Morgunblaðið - 21.12.1986, Page 49

MORGUNBLADIÐ, SUNNUDAGUR 21. DESBMBER 1986 -" „ " 49
Konur og
kvennasaga
Bókmenntir
Erlendur Jónsson
Björg Einarsdóttir: ÚR ÆVI
OG STARFI ÍSLENSKRA
KVENNA. III. 420 bls. Bókrún.
Rvík, 1986.
Björg Einarsdóttir kunngerir í
inngangsorðum þessarar bókar að
hér með sé rit hennar, Úr ævi og
starfi íslenskra kvenna, allt komið
út. í þessu síðasta bindi er sagt frá
tuttugu og þrem konum. En í inn-
ganginum segir Björg meðal
annars:
»í upphafi þessa verkefnis létu
ýmsir í Ijósi efasemdir um að konur
hérlendis hefðu yfirleitt átt svo
markverða ævi að tæki að rita um
hana, að örfáum undanskildum sem
náð hefðu að komast á spjöld sög-
unnar eða í fréttageislann. Þeim
sem svo mæltu er einfalt að svara.
Undir lokin var staðan sú að erfitt
reyndist að velja hvaða konur skyldi
taka til umfjöllunar því um svo
margar var að ræða. Hver ein sem
efni var safnað um opnaði við þá
eftirgrennslan sýn á fjölda margar
aðrar.«
Söguhetjur Bjargar Einarsdóttur
eiga það sameiginlegt að þær voru
allar kunnar á sínum tíma; eða
báru ábyrgð. Hitt var misjafnt
hversu háttað væri stöðu þeirra í
þjóðfélaginu að öðru leyti. Ekki
voru þær allar frúr og maddömur
svo líkt sé eftir orðalagi fyrri aldar.
Hér er Ragnhildur Björnsdóttir
svo dæmi sé tekið, seinni kona Páls
Ólafssonar skálds. Þáttinn af henni
nefnir Björg / skuggsjá ljóða. Sú
fyrirsögn felur í sér kjama málsins.
Páll orti mikið um Ragnhildi sína,
geysimikið. En sjálf hafði hún sig
lítið í frammi. Björgu hefur samt
tekist að safna nógu mörgum efnis-
brotum og raða saman svo úr verður
heilleg mynd af þessari merku
konu. Eftir að þau urðu hjón, hún
og Páll, er saga þeirra svo sam-
tvinnuð, að hvorugs verður sérstak-
lega getið án hins. Páli er því einnig
prýðilega lýst og leggur Björg
glöggt mat á skáldskap hans og
persónu. »... hann orti ekki til þess
að vera skáld, heldur eingöngu af
því að hann var skáld,« segir Björg.
Mikið rétt!
Þeir, sem hingað til hafa ritað
um Pál, hafa látið að því liggja að
Ragnhildur hafí ekki verið mikil
búkona sem svo hafi valdið því að
efni þeirra gengu til þurrðar. Björg
neitar því ekki en telur að hún hafi
látið umhyggju sína fyrir skáldinu
sitja fyrir búsáhyggjum. Og það
hefur borið árangur. An Ragnhildar
hefði Páll alls ekki orðið það skáld
sem hann varð. »Hann greindi sig
frá öðrum skáldum ásta að því leyti
að ást hans var ekki rómantísk
ímyndun til ímyndaðrar kvenveru
heldur ást til einnar raunverulegrar
konu sem entist honum til sífelldrar
endumýjunar,« segir Björg.
Lítil hætta sýnist á að Ragn-
hildur Björnsdóttir gleymist. Öðru
máli gegnir um Arnrúnu frá Felli.
