Morgunblaðið - 12.12.1986, Blaðsíða 60

60
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 12. DESEMBER 1986
Er nemendum framhaldsskól-
anna gróflega mismunað?
eftirJón Sigurðsson
Nýlega kom smáritið „Ríkisskól-
ar eða einkaskólar?" út á vegum
Stofnunar Jóns Þorlákssonar. í
þessu riti er bylting boðuð í íslensk-
um skólamálum og höfundar þess,
Guðmundur Heiðar Frímannsson
og Þorvarður Elíasson, eru ódeigir
í róttækni sinni. Boðskap þeirra á
ekki strax að gefa þögninni sem
því miður ríkir jafnan um þennan
mikilvæga málaflokk.
Hér verður rætt um nokkur at-
riði sem varða rekstur framhalds-
skólanna. Yfirgnæfandi meirihluti
uppvaxandi kynslóðar sækir mennt-
un og starfsundirbúning tii þeirra
og ætla má að umsvifin aukist enn
á næstu árum. Framhaldsskólamir
skipta því ákaflega miklu máli.
Meginkenning höfunda ritsins
er sú að ríkisvaldið eigi ekki að
standa fyrir rekstri framhalds-
skóla heldur eigi að fela sjálf-
stæðum verktökum á sviði
fræðslustarfs að annast þá þjón-
ustu og að ríkisvaldið eigi að
greiða þessum verktökum ná-
kvæmlega sömu fjárhæð fyrir
hvern nemanda án tillits til sérs-
takra aðstæðna eða séreðlis
námsbrauta.
I ritinu er ýmsar upplýsingar að
finna til staðfestu þeim rökum sem
fram em færð. Upplýsingar um
þann skóla sem ég þekki helst,
Samvinnuskólann, em að vísu vill-
andi. Einnig virðist kostnaðarskipt-
ing í Verslunarskóla íslands, milli
launakostnaðar og annars rekstrar-
kostnaðar, notuð sem mælistika á
■ alla aðra skóla fyrirvaralaust, og
það skólaúrtak sem miðað er við
er mjög takmarkað og gefur m.a.
til kynna að ólík fyrirbæri séu bor-
in saman.
Ýmisjöfnunar-
framlög með
Ný samanburðardæmi um kostn-
að af hverjum nemanda í fram-
haldsskólum er að fínna í því
fjárlagafmmvarpi sem í haust var
lagt fyrir Alþingi vegna 1987. Þar
getur þetta að lesa m.a. miðað við
nýlegar upplýsingar um nemenda-
ijölda (og em nemendur í öldunga-
PRENTVER hefur gefið út í
bókum tvær sögur, sem í eina tíð
voru framhaldssögur í Heimilis-
blaðinu.
Önnur skáldsagan er Flóttinn frá
lækninum eftir Martin Tanner.
Á bókarkápu segir að þetta sé
spennandi og viðburðarík ástar-
saga, þar sem aðalsöguhetjan Alice
er ung, munaðarlaus stúlka, sem á
von á miklum arfi á 25. afmælis-
degi sínum. Henni tekst að sleppa
úr höndum fjárhaldsmanns síns, dr.
Pauls, geðlæknis, skömmu fyrir
afmælið. Og einnig er Henry sem
ér pipraður lisfræðingur á besta
Jón Sigurðsson
„Verði það ráð upp tek-
ið innan hófsamlegra
marka að hver einstakl-
ingur standi sem mest
fyrir sínu sjálfur í
greiðslu kostnaðarmis-
munaraf framhalds-
skólanámi verður á
hinn bóginn að f inna
leið til að tryggja að
allir geti nýtt sér val-
frelsi sitt í reynd. Frelsi
sem ekki er unnt að
nýta sér er lítils virði.“
deildum þá taldir með nemendum
í fullu námi):
Þess er að geta til viðbótar að
fjölbrautaskólar, verkmenntaskólar
o.fl. njóta framlaga frá sveitarfélög-
um auk íjárveitingar á fjárlögum,
og t.d. Verslunarskólinn og Sam-
vinnuskólinn njóta nemendagjalda
og framlaga eigenda sinna. Lista-
skólar, t.d. Leiklistarskólinn og
Handíða- og myndlistaskólinn, og
ýmsir sérskólar aðrir bera miklu
meiri nemandakostnað í ij'árlaga-
aldri.
