
og frá 1958—71. Hann var ráð-
herra samgöngu- og viðskiptamála;
sjávarútvegs- og félagsmála; og
loks forsætis- og utanríkisráðherra.
Af ráðherraferli hans verður þess
sérstaklega minnzt, hversu vel
minnihlutstjóm Alþýðuflokksins
1958—59, undir forsæti Emils Jóns-
sonar, tókst til við að kveða niður
víxlhækkanaverðbólgu, sem þá var
að fara úr böndunum. Þetta ár, sem
Emil var forsætisráðherra, hækkaði
framfærsluvísitala um nákvæmlega
ekki neitt á heilu ári. Geri aðrir
betur.
Það má heita merkilegt um
mann, sem var fyrst og fremst
tæknimenntaður, og vann störf sín
framan af starfsævi á því sviði,
hversu góðan skilning hann hafði á
grundvallaratriðum utanríkis- og
vamarmála. Til þess að leggja
áherslu á mikilvægi þessara mála
og þá sérstöðu sem landfræðileg
lega landsins markar þjóð okkar í
viðsjárverðum heimi, kallaði hann
minningaþætti sína: „Á milli Wash-
ington og Moskvu".
Einn eftirminnilegasti kaflinn í
þeirri bók lýsir því, þegar Emil gekk
fram á Hans Hedtoft, forsætisráð-
herra Dana, á götu í Kaupmanna-
höfn, nokkmm dögum fyrir
valdarán kommúnista í Tékkóslóv-
akíu 1948. Samtal þessara tveggja