Hver var hún? Guðrún hét hún
Tómasdóttir, lærð ljósmóðir en
hvarf til Vesturheims, orti ljóð og
samdi sögur — og valdi sér þetta
höfundarnafn. Seint verður Arnrún
frá Felli talin til meiriháttar höf-
unda en »hún er fundvís á þau
atriði sem valda hvörfum í lífi fólks
og fjallar um þau á þann hátt að
vel má skilja að hver er sinnar
gæfu smiður,« segir Björg í þætti
sínum af henni. Saga Guðrúnar
Tómasdóttur sýnir einkar vel hver
hugur og dugur var í kvenþjóðinni
íslensku við upphaf þessarar aldar:
ungar stúlkur undu ekki lengur
hlutskipti mæðra og formæðra. Þær
vildu menntast, starfa. Og kynnast
heiminum.
Skemmtilegur er þáttur af Krist-
jönu Hafstein. Rétt tvítug giftist
hún Pétri Hafstein amtmanni sem
þá var hálffimmtugur orðinn og
Með reistan makka
Békmenntir
Sigurjón Björnsson
Með reistan makka. Sögur af
hestum VI. bindi. Erlingur Dav-
íðsson skráði. Bókaútgáfan
Skjaldborg. Akureyri 1986. 237
bls. + 19 myndasíður.
í þessu sjötta bindi hins kunna
og mikið lesna ritsafns Með reistan
makka segja 13 hestamenn frá
hestamennsku sinni og samskiptum
við hinn mikla og göfuga vin
mannsins, íslenska hestinn.
Sögumenn allra bindanna sex
fara nú að nálgast níu tugi og er
þetta því orðin fríð fylking, sem frá
mörgu hefur að segja og mörgum
góðum gæðingi hefur lýst. í þessu
bindi bætast við nokkrir kunnir
hestamenn og hestavinir, sem gam-
an er að heyra segja frá. Hér eru
aldnir höfðingjar s.s. Steingrímur á
Páfastöðum, Jón Pálsson dýralækn-
ir, rosknir unglingar s.s. Jón í
Skollagróf og Friðgeir Jóhannsson
á Dalvík, hestelskar húsfreyjur s.s.
Guðrún Sigurbjarnardóttir frá Úlfs-
bæ, fulltrúar hinna yngri reiðmanna
og tamningameistara s.s. Magnús
Jóhannsson frá Kúskerpi og Erling
Ó. Sigurðsson að ógleymdum
yngsta hestavininum, Sigrúnu
Maríu Brynjarsdóttir, sem er ekki
nema 13 ára.
Sögumönnum er að sjálfsögðu
mislagið að koma reynslu sinni til
skila, enda hafa flestir þeirra sýslað
meir við annað en skrifa. En stund-
um er skínandi vel sagt frá og getur
lesturinn þá orðið eftirminnilegur
og lærdómsríkur. Þeir sem brattast-
ir eru láta jafnvel fljóta með eina
og eina stöku að hestamannasið.
Sumt af því sem þarna er sagt
hefur tilhneigingu til að festa sig í
hugann. Þannig er um sumar lýs-
ingar hestanna. Þannig er t.a.m.
um það sem Steini á Páfastöðum
segir um Löngumýrar-Brún, en það
var foli sem hann hafði í tamningu.
Svo var Brúnn seldur. „En allt
sumarið dreymdi mig þennan hest,
líklega í hverri viku ... I draumum
þessum var hesturinn alltaf hjá mér
og stundum var hann að nudda sér
upp við mig og segja mér eitthvað
á sínu máli“. Ætli hug hins sanna
hestamanns verði mikið betur lýst?
En það eru margar fleiri frá-
sagnaperlur í þessari bók, þó að
ekki verði tíundaðar. Einnig er hér
að finna margar prýðisvel gerðar
lýsingar á góðhestum, sérkennileg-
um hestum og afrekshestum.
Safnast þegar saman kemur. Það
er kannski hollt fyrir okkur,
drembna menn, að muna eftir því
að það býr ekki aðeins ein þjóð í
þessu landi, að ekki á aðeins ein
þjóð þetta land, þ.e. mannfólkið,
og að kannski er hin þjóðin, þ.e.
