Morgunblaðið - 18.01.1987, Blaðsíða 32

32
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 18. JANÚAR 1987
fR*fgtn Útgefandi aMufoii&í Árvakur, Reykjavík
Framkvæmdastjóri Haraldur Sveinsson.
Ritstjórar Matthías Johannessen, Styrmir Gunnarsson.
Aöstoöarritstjóri Björn Bjarnason.
Fulltrúar ritstjóra Þorbjörn Guðmundsson, Björn Jóhannsson, Árni Jörgensen.
Fréttastjórar Freysteinn Jóhannsson, Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson, Ágúst ingi Jónsson.
Auglýsingastjóri Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aðalstræti 6, sími 691100. Auglýsingar: Aðalstræti 6, sími 22480. Afgreiðsla: Kringlan 1, sími 83033. Áskriftargjald 500 kr. á mánuði innanlands. i lausasölu 50 kr. eintakið.
Sviptingar
vegna uppsagnar
Sú ákvörðun Sverris Her-
mannssonar, menntamála-
ráðherra, að víkja Sturlu
Kristjánssyni, fræðslustjóra í
Norðurlandskjördæmi eystra, frá
störfum hefur vakið mikla reiði.
Opinberum starfsmönnum er
búið meira starfsöryggi lögum
samkvæmt en þeim, sem starfa
hjá einakaaðilum. Það þurfa að
vera ríkari ástæður fyrir að reka
þá frá störfum en hina, sem
starfa á almennum vinnumark-
aði. Á hinn bóginn felst það ekki
þeirri starfsvernd, sem opinberir
starfsmenn njóta, að þeir geti í
skjóli hennar komist upp með
hvað sem er.
Sverrir Hermannsson hefði átt
að vita það af fyrri reynslu, að
það yrði ekki þrautalaust að losna
við opinberan starfsmann með
þeirri aðferð að víkja honum taf-
arlaust úr embætti. Ráðherrann
gat vænst þess, að samstarfs-
menn Sturlu Kristjánssonar
myndu grípa til aðgerða honum
til stuðnings og málið yrði deilu-
efni á opinberum vettvangi. Þess
vegna var nauðsynlegt að leggja
strax fram opinberar skýringar á
því, hvað knúði á um þessa
óvenjulegu málsmeðferð einmitt
á þessum tíma. Samtal við
menntamálaráðherra hér í blað-
inu í gær gefur til kynna, að
hann dragi það enn við sig, að
skýra frá öllum þáttum málsins.
Svo virðist sem ráðherrann hafi
valið þann kost að láta aðra
krefja sig sagna í stað þess að
leggja fram upplýsingar að fyrra
bragði. Gefur hann til kynna, að
þetta geri hann af tillitssemi við
Sturlu Kristjánsson. Á meðan
málsatvik eru ekki betur kunn
en raun ber vitni er erfitt að
leggja dóm á málavexti.
Viðbrögð þeirra, sem taka upp
hanskann fyrir Sturlu Kristjáns-
son, eru helst þau, að samstarfs-
menn hans í yfirstjóm
fræðsiumála á Norðurlandi
eystra segjast honum samábyrg-
ir. Þeir telja, að uppsögn hans
sé aðför að þeirri „skólastefnu",
sem rekin sé í þessu kjördæmi.
Þeir telja, að það sé ekki brott-
rekstrarsök, þótt útgjöld fræðslu-
umdæmisins séu umfram Qárlög.
Þeir telja, að hér sé um árás á
þá, sem í dreifbýli búa. Þeir telja,
að hér séu miðstýringarmenn í
Stjómarráðinu að hlutast til um
málefni, sem ekki heyri undir þá.
Deilunni vegna uppsagnar
Sturlu Kristjánssonar hefur verið
beint inn á aðrar brautir en þær,
sem snúa að honum einum.
Menntamálaráðherra gefur til
kynna, að uppsögnina eigi ekki
að skoða í svo almennu ljósi.
Andmælendur ráðherrans vilja,
að rætt sé um „skólastefnu" og
valddreifingu.
Hið einstaka verkefni, sem
nefnt er, þegar rætt er um
greiðslur umfram fjárlög í
fræðsluumdæmi Sturlu Krist-
jánssonar, snertir sérkennslu.