Flóttinn frá lækninum er 198
bls. að stærð.
Hin sagan er Dóttir leikkonunnar
eftir Maysie Greig.
Um hana segir í kynningu Prent-
vers að þetta sé spennandi ástar-
saga, um baráttu ungu stúlkunnar
Fran, sem alist hefur upp hjá föður
sínum á afskekktum stað í Kanada.
Þegar faðir hennar deyr, kemur í
ljós, að hún erfír mikla peninga og
í framhaldi af því verða ýmsar
breytingar í lífi hennar.
Dóttir ieikkonunnar er 164 bls.
að stærð.
frumvarpi en fram kemur á þessu
yfirliti og framhaldsskóladeildir
héraðsskólanna o.fl. munu einnig
bera verulegan nemandakostnað
miðað við yfírlitið.
Á jrfírlitinu má greinilega sjá að
í framlögum til skólanna er um
ýmis jöfnunarframlög að ræða
auk eiginlegrar fjárveitingar til
fræðslustarfsemi. Menn hafa talið
þetta óhjákvæmilegt af margvísleg-
um ástæðum, m.a. vegna mismun-
andi orkukostnaðar, vegna þess að
löggjafinn hefur óskað að fram-
haldsskólar starfi víðs vegar um
landið til þess að auka ijölbreytni
atvinnulífsins með kennslustörfum
o.fl. og enn fremur hefur löggjafínn
viljað styðja skóla til rekstrar
heimavista o.s.frv.
Um þetta skal það tekið fram
að mikill munur hlýtur að verða á
húsnæðisnotkun eftir því hvort um
heimavistarskóla er að ræða eða
ekki þótt húsrými vegna mötuneyt-
is, þvotta o.þ.h. sé ekki talið með.
Ætla má að mismunur húsrýmis
fyrir hvern nemanda sé ekki minni
en 4 þar sem heimavist er á
móti 1 þar sem heimanganga er.
Orkuverð er einnig harla misjafnt
í landinu eftir staðaraðstæðum, auk
þess sem orkumagn fer vitanlega
mjög eftir stærð húsnæðis. Eftir
mjög lauslegum upplýsingum má
ætla að mismunur olíukostnaðar
miðað við t.d. Hitaveitu
Reykjavíkur sé nú ekki minni en
2 á móti 1, þ.e. eftir þær lækkanir
olíuverðs sem orðið hafa undanfar-
ið.
Varðandi launakostnað liggur í
augum uppi að ólíkar námsbrautir
eru misjafnlega vinnufrekar. Í þeim
forskriftum sem menntamálaráðu-
neytið gefur út við undirbúning
fjárlaga kemur það t.d. fram að í
almennu bóknámi í hefðbundnum
stíl er gert ráð fyrir 36 stundum á
viku í 24 manna bekkjum, en á
hinn bóginn er í verknámi og verk-
legum æfingum gert ráð fyrir allt
að 46 stundum á viku í 12 manna
námshópum. Munur í nemanda-
kostnaði vegna launa verður því
allt að 2,6 á móti 1,0 að almennu
mati ráðuneytisins.