þjóð hrossanna, fullt eins fullkomin
í sinni gerð og maðurinn, a.m.k.
virðast öllu meiri möguleikar og
öllu meiri áhersla lögð á að rækta
hana og hreinsa úr henni sorann.
Allmikið af myndum prýðir þessa
bók eins og hinar fyrri. Myndir eru
af sögumönnum svo og hestum
þeirra og í bókarlok er myndasyrpa
frá síðasta Landsmóti hestamanna
á Gaddstaðaflötum á sl. sumri.
Skrásetjari gefur í skyn í for-
málsorðum að nú fari þessum
bókaflokki senn að ljúka. Það efast
ég um að honum haldist uppi, ef
honum endist heilsa ög líf.
Björg Einarsdóttir
tvíkvæntur áður. Þá þótti tignar-
staða að vera amtmannsfrú. En
ævi Kristjönu var ekki öll tekin út
með sældinni. Óhætt mun að segja
að í lífi hennar hafi skipst á bjart
skin og dökkir skuggar. Kristjana
varð háöldruð og lifði það meðal
annars að Hannes, skáldið, sonur
hennar, var eins og Björg orðar það
»orðinn barn við hlið hennar í ann-
að sinn.«
í þættinum, Konur gerðu garð-
inn, er greint frá ræktunarstörfum
nokkurra kvenna, þeirra á meðal
Margrétar og Önnu Schiöth á Akur-
eyri. Það mun naumast hafa verið
tilviljun að kopur þær, sem hófu
trjárækt þar í bæ og stofnuðu Lysti-
garð Akureyrar, skyldu vera
danskar. Þetta var viðleitni að
breyta hinum nýju, norðlægu heim-
kynnum svo að örlítið minnti á
svipmót heimalandsins. Og tijá-
gróðurinn er það sem öðru fremur
setur svip á Akureyri enn í dag.
Verkalýðsforingjar nefnist þáttur
af Jónínu Jónatansdóttur og Karó-
línu Siemsen. Jónína var fædd 1869
og Karólína 1875 þannig að þær
voru báðar orðnar fulltíða þegar
íslensk verkalýðshreyfing steig sín
fyrstu spor og urðu því meðal braut-
ryðjenda eða, eins og Björg segir,
»einna fyrstar til að gera eitthvað
raunhæft í málunuma. Þess er líka
minnst að Jónína gaf Alþýðublaðinu
nafn þegar það var stofnað 1919.
Töfrasproti leiklistar heitir þáttur
af fimm leikkonum sem aliar mátti
telja til brautryðjenda í íslenskri
leiklist hérlendis. Af þeim er mikil
saga og merk, hverri fyrir sig.
Er þá aðeins fátt eitt talið af
efni þessarar stóru bókar. Björg
Einarsdóttir skrifar lipran stíl og
vandaðan og er texti hennar bæði
notalegur aflestrar en líka skýr og
skilmerkilegur. Björg hefur mætur
á sögufólki sínu og umgengst það
með hreinskilni — en fullri gát ef
svo má að orði kveða. Ennfremur
er henni lagið að draga fram þess
háttar atriði sem öðru framur hafa
haft úrslitaáhrif á lífsstefnu þeirra
kvenna sem hún segir frá — megin-
línurnar! Aukaatriðum — þar sem
þau eru tínd til — er líka þannig
fyrir komið að þau bregði einhverju
ljósi yfir efnið. En frá fræðilegu
sjónarmiði er ef til vill mest um
vert hversu lífskjörum og umhverfi
eru gerð hér góð skil ásamt per-
sónusögunni. Sá, sem hefur lesið
þetta gagnmerka rit, er því stórum
fróðari um líf og starf genginna
kynslóða, bæði karla og kvenna.
Hönnuður bókarinnar á einnig lof
skilið fyrir að gefa henni þann
virðulega antík-svip sem minnir á
prentlist og bókagerð í þá gömlu
góðu daga þegar þessar konur voru
í blóma lífsins og létu að sér kveða.
Súlli í
Békmenntir
Sigurjón Björnsson
Hlöðver Johnsen. Bergið klifið.
Minningar veiðimanns. Almenna
bókafélagið. Reykjavík 1986. 223
bls.
Skyldi ekki mega búast við litríkum
æviferli manns sem heitir Jón Hlöðver
Árnason Johnsen, en hefur frá frum-
bemsku verið nefndur Súlli „eftir þeim
rómverska herforingja og alræðis-
manni Súllu, sem sagður var kátur
félagi og örlátur vinur, elskaði vín,
konur, söng og styrjaldir?" Ef satt er
hið fornkveðna að fjórðungi bregði til
nafns ætti þessu ekki að skeika!
Bók þessi er ekki ævisaga, enda
telur höfundur líf sitt hafa „verið allt-
of rysjótt til þess að ég hafi áhuga á
að tíunda það“_ Engu að síður fær
maður í þessum frásögnum og minn-
ingabrotum forsmekk að heilsteyptu,
þróttmiklu mannlífí hins velgerða, eðl-
isgreinda náttúrubams.
Súlli á Saltabergi, sem hér segir
sögu, er hreinræktaður Eyjamaður,
einn Ofanbyggjara, þaulvanur berg-
klifrari og sigmaður, heimavanur í
Bjamarey um áratugabil, enda nefnd-
ur Bjarnareyjarjarl.
Saga hans skiptist í þrjá þætti.
Hinn fyrsti nefnist Fyrir ofan Hraun
og segir frá búskap, sjósókn og
mannlífí Ofanbyggjara snemma á
þessari öld, bemskuleikjum og — brek-
um og fymsu fleiru. Annar þáttur
nefnist I bergi og fuglabyggð. Er
þar frá mörgu sagt, allt frá bjargsigi
og klifri, frá einstökum veiðiferðum,
frá minisstæðum og kæmm félögum
og vinum og sorglegum afdrifum
sumra þeirra til mataruppskrifta. í
þriðja og síðasta þætti sem ber heitið
Til sjós og lands er mest sagt frá
aflakónginum og mannkostamannin-
um Binna í Gröf og samvistum við
hann og endar kaflinn — og bókin —
á lítilsháttar frásögn af Heimaeyjar-
gosinu og í framhaldi þar af tilraunum
til að hita bæinn upp með hita frá
hrauninu — hraunhitaveitu. En höf-
undur kom allmjög við sögu þeirrar
hitaveitu.
í inngangsorðum segja þrír vinir
Súlla frá kynnum sínum af honum:
Páll Magnússon, fréttamaður, Guðjón
Ármann Eyjólfsson, skólastjóri, og
Sveinbjöm Björnsson, prófessor. Fær
maður þar mjög lifandi og skemmti-
lega lýsingu á þessum sérstæða
manni.
Bók Súlla er um marga hluti
skemmtileg. Lýsing hans á Eyjalífi er
ákaflega lifandi og glögg. Maður er
næstum því staddur í Eyjum með hon-
um. Sérstaklega fannst mér mikið til
um hina einstöku samvinnu manna
og gagnkvæma hjálpsemi. Þá eru lýs-
ingar hans á veiðimannalífi i úteyjum
sérstaklega glöggar og vel gerðar. Fer
ekki á milli mála að bráðskýr og at-
hugull maður heldur um penna, og
þá jafnframt maður sem hvergi er
orðs vant. Þá skaðar ekki að bókin
er barmfull af ömefnum og skemmti-
legu og sérstæðu málfari Eyjamanna.
Bókin er ágætlega vel skrifuð. Stíll
er þróttmikill og fjörlegur. Skyldi eng-
inn ætla að óritvanur maður hefði um
Saltabergi
vélt. En æviferill Súllu á Saltabergi,
eftir því ágripi sem hér er að finna,
bendir ekki til langsetu við skrifborð.
Mikið er af skemmtilegum myndum
í bókinni. Sérstaklega eru sumar lit-
myndir Sigurgeirs Jónassonar augna-
yndi.
Félagar höfundar, sem inngangs-
orðin rita, láta mikið af því hversu
skemmtilegur og sérstæður hann sé.
Víst staðfestir bókin það. Samt gæti
ég ímyndað mér að bókin hefði orðið
eftirminnilegri ef annar hefði skrá-
sett. Líklegt er að mönnum hætti
nokkuð til að setja sig í stellingar og
gera sig „merkilega í framan", eins
og Þórbergur kynni að hafa orðað
það, þegar þeir fara að skrifa um sig
sjálfir, en láti fremur gamminn geisa
í andvaraleysi þegar þeir segja öðrum
frá. Auk þess er trúlegt að þeirra eig-
in málfar og viðræðustíll haldi sér
betur í munnlegri frásögn. Býst ég
við að þessi bók gjaldi þess eitthvað
að aðgæslan hafi á stundum verið
óþarflega mikil. En þetta er aðeins
órökstudd fullyrðing mín.
En i sem fæstum orðum: Skemmti-
leg og fróðleg bók, full af lífi og gleði,
en nægri alvöru í bland.
Sérhver snýr heim
í hjarta sitt dáið
Bókmenntir
Jóhann Hjálmarsson
Else Lasker SchUler:
MÁNATURNINN
Ljóð.
Hannes Pétursson þýddi.
Iðunn 1986.
Else Lasker-Schuler (1869—
1945) er tvímælalaust meðal helstu
þýskumælandi ljóðskálda þessarar
aldar. Hún var í hópi expressjónista
og atkvæðamikil í ljóðasafni þeirra
Menshheitsdámmerung, en sú bók
er áreiðanlega með merkari safnrit-
um.
Hannes Pétursson gerir grein fyr-
ir skáldkonunni í eftirmálsorðum
Mánatumsins, einkar skiimerkilega.
Þar nefnir hann m.a. ást hennar til
Gottfrieds Benn, sem einnig var önd-
vegis skáld, en merki þessarar ástar
er víða að finna í ljóðum Else La-
sker-Schiilers. í Mánaturninum er
ljóðið Villimaðurinn tileiknað honum,
dregur upp mynd ástar þeirra.
Mánaturninn er ekki löng bók. En
þýðingamar eru gerðar af alúð. Ljóst
er að Hannes Pétursson reynir sjald-
an að koma því inn hjá lesandanum
að hann sé að lesa annað en þýðing-
ar. Ljóðin hans bera þess merki að
þau eru þýdd en ekki frumkveðin.
Ekki getur þetta talist galli því vitan-
lega er það vandi að íslenska ljóð
skálda á borð við Else Lasker-Schul-
er. Hún er svo bundin miðevrópskum
hugsunarhætti og gyðinglegum hug-
myndaheimi að það væri út í bláinn
að freista þess að gera hana að
íslenskum óðsnillingi.
Svona til að finna þessum orðum
stað mætti lesa Ó Guð:
Else Lasker-Schiiler
Hvergi er nema stuttur svefn,
í manninum, gróðrinum, í kaleik vindanna.
Sérhver snýr heim í hjarta sitt dáið.
— Eg kysi að ennþá væri veröldin bam —
og sagt mér gæti frá andardrættinum fyrsta.
Forðum var trúrækni mikil á himni háum,
höfðu stjömur Biblíuna til lestrar.
Að mér gæfist að halda í hönd Guði
eða horfa á mánann á fingri hans.
Ó Guð, ó Guð, hve langt er frá mér til þín!
Sé þessi þýðing skoðuð vel kemur
í ljós að hún er nokkuð stirðleg.
Aftur á móti eru ljóðin sem hvað
einföldust eru eðlilegust á íslensku,
samanber Ég elska þig. Þar í er
þetta erindi:
I sundur ljúkast varir þínar ...
veröldin þegir öll,
veröldin kann á engu skil.
Það er margt fagurt í þessum
þýðingum, en þær eru misjafnar,
hinar bestu sannur skáldskapur.
*■