Telur menntamálaráðherra auk
þess, að Sturla hafi brotið trúnað
gagnvart ráðuneytinu, þegar efnt
var til blaðamannafundar á Akur-
eyri, þar sem hann lýsti skoðun-
um sínum á tillögum mennta-
málaráðuneytisins um
fjárveitingar til sérkennslu á ár-
inu 1987. Fram hefur komið, að
á árinu 1986 hafí verið ráðstafað
11 milljónum króna umfram fjár-
lög af fræðsluskrifstofunni í
Norðurlandskjördæmi eystra og
er látið að því liggja, að það fé
hafi runnið til sérkennslu. Halda
talsmenn Sturlu því fram, að með
þessum greiðslum hafi fræðslu-
umdæmið verið að sinna þeim
skyldum, sem á það eru lagðar í
grunnskólalögunum.
Hér að framan hefur orðið
skólastefna verið ritað innan
gæsalappa. Staðreynd er, að eng-
in einhlít skilgreining er til á
því, hvað í því felst. Af deilunni
um uppsögn Sturlu Kristjánsson-
ar mætti ætla, að það væri á
valdi einstakra fræðsluumdæma
að móta þessa stefnu og fylgja
henni fram án tillits til þess, sem
til að mynda er ákveðið með fjár-
lögum. Þetta viðhorf stangast á
við þær reglur, sem gilda að
óbreyttu um stjórn menntamála.
Hvað sem líður markmiðum, sem
sett eru í einstökum lögum, hvort
heldur um menntamál eða annað,
verða þeir, sem starfa á grund-
velli laganna að sníða sér stakk
eftir því, sem ákveðið er í ijárlög-
um hveiju sinni. Ákvæði Qárlaga
mega sín meira um útgjöld úr
ríkissjóði en það, sem stendur í
grunnskólalögum.
Eins og áður segir eru ekki
öll kurl komin til grafar í þessu
máli. Margt bendir til þess, að
það verði ítarlega rætt á Al-
þingi, þegar það kemur saman í
næstu viku. Er ekki vafí á, að
þar verður hart deilt. Vegna
yfirvofandi kosninga fá umdeild
embættisverk ráðherra á sig ann-
an blæ en ella. Menntamálaráð-
herra segist ætla að veijast af
fullri hörku. Hér duga þó ekki
stóryrði til að sannfæra menn um
réttmæti brottvísunar heldur að-
eins málefnaleg rök, sem hefðu
öll átt að vera komin fram nú
þegar. Að íslenskum lögum er
það alvarlegt mál, þegar opin-
berum embættismanni er vikið
úr starfí. Hitt er ekki síður alvar-
legt, ef fyrirmæli Alþingis um
meðferð á íjármunum frá skatt-
borgurunum eru vísvitandi höfð
að engu.
Af hvölum
Að okkur hefur verið sótt
úr ýmsum áttum vegna
hvalveiða í vísinda-
skyni. Um þær voru líka
skiptar skoðanir hér á
landi og má segja að
öfgasamtök svonefndra
umhverfisverndar-
manna og þó einkum Sea Shepherd hafi
sameinað okkur í afstöðu til þessara veiða.
Margir voru þeirrar skoðunar að Islending-
ar ættu að halda sig við ákvörðun Alþingis
sem var sú eftir allmiklar sviptingar, að
þingið samþykkti að hætta hvalveiðum.
Það þætti saga til næsta bæjar, ef ráð-
herra breytti slíkum samþykktum í öðrum
málum, t.a.m. um sölu áfengs bjórs. Að
vísu er Islendingum heimilt að veiða hvali
í vísindaskyni samkvæmt ákvörðun Al-
þjóðahvalveiðiráðsins, sem við eigum aðild
að, en þó eru ríkjandi ólík sjónarmið um
túlkun þessa atriðis, m.a. hvað viðkomandi
þjóð má veiða marga hvali, hvað hún má
selja úr landi og hve mikið magn af hval-
kjöti hún verður að torga sjálf. Við töldum
það íhlutun í innanríkismál okkar, þegar
Bandaríkjastjórn fór að skipta sér af þess-
um veiðum og sölu á hvalaafurðum til
Japans, en bandaríska viðskiptaráðuneytið
var með puttana í því. En málið leystist
samt, a.m.k. um stundarsakir, hvað sem
verður.