Rétt er að vekja athygli á því
að allur sá munur sem hér hefur
verið nefndur rennur til skilgreindra
rekstrarþátta, en ekki til einstakl-
inga. Það er því misskilningur sem
fram kemur í ritinu um ríkisskóla
eða einkaskóla að einstakir nem-
endur eða einstakir kennarar njóti
þessa mismunar persónulega eða
að hann leiði til misréttis í sam-
félaginu. Þvert á móti verður því
haldið fram að ójöfn aðstaða sé
tilefni þessa mismunar og að
hann sé til þess fallinn að jafna
hana í því skyni að menn njóti
jafnréttis til náms. Þar fyrir utan
er ósannað að ríkisfjárveiting ein
sé gildur heildarmælikvarði á fram-
lög samfélagsins til menntamála.
Hvað sem landslagi
líður
Af yfírlitinu um framlög til fram-
haldsskóla í nýju fjárlagafrumvarpi
má þannig af augljósum ástæðum
sjá mikinn mun á þeirri fjárhæð sem
„merkja" má hveijum nemanda í
einstökum skólum. Ef dæmi er tek-
ið af tveimur skólum sem oft eru
bomir saman, Samvinnuskólanum
og Verslunarskóla Islands, er mis-
munurinn í Qárlagafrumvarpi
tæplega 1,8 í Samvinnuskólanum
miðað við 1,0 í Verslunarskólanum.
Af ýmsum upplýsingum má ráða
að ekki sé fjarri lagi að launakostn-
aður, húsnæðis- og orkukostnað-
ur o.þ.h. valdi langsamlega mestu
um þennan mismun og að hann sé
í fjárlagafrumvarpinu eitthvað á
þessa lund á hvern nemanda:
V.f. Svs.
Launakostnaður 1,0 1,4
Húsnæði, orka o.þ.h. 1,0 3,4
Ekki er fráleitt að þessi saman-
burður skýri að fullu þann mun sem
er á nemandakostnaði þessara
tvegs’a skóla í fjárlagafrumvarp-
inu. Þær ijárhæðir sem þar koma
fram leiða það og í ljós að mjög
mikill munur er á vægi launakostn-
aðar annars vegar og annars
rekstrarkostnaðar hins vegar í þess-
um tveimur skólum og svipað
kemur í ljós ef ýmsir dreifbýlisskól-
ar á yfírlitinu sem ofar er birt eru
bomir saman við þá skóla sem
starfa í stærsta þéttbýlinu.
Verslunarskóli íslands er bók-
námsskóli í hefðbundnum stíl og
hefur um árabil náð mjög glæsileg-
um árangri á þann hátt en Sam-
vinnuskólinn leggur hins vegar
mjög þunga áherslu á þjálfun og
verknám við hlið bóknámsins. Þessi
eðlismunur hefur ævinlega verið á
þessum tveimur skólum eins og al-
kunna er, og rejmdar get ég um
þetta dæmt, þar sem ég er einn
þeirra fáu manna sem hafa verið
kennarar við báða skólana. Hlut-
fallið 1,4 á móti 1,0 sem sjá má
hér ofar fyllir vitaskuld ekki þann
mun sem mestur getur orðið sam-
kvæmt reglum ráðuneytisins
varðandi kennslu. Munurinn á ríkis-
kostnaði vegna heimavistar, orku
o.þ.h. milli þessara tveggja skóla
virðist ekki heldur fylla það svið
sem ofar var nefnt að eðlilegt gæti
talist.
Alvaran í málflutningi höfunda
ritsins um ríkisskóla eða einkaskóla
að því er lýtur að fjárveitingum úr
Ríkissjóði felst í því að verði allt
framhaldsskólanám lagt að jöfnu
að þessu leyti verður öll starfræn
og verkleg fræðsla í landinu lögð
i rúst, að ekki sé minnst á list-
ræna fræðslu eða fræðslu fatl-
aðra o.s.frv. Og ef ekki er neitt
tiUit tekið til staðaraðstæðna
vegna heimavista, orku o.þ.h.
felur það alvarlega stefnubreyt-
ingu í sér varðandi jöfnun
námstækifæra í landinu. Á svip-
aðan hátt mætti segja að hver
einasti kílómetri vegar hvar sem
er á landinu eigi að kosta sama
verð hvað sem landslagi líður, eða
að hver einasta lækningarathöfn
eigi að kosta sama verð hvað sem
líður þeim meinum sem bæta skal.
Eiginlega er þá um það að ræða
að fjallað verði um skólamál án til-
lits til samfélagsins sem skólamir
eiga að þjóna og án þess að haft sé
í huga í hvers konar veruleika þeir
starfa eða til hvers skólamir em
yfírleitt.
Sanngirni og skynsemi
Að því leyti skal tekið undir
málflutning höfunda ritsins að skól-
ar eiga hver um sig að vera sjálf-
stæð stofnun með eigið innra
frjálsræði og eigin ábyrgð. Þeir eiga
að lúta ábyrgri stjóm (skólanefnd)
sem ræður ábyrgan framkvæmda-
stjóra (skólastjóra). Tengsl skól-
anna við ríkisvaldið eiga fyrst og
fremst að felast í því að þeir séu
verktakar á sviði fræðslumála og
undir virku eftirliti ráðuneytis í
samræmi við þær almennu reglur
sem um skóla gilda og þær kröfur
sem ríkisvaldið gerir til skólanna í
nafni almennings. Framlög ríkisins
til þessara verktaka eiga að fylgja
nemandanum eftir ftjálsu vali hans
um eina námsbraut fremur en aðra,
um einn skóla fremur en annan.
Þetta mun veita skólum og skóla-
mönnum æskilegt aðhald og ýta
undir þróun námsefnis og kennslu-
hátta, og það er alveg ljóst af
reynslu að nemendur og forráða-
menn þeirra velja námsbrautir og
skóla af mikilli kostgæfni og
ábyrgðartilfínningu.
Hitt er aftur á móti fráleitt
sjónarmið að minnka beri heild-
arframlög til fræðslu- og skóla-
mála yfirleitt eða að eðlilegur
kostnaður hefðbundins bóknáms
í höfuðborginni verði gerður að
„heilagri kú“ í þessum efnum
sem allt fræðslustarf skuli lúta.
Nemandakostnaður í þús. kr.
heildarkostn. — þar af launa-
kostn.
Fjölbrautaskólinn á Akranesi
70,5 56,3
Fjölbrautaskólinn á Sauðárkróki
110,8 67,6
Flensborgarskóli í Hafnarfírði
59,1 _ 53,7
Fósturskóli íslands
93,8 80,4
Iðnskólinn í Reykjavík
186,7 182,8
Menntask. á Akureyri m. öld.d.
87,3 74,6
Menntask. á Egilsstöðum m.
öld.d.
134,7 74,3
Menntask. við Hamrahlíð m.
öld.d.
58.6 54,1
Menntask. á ísafirði m. öld.d.
159.1 102,5
Menntask. á Laugarvatni
116.9 89,0
Menntask. í Reykjavík
69,0 63,7
Samvinnuskólinn
143.2 92,3
Stýrimannaskólinn í Reykjavík
98,0 76,7
Verkmenntaskólinn á Akureyri
82,0 , 56,0
Verslunarskóli íslands
80.6 65,7
Vélskóli íslands
125.9 100,1
Tvær ástarsögnr frá Prentveri
Einhveijir gætu dregið þá ályktun
af þeirri röksemdafærslu í ritinu
að miða skuli við eina og sömu flár-
hæð fyrir hvem nemanda hvers
konar nám sem hann stundar eða
hvar sem er í landinu.
Menn verða að viðurkenna ólíkar
námsbrautir, mismunandi forsend-
ur nemenda og ólíkar staðaraðstæð-
ur. Sjálfsagt er að fjárveitingar
vegna slíks tillits komi sérstaklega
fram í fjárlögum og að um þær
verði rætt þegar fjallað er um
stefnu í samfélagsmálunum jrfír-
leitt. I þessu efni er t.d. átt við
aukinn kostnað vegna verklegs,
starfræns og listræns náms, vegna
sérstakra aðstæðna þeirra nemenda
sem eru fatlaðir eða standa höllum
fæti í samfélaginu að öðru lejrti,
veg^na mismunandi kostnaðar af
stundakennslu og afleysingastörf-
um og vegna mismunandi kostnað-
ar af orku og húsrými o.s.frv. Slík
framlög eiga hins vegar að fylgja
nemandanum svo sem frekast verð-
ur unnt í þá námsbraut og þann
skóla sem hann hefur valið sér.
Sannleikurinn er sá að sú aðferð
sem menntamálaráðunejitið við-
hefur í ákvörðunum um framlög til
einstakra skóla hvflir einmitt á
þeirri forsendu að fylgt sé vali nem-
endanna og framlögin ákvörðuð
samkvæmt nemendaíjölda miðað
við þær sérstöku aðstæður og for-
sendur sem ráðunejrtið viðurkennir
í nafni löggjafans og almennings.
Þessi sérstöku framlög eru ekki
forréttindi einna á kostnað annarra
heldur lýsa þau sanngimi og heil-
brigðri skynsemi.
Innan hófsamlegra
marka
Vissulega er það álitamál hvað
ríkisvaldið á að greiða af almann-
afé, hvað byggðarlögin eiga að
greiða til að stuðla að farsæld „síns
fólks", hvað eigendur skólanna,
samtök og fyrirtæki eiga að greiða
til að stuðla að þeirri starfsemi sem
þau telja sér til hagsbóta og loks
hvað einstaklingurinn sjálfur á að
kosta til að standa undir eigin
fíjálsu vali sínu um framtíðarbraut
sína sem ábyrgur þegn.
Óþarft er að vorkenna lands-
hlutum eða samtökum og fyrirtækj-
um að þau leggi sitt af mörkum til
skólamála, og erfítt mun rejmast
að gera samfélagið í heild ábyrgt
fyrir fijálsu vali einstaklinganna í
þessum efnum þannig að affarasæl-
ast getur verið að menn standi
persónulega sem mest á eigin fót-
um, eigi þá við sjálfa sig að sakast
ef svo ber undir og njóti sjálfír þess
sem þeir fá góðu áorkað. En þrátt
fyrir allt verður ekki hjá því
komist að rikisvaldið leggi eitt-
hvað fram til greiðslu þess
kostnaðarmismunar sem verður
vegna ólíkra námsbrauta, ólíkra
einstaklingsforsendna og ólíkra
staðaraðstæðna. Verði það ráð
upp tekið innan hófsamlegra
marka að hver einstaklingur
standi sem mest fyrir sfnu sjálfur
í greiðslu kostnaðarmismunar af
framhaldsskólanámi verður á
hinn bóginn að finna leið til að
trygKÍa að allir geti nýtt sér val-
frelsi sitt í reynd. Frelsi sem
ekki er unnt að nýta sér er Iítils
virði.
Þá verður t.d. að gera ráð fyrir
því að menn njóti raunhæfs skatt-
frádráttar vegna greiðslu náms-
gjalda og að þeir sem verða að afla
sér lána í þessu skyni geti eftir að
tekjuöflun er hafín á ný fengið
raunhæfan skattfrádrátt vegna
greiðslna þeirra lána, og menn
verða í fullvissu um hann að geta
leitað sér lánafyrirgreiðslu á eigin
spýtur eða ef lil vill með aðstoð
skóla. Um leið tryggir slíkt kerfí
mikið aðhald að skólunum vegna
þess að jafnan verða nógu margir
skólar sem munu kappkosta að
halda rekstri sínum í þeim skefjum
að námsgjöld verði engin eða í lág-
marki.
Vonandi verður smáritið um
ríkisskóla eða einkaskóla til að
koma umræðum af stað um þessis
mikilvægu málefni.
HöCundur er skólastjóri Sam-
vinnuskólans.