Morgunblaðið - 09.12.1986, Blaðsíða 35

MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 9. DESEMBER 1986 35
fulltrúa vamarlausra smáþjóða
hafði greinilega mikil áhrif á Emil.
Það átti sinn þátt í að móta afstöðu
hans til spumingarinnar um aðild
Islands að Atlantshafsbandalaginu.
Og þegar Emil Jónsson hafði tekið
ákvörðun, sem hann taldi styðjast
við yfirgnæfandi rök, var fátt
líklegt til að hnika henni. Fimbul-
famb dönsku kratanna í vamarmál-
um hin seinni misserin hlýtur að
hafa komið þeim Hedtoft og Emil
spánskt fyrir sjónir.
Áratugum saman var nafn Emils
og fæðingarbæjar hans, Hafnar-
fjarðar, gjaman nefnt í sömu
andránni. Emil var gjaman fremst-
ur meðal jafningja í hópi þeirra
Hafnarfjarðarkrata. Hafnarfjarð-
arkrötum, eins og okkur ísafjarð-
arkrötum, var eðlilegt að líta á
Alþýðuflokkinn sem meirihlutaafl.
Vanmetakennd var ekki til í þeirra
fari. Þeir treystu sér vel til að
stjóma, enda var þeim vel treyst
til verka.
Emil byijaði pólitískan feril sinn
sem bæjarstjóri, ráðinn af meiri-
hlutamönnum Alþýðuflokksins í
Hafnarfirði. Hann lauk ferli sínum
sem ráðherra í Viðreisnarstjóminni,
sem setið hefur lengur við völd sam-
fellt en nokkur önnur ríkisstjóm á
íslandi. Ég hef grun um að honum
hafi látið miklu betur að stjóma en
að vera í stjórnarandstöðu. Ég
gæti því trúað að Emil Jónssyni
hafi líkað allvel, þegar Guðmundur
Ami og félagar endurreistu meiri-
hlutaveldi Alþýðuflokksins við
seinustu bæjarstjómarkosningar.
Og þá hefur honum trúlega ekki
þótt lakara, undir lok æviskeiðsins,
að sjá flokk sinn byggjast upp að
nýju sem verðandi landsstjómarafl.
Emil Jónsson var formaður Al-
þýðuflokksins í 12 ár, frá 1956—68.
Hann tók við formennskunni af
Haraldi Guðmundssyni og skilaði
af sér í hendumar á Gylfa Þ. Gísla-
syni. Allt formennskutímabil Emils
var flokkurinn aðili að ríkisstjóm.
Þetta var ekkert landvinningaskeið,
en flokkurinn ávann sér traust af
góðum verkum.
Við leiðarlok vil ég, fyrir hönd
Alþýðuflokksins og íslenskra jafn-
aðarmanna, þakka Emil Jónssyni
langt og farsælt starf í þágu þjóðar-
innar og Alþýðuflokksins.
Fjölskyldu hans, niðjum og vin-
um, flyt ég samúðarkveðjur.
Jón Baldvin Hannibalsson,
formaður Alþýðuflokksins.
Emil Jónsson verður jarðsettur í
dag frá Hafnarfjarðarkirkju. Með
honum er genginn einn af áhrifa-
ríkustu og traustustu stjómmála-
mönnum þessarar aldar. Jafnaðar-
menn kveðja einn af brautryðjend-
um þess velferðarþjóðfélags, sem
við nú njótum. Alþýðuflokksfólk
kveður vinsælan og öruggan leið-
toga, sem stóð af sér öll veður.
Hafnfirðingar kveðja bæjarmála-
frömuð sem ásamt félögum sínum
lyfti bænum úr klóm atvinnuleysis
og kreppu og með stórhug og bjart-
sýni lögðu þeir grunninn að vexti
og viðgangi bæjarins.
Ferill Emils í námi, starfi og
stjómmálum var einkar glæsilegur.
Hann lauk stúdentsprófi 16 ára
gamall, útskrifaðist sem verkfræð-
ingur 23 ára, var ráðinn bæjarverk-
fræðingur í Hafnarfirði ári seinna
og 27 ára gamall er hann kosinn í
bæjarstjórn og jafnframt ráðinn
sem bæjarstjóri Hafnarfjarðarbæj-
ar. Fjórum árum síðar var Emil
kominn á þing fyrir Hafnarfjörð og
sat þar óslitið til 1971. Á árunum
1944—49 sat hann í tveimur ráðu-
neytum og fór þá með samgöngu-
og viðskiptamál. Hann var forsætis-
ráðherra 1958—1959, sjávarút-
vegs- og félagsmálaráðherra
1959—1965 og utanríkisráðherra
1965—1971. Vita- og hafnamála-
stjóri var Emil með frávikum vegna
annarra starfa 1937—1959 og
bankastjóri Landsbankans
1957—1958. Störfin voru því fjöl-
þætt og öll innti hann þau af hendi
með glæsibrag. Auðvitað var stund-
um stormasamt og Emil var ekki
einungis elskaður og virtur heldur
líka umdeildur og átti sér oft harða
og óvægna andstæðinga. Stjóm-
málabaráttan hefur löngum verið
hörð í Hafnarfirði en þó líklega aldr-
ei harðari en á fyrstu áratugunum
á stjómmálaferli Emils. Á honum
mæddi því, enda maðurinn fastur
fyrir.
Með þessari upptalningu fer þó
fjarri því að öll störf Emils hafi
verið talin og skal hér aðeins drep-
ið á nokkur fleiri. Hann var m.a.
ötull talsmaður iðnþróunar og iðn-
menntunar. Hann var frumkvöðull
og fyrsti skólastjóri Iðnskólans í
Hafnarfírði og fyrsti formaður Iðn-
aðarmannafélags Hafnarfjarðar.
Hann var hvatamaður að stofnun
Rafha og stjómarformaður þess
fyrstu 37 árin. Emil var skipaður í
hina frægu atvinnumálanefnd
„Rauðku" við stofnsetningu hennar
og gegndi formennsku í henni á
síðari hluta starfstímans. Hann sat
oft í sáttanefndum í vinnudeilum
og fór orð af hugkvæmni hans á
þeim vettvangi. Stofnun Bæjarút-
gerðar Hafnarfjarðar var verk
Emils og félaga hans í Alþýðu-
flokknum. Var Emil kosinn stjóm-
arformaður útgerðarinnar frá
upphafí 1931 og gegndi því starfí
til 1957.
Emil var kosinn í miðstjóm Al-
þýðuflokksins árið 1930 og var
formaður flokksins 1956—1968.
Af stjómarferlinum ber hæst árin
1958—1959 þegar Emil myndaði
minnihlutastjóm Alþýðuflokksins
og síðan þau farsælu stjórnarár
svonefndrar viðreisnarstjómar, sem
fylgdi í kjölfarið. Um hina fyrri var
sagt að hún gerði það sem allir
sögðu að þyrfti að gera, þótt flesta
brysti hugrekki til framkvæmda.
Viðreisnarstjómin braut hins vegar
blað í stjómmálasögunni með af-
námi hafta- og skömmtunarkerfís
í efnahagsmálum og auknu fijáls-
ræði í' viðskiptum.
Hinu skyldu menn þó ekki
gleyma að vinnan við atvinnuupp-
byggingu í Hafnarfirði og að
atvinnumálum í „Rauðku“ vom
merkileg brautryðjendastörf við
mjög erfiðar aðstæður.
Þótt stjómmálin og félagsmála-
starfið tæki drýgstan hluta af
starfskröftum Emils fer þó ekki á
milli mála að hann hafði jafnframt
mikla ánægju af störfum sínum á
sviði verkfræðinnar. Þess naut hann
lengst sem vita- og hafnamála-
stjóri. Ég held að honum hafí þótt
vænt um störf sín þar ekkert síður
en á sviði stjórnmálanna.
Emil ólst upp á hafnfirzku al-
þýðuheimili. I minningarbroti hefur
Emil sagt frá því að foreldrar hans
báðir hafí unnið hörðum höndum,
en Vilborg amma gætti bús og
bams. Faðir Emils, Jón Jónsson,
stundaði sjó, en til að finna sér starf
á vetrum tók hann að kljúfa gijót
úr Hamrinum í húsgrunna. Lyfti-
tæki voru engin, en Jón var
„þrautseigur við gijótverkið og
vann að því myrkranna á milli".
Það var meðal verka snáðans Emils
að færa föður sínum kaffíð á Ham-
arinn, svo að Jón tefðist ekki frá
vinnu sinni.
Móðir Emils, Sigurborg Sigurð-
ardóttir, var ekki síður vinnusöm
en Jón. Hún gekk til fískvinnu hve-
nær sem hana var að fá, en spann,
pijónaði og óf á vefstól sinn á vetr-
um og annaðist skógerð alla. Allt
heimilisfólkið gekk á sauðskinns-
skóm hversdags, en „danskir" skór
voru ekki notaðir nema á tyllidög-
um.
Emil fæddist í litlu húsi við end-
ann á bæjarfógetahúsinu. Þetta hús
var rifið þegar Emil var 7 ára og
reistu þá foreldrar Emils það hús,
Dvergastein, sem enn stendur á
sama stað. í minningum sínum get-
ur Emil þess að Moldarflöt hafí
svæðið niður að læknum verið
nefnt. Var þar áningarstaður ferða-
manna. Var það meðal verkefna
Emils og annarra stráka í grennd-
inni að flytja hesta ferðamannanna
í haga og þótti þeim gaman að fá
reiðtúr.
Það var hins vegar Vilborg
amma, sem fóstraði drenginn,
kenndi honum að lesa á Nýja testa-
mentið og lét hann læra kynstur
af kvæðum og vísum sem hún
kunni, en þó mest af sálmum og
andlegum ljóðum. Hún sá til þess
að hann færi með allar bænimar
sínar í réttri röð á hveiju hvöldi.
Lestrarkennslan gekk vel, því
drengurinn var læs þegar hann var
fímm ára. Sást þar fyrsti vísir að
síðari námsafköstum.
Þess getur Emil að hann hafi
ungur tekið eftir því að á heimilið
hafi þá um árabil komið óvenju
margir gestir eftir að dimma tók á
kvöldin og spurði hann móður sína
hveiju sætti. Hún svaraði því, að
þetta fólk væri að tala um verka-
lýðsfélag og verkalýðsmái og það
vildi ógjaman að það fréttist til
atvinnurekendanna. Foreldrar Em-
ils voru reyndar báðir meðal stofn-
enda verkamannafélagsins Hlífar
1907 og Jón var gjaldkeri þess í.
13 ár. Verkalýðsmálin voru þannig
hluti af umhverfi Emils allt frá
bemskuárunum.
Fyrsti skólinn sem Emil gekk í
var í Góðtemplarahúsinu, næsta
húsi við Dvergastein. í þennan skóla
gekk Emil þegar hann var 7 og 8
ára. Undirstaðan reyndist góð, því
Emil lauk síðan barnaskólaprófi 11
ára gamall og var þá þremur árum
yngri en bekkjarsystkinin. Reyndar
lýsir Emil því í minningum sínum
að í eina skiptið, sem hann hafí
óttast að falla á prófí hafí verið
þegar hann 8 ára þreytti próf upp
úr 2. bekk bamaskólans. Síðan lá
leiðin í Flensborg og Menntaskól-
ann í Reykjavík og loks til
Kaupmannahafnar í verkfræðinám.
Þar kynntist hann m.a. starfí sósíal-
demókrata og er ekki að efa að þau
kynni efldu og styrktu trú hans á
jafnaðarstefnuna. Á Danmerkurár-
unum fann hann líka konuefni sitt,
Guðfinnu Sigurðardóttur frá Kols-
holti í Flóa. Þau hófu búskap sinn
í Odense 1925 en fluttust ári síðar
til Hafnarfjarðar. Þau eignuðust
sex böm sem öll eru á lífi og bama-
bömin og bamabamabömin eru
orðin fjölmörg. Guðfínna var hinn
trausti lífsfömnautur Emils, sem
sá um bú og böm og veitti honum
skjól á hlýlegu heimili frá önnum
stjómmálavafsturs og annarra
starfa. Guðfinna er nú látin fyrir
fimm árum.
Emil var einkar vel að sér um
margvísleg málefni og skarp-
skyggni hans var við bmgðið. Hann
hlaut góða háskólamenntun á yngri
ámm og fylgdi henni eftir með
lestri síðar, bæði um verkfræðileg
efni og þjóðfélagsmál. Hann var
sömuleiðis víðlesinn í íslenzkum
bókmenntum.
Það var um Emil sagt að honum
væri ekki lagið að halda ræður um
allt og ekkert. Þær þurftu að vera
um eitthvert efni. Hins vegar tóku
fáir eða engir honum fram í að
gera yfirgripsmikil og flókin mál-
efni ljós og glögg í ræðu. Þessu
fylgdi að Emil var mjög rökfastur
ræðumaður. Þeir sem með honum
störfuðu höfðu oft á orði, hve skiln-
ingur hans væri óvenjulega skarpur
og hugsunin rökvís. Þessir eðlis-
kostir nýttust honum til forystu-
hlutverks hvar sem hann fór og
hvað sem hann starfaði.
Nú að leiðarlokum er margt að
þakka og margs að minnast. Hafn-
firzkt Alþýðuflokksfólk þakkar
störfín öll og farsæla forystu fyrir
þeirra málum. Ég og fjölskylda mín
þökkum ánægjuleg kynni og vin-
áttu. Við sendum bömunum og
ijölskyldum þeirra okkar innileg-
ustu samúðarkveðjur.
Kjartan Jóhannsson
Nú þegar Emil Jónsson, fyrrver-
andí formaður Alþýðuflokksins og
fyrrverandi ráðherra, er fallinn frá,
er margs að minnast. Á opinberum
vettvangi hefur þegar verið getið
um helstu atriði á löngum og litrík-
um starfsdegi þessa merka foringja
íslenskra þjóðmála í yfir 60 ár.
Hér verða þau atriði því ekki
rakin, en með örfáum orðum minnst
þess, sem hæst. ber í kynnum okkar
úr starfi Alþýðuflokksins og trúnað-
arstörfum, sem okkur voru falin.
Fyrstu samskipti okkar Emils
urðu þau, að mér var falið að fá
hann sem framsögumann á fund
ungra jafnaðarmanna, en hann var
þá ráðherra í svonefndri Nýsköpun-
arstjóm, ráðuneyti Ólafs Thors
1946-1948.
Ekki fékk ég umsvifalaust svar
við þessari bón. Áður en Emil gaf
sitt endanlega svar, þurfti hann að
vita öll deili á mér, ætt og upp-
runa. Það var svo ekki fyrr en þessi
uppburðarlitli nemi í múraraiðn
hafði stunið upp svörum við spum-
ingum, að svarið kom, efnislega á
þennan veg. Þið haldið ungu menn,
að það eina, sem mig og mína líka
vanti séu fleiri fundir, en ég kem
nú samt.
Þótt ég geti nú ekki, eftir rúm-
lega 40 ár, vitnað orðrétt í þessi
fyrstu kynni okkar, þá er þetta sú
mynd, sem mér er hugstæðust af
Emil og störfum hans alla tíð síðan
og áttum við þó eftir að eiga ára-
tugasamstarf tengt stjómmálum.
I fyrstu röð kom hvöss athugun
og íhygli og eftir að hafa gefíð sér
tíma til að kanna aðstæður, feng-
ust hans endanlegu svör, og margir
álitu handsal hans betra en vott-
festan samning.
Það var alllöng leið frá þessum
fyrstu samskiptum okkar og til
þeirra síðustu á þessu tilverustigi,
en þau urðu nú níu dögum fyrir
andlát hans á Hrafnistu í Hafnar-
fírði. Þar var Emil orðinn aldraður,
þreyttur og sjúkur eftir öldurót
lífsins, en dökkbrún og festuleg
augun vom leitandi og ennþá var
sagt: „Segðu eitthvað fréttnæmt
úr pólitíkinni."
Nokkm eftir, að Emil Jónsson
hafði tekið við formennsku í Al-
þýðuflokknum af Haraldi heitnum
Guðmundssyni, sennilega árið
1960, kom upp umræða í flokknum
um að vænlegra myndi að dreifa
nokkuð trúnaðarstörfum í flokks-
forystunni.
Framkvæmdastjóm flokksins þá
var samkvæmt gildandi lögum kjör-
in af flokksstjóm. Flokksformaður
hafði jafnframt ávallt verið formað-
ur framkvæmdastjómar. Nú var
rætt um það meðal flokksstjómar-
manna, að eðlilegra væri, að
framkvæmdastjómin veldi sér sjálf
formann. Nokkurra ára aðdragandi
var að því, að opinskáar umræður
kæmust á um málið, en flokkslög
höfðu þá engin ákvæði um hvem
veg þessum trúnaðarstörfum skyldi
skipað.
Margir hinna eldri flokksmanna
töldu, að fyrir fyrri skipan hefði
skapast hefð og auk þess væri með
breyttri skipan vegið að nýlega
kjömum formanni flokksins, Emil
Jónssyni, og væri það jafnvel óbeint
vantraust á hann, ef nú ætti fyrir-
varalítið að kjósa annan fyrir
framkvæmdastjóra flokksins.
Með einhveijum hætti var sú
bjalla m.a. hengd á mig að taka
þátt í að ræða við Emil um þessa
hugsanlegu breytingu. Ég hygg, að
engum hafí verið í huga að sækja
málið svo fast að hefja opna bar-
áttu við formann flokksins, enda
ekki unnt að byggja þá baráttu á
neinni stoð í flokkslögum, hér varð
að vera samkomulag um fram-
kvæmd.
Því er oft haldið fram um forystu-
menn íslenskra þjóðmála, að þeir
vilji ekki sleppa neinu úr höndum
sér, sem tengist öflugri valdastöðu
þeirra innan flokkanna.
Ekki þekki ég svo vel til í öðmm
flokkum, að éggeti þar um dæmt.
Hvað Emil Jónsson varðar og
ótvíræða forystu hans í flokknum
öll þau ár, sem hans naut við, átti
þessi fullyrðing sér engan stað í
raunvemleikanum. Eftir skammar
umræður og sínar hefðbundnu
spumingar og hvað fyrir mönnum
vekti, féllst hann á þessa breyttu
skipan og studdi hana. Síðan hefur
formennskan í framkvæmdastjóm
verið falin öðmm en flokksformanni
og með breyttum flokkslögum er
nú í þetta starf skipað af flokks-
þingi, sem er æðsta valdastofnun
flokksins.
Emil sótti mál sín og varði af
sérstakri rökhyggju og fylgdi máli
sínu fast fram og af þeim þunga
og alvöru, sem ekki fór fram hjá
neinum, er á hlýddi. Jafnframt gerði
hann þær kröfur til samheija sinna
sem andstæðinga, að þeir fyndu
orðum sínum og gerðum stað í
raunvemleikanum. Ékki fór hann
heldur dult með andúð sína á óorð-
heldnum fláttaskap eða órökstudd-
um skýjaborgum. Mörgum er
eflaust enn í minni áramótaræða
Emils, er hann sem forsætisráð-
herra flutti alþjóð á erfíðleikatímum
á gamlársdag 1958, þar var tæpi-
tungulaust og af innilegri sannfær-
ingu þjóðinni sagður umbúðalaus
sannleikur af ástandi þjóðmála.
Það var ekki síst þessi eiginleiki
Emils Jónssonar, sem auðveldaði
þjóðinni allri og flokki hans
gönguna næstu ár á eftir.
Fátt tók Emil nær sér í hinum
Sjá síðu 74
Ráðuneyti Emils Jónssonar 1959. Talið frá vinstri: Gylfi Þ. Gíslason, Emil Jónsson, Birgir Thorlacius
forsetaritari, Ásgeir Ásgeirsson forseti, Guðmundur I. Guðmundsson og Friðjón Skarpliéðinsson.