Sameinuðu íslendinga
Réttur okkar til hvalveiða í vísindaskyni
hefur ekki verið vefengdur af ábyrgum
aðiljum. Það eru bara öfgamenn sem það
hafa gert og eftir ógnandi, og raunar glæp-
samlegan yfirgang Sea Shepherd eru
íslendingar að mestu sammála um að við
nýtum okkur þennan rétt. Hitt er svo ann-
að mál, að ekki er víst að það sé rétt að
drepa jafnmarga hvali og raun ber vitni
og spuming hvort færri gætu dugað.
Vísindamenn virðast þó ekki vera á því.
Um það er vart rifizt, hvort veiða skuli
hval eða ekki. Guðrún Helgadóttir alþingis-
maður hefur þó óhikað lýst því yfir að við
ættum að hætta öllum hvalveiðum og á
Norðurlandaráðsþingi fengum við gagn-
rýni á okkur vegna þessara veiða, að vísu
úr þeirri átt sem litlu skiptir (en á þingi
þessa sama ráðs áður fékk það engan
hljómgrunn að íslenzkar bókmenntir
mættu vera á íslenzku í verðlaunasam-
keppni, hvað þá að menn mættu tala
tungumál okkar í umræðum!)
Kjarval hefði áreiðanlega tekið undir
gagnrýnina á hvalveiðar í vísindaskyni.
Honum óaði við því að drepa þetta stóra
spendýr og taldi það mundu hafa ógæfu
í för með sér. Hvalir þóttu honum tilkomu-
mest allra dýra jarðar, talaði um þá af
hlýju og virðingu og skrifaði um þá lof-
gjörð. En hann hafði að sjálfsögðu ekkert
á móti vísindum, þótt sjálfur væri hann
fyrst og síðast unnandi drauma, ævintýra
og fegurðar, eins og verk hans bera órækt
vitni. En hann hefði líka fyrirlitið ofbeldis-
verk eins og Sea Shepherd hefur staðið að.
Stefnumörkun Alþingis
Morgunblaðið hefur látið í ljós þá skoð-
un að óhyggilegt sé að stofna mörkuðum
okkar vestan hafs í hættu vegna jafnlítilla
hagsmuna og raun ber vitni, og hefur i
þeim efnum tekið undir málflutning for-
ystumanna útflutningsverzlunar og haldið
sig við stefnumörkun Alþingis á sínum
tíma. En blaðið hefur þó ítrekað hvatt til
þess að láta nú ekki undan öfgaöflum eins
og Sea Shepherd og nýta okkur í bili þann
rétt okkar að veiða hvali í vísindaskyni.
Ólík sjónarmið
Á þessu máli eru líka margar hliðar.
Skal á þær minnzt og má geta þess að
til hliðsjónar er höfð grein Shannons Brow-
nlee í Discover nýlega.
Það er eftirminnilegt að fylgjast með
háhymingskálfí í Sea World í Orlando í
Florida, en þangað hafa Flugleiðir nýlega
hafið beint flug og er eina alþjóðaflugfé-
lagið sem annast ferðir til þessarar ört
vaxandi og mikilvægu borgar í miðju Disn-
ey-landi, beint frá útlöndum.
Háhymingskálfurinn fæddist í september
1985 og vekur mikla athygli, ekki sízt hjá
bömum, sem flykkjast á fund hans þar
sem hann virðist una sér vel þarna í Sjávar-
veröldinni. Brownlee getur hans líka í
hvalagrein sinni og segir að 1983 hafí
þriðjungur allra höfmnga í dýragörðum
verið fæddur þar, en 1979 einungis fímmt-
ungur. Sérfræðingar telji að þetta sýni að
vel fari um þessi dýr í slíkum dýragörðum,
annars mundu þau ekki íjölga sér. Bæði
höfmngar og sæljón hafí sýnt að þau hafi
góða greindarvísitölu og geti jafnvel skilið
orð sem dýratemjarar kenni þeim. Hér sé
um að ræða miklu greindari skepnur en
áður var vitað og nauðsynlegt sé að halda
þeim í tönkum, bæði mönnum til skemmt-
unar og í þágu vísinda. Á þetta vilja
margir umhverfisverndarmenn ekki hlusta
og segja að engu sé betra að setja þessi
dýr í fangelsi en saklaust fólk. Fæstir
vísindamenn em þó á þeirri skoðun og
benda á mikilvægt hlutverk almennings-
garða eins og Sea World og annarra
dýragarða, þangað sem böm geta komið
óhult með foreldmm sínum og kynnzt ver-
öld dýranna. Þessi nánu tengsl skapi
vinalegt samband milli manns og dýrs og
hafi það ekki svo lítið að segja. Ferðir í
skemmtigarða minni okkur á að jörðin sé
ekki fyrir manninn einan, heldur öll þau
dýr sem eftir em og guð skapaði í upp-
hafi samkvæmt Genesis. Þegar fyrsti
háhymingurinn var til sýnis töldu vel flest-
ir að þessi dýr væm blóðþyrst og dræpu
sér til skemmtunar, „villimannslegar sjáv-
armannætur" vom þau kölluð í grein í
Time 1954. En þegar fólk kynntist þeim
betur og sá temjara þeirra synda óáreitta
við hlið þeirra breyttist afstaða almennings
til þessara dýra, sannleikurinn hafði loks-
ins komið í ljós. Það em því fáir sem taka
undir með dýraheimspekingnum Tom Reg-
an sem vill jafnvel banna mönnum að
fylgjast með hvölum til að eyðileggja ekki
friðhelgi þeirra og einkalíf. Fæstir em líka
á þeirri skoðun að við eigum að vera slitin
úr tengslum við veröld vísindanna með
því að ónáða þau ekki, hvorki til skemmt-
unar né vísindalegra rannsókna.
Á sama hátt mætti færa rök fyrir hval-
veiðum okkar í vísindaskyni og benda á
þau atriði sem hér hafa verið nefnd. En
það hefur víst ekki hvarflað að neinum
að veiða steypireyði eða búrhveli til
skemmtunar í dýragörðum eða geyma
þessi dýr í til þess gerðum tönkum þar sem
hægt væri að fylgjast með þeim í þágu
vísinda eins og höfmngum og háhyming-
um. Kannski það verði gert einhvem tíma
í framtíðinni, svo merkar sem þessar
skepnur em og mikilvægar til skilnings á
öllu lífi. Háskóla íslands er treystandi til
að sjá um þessar rannsóknir og hafa þeir
sem með þeim hafa fylgzt talið þær hinar
merkustu. Það á væntanlega eftir að koma
í ljós. Við ættum líka að hafa náið sam-
starf um þessar rannsóknir við merkar
vísindastofnanir erlendis.
Rannsóknir á höfmngum og háhyming-
um hafa leitt margt merkilegt í ljós og
hafa verið mjög upplýsandi. Þannig hafa
þær verið réttlættar, ekki sízt. Þá er ekki
talið, að rostungar, selir eða sæljón séu í
neinni hættu og raunar ekki hvalimir held-
ur — a.m.k. hvorki höfmngar né háhym-
ingar. Líklega vitum við minna um §ölda
stórhvela og hættan á útrýmingu þeirra
er meiri en smáhvala. Á það leggja um-
hverfisvemdarmenn áherzlu, s.s. þeir í Sea
Sepherd-samtökunum sem nefnd vom og
telja það glæp að veiða þessi stóm spen-
dýr, en einnig hófsamari umhverfísvemd-
arsamtök eins og Greenpeace, sem við
íslendingar þekkjum af misjöfnum kynn-
um, Project Jonah og People for the Ethical
Treatment of Animals.
Bandaríkjamenn settu lög um meðferð
sjávarspendýra þegar almenningsálitið
snerist gegn hvalveiðum 1972 vegna þess
að hundmð þúsunda höfmnga drápust í
netum túnfískveiðimanna ár hvert. Lögin
um vemdun sjávarspendýra heita Marine
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 18. JANÚAR 1987
33
REYKJAVÍKURBRÉF
Laugardagur 17. janúar
Mammal Protection Act (MMPA) og sam-
kvæmt þeim er bannað að drepa eða ógna
spendýmm með einhveijum hætti í banda-
rískri fiskveiðilögsögu, þó með nokkmm
undantekningum, t.a.m. er innfæddum í
Alaska leyfílegt að veiða nokkra hvali eins
og verið hefur. Gætum við e.t.v. einnig
skírskotað til þess. Um 200 manns hafa
byggt afkomu sína á hvalveiðum hér á
landi og það er ekki lítið hagsmunamál
fyrir þá að halda áfram hvalveiðum þar
til vandamál þeirra hafa verið leyst með
annarri atvinnugrein. Það heyrðist hljóð
úr homi, ef leggja ætti niður 200 þúsund
manna atvinnugrein í Bandaríkjunum!
Svo efnuðu fyrirtæki sem Hval hf. ætti
ekki að verða skotaskuld úr því að bregð-
ast rétt við, áður en allt er komið í óefni
og við emm knúnir til að sættast á hval-
veiðibann. Það er bamaskapur að halda
að þróunin verði ekki í þá átt, nema al-
menningsálitið í heiminum snúist á sveif
með okkur. En það er harla ólíklegt. Jafn-
vel Grænlendingar, sem eiga afkomu sína
undir svipuðum sjávarspendýraveiðum og
verða e.t.v. að yfírgefa heimili sín ef um-
hverfisvemdarmenn hafa sitt fram, era
ekki ömggir um að málstaður þeirra verði
virtur. Þeir hafa samt getað bent á, að
annaðhvort lifí þeir á þessum veiðum eða
deyji út að öðmm kosti.
Það á ekki við um okkur, sem betur
fer. Þess vegna m.a. þurfum við að gera
áætlun sem staðizt getur kröfur nýs tíma
og nýs hugsunarháttar. En þessi nýi tími
hlýtur að taka tillit til vísinda og þeirra
krafna sem þau gera til okkar. Við emm
ekki ein í heiminum. og náttúrán á ekki
að vera ofvemduð frekar en mannlífíð.
Við eigum ekki að búa um okkur í geril-
sneyddri veröld né umgangast umhverfí
okkar eins og það sé dauður líkamshluti
í formalíni. En við eigum ekki heldur að
taka þátt í að ganga á viðkvæman dýra-
stofn.
Meðalhófið er vandratað.
Geislabyssuleikur
Rekkjavik kemur alloft við sögu í banda-
rískum fjölmiðum um þessar mundir, eins
og sagt var frá í Reykjavíkurbréfí ekki
alls fyrir löngu. Þá er að vísu einkum tal-
að um toppfundinn og afvopnunarmál, en
þó hafa hvalveiðar okkar einnig verið til
umræðu eins og kunnugt er og þá ekki
alltaf okkur í hag, nema síður sé. Þegar
toppfundurinn er til umræðu er oftast lá-
tið nægja að tala um Rekkjavik og segir
það sína sögu. Það er aðeins Emest Borg-
nine sem talar um kuldann yfír Æslandi
í Airwolf, en ekki Rekkjavik!
Annars kemur margt kynlega fyrir sjón-
ir vestan hafs um þessar mundir, eins og
líklega ávallt áður. Bandaríkin em fremur
heimsálfa en þjóðland í okkar augum,
þótt flest sé með svipuðum hætti frá einni
borgtil annarrar. Eftirsóknarverðasta leik-
fangið sem alls staðar seldist upp jafnóðum
og það kom í verzlanir fyrir jólih var e.k.
geislabyssa sem breytti bömum í fullorðið
fólk og fullorðnu fólki í böm. Skotið er
úr geislabyssu á „óvininn" sem er með
móttökutæki sem segir til um hvenær
andstæðingurinn hitti og gefur þá sérstakt
tæki á honum frá sér hljóðmerki um árang-
urinn. Það verður ekki langt þangað til
íslendingar og aðrar þjóðir verða á kafí í
geislabyssuleik! Kannski stjómmálamenn
geti notað þessi leikföng í svonefndum
sjónvarpsumræðum, sem enda hvort eð er
oftast í einhverjum áflogum. Bezt færi þá
á því að afvopnunarviðræðum lyki með
því að þjóðimar hefðu ekki yfír að ráða
öðmm „leikföngum" en slíkum byssum,
svo að ekki sé nú talað um hryðjuverka-
menn eins og Kaddafí og aðra slíka(!) en
það getur því miður aldrei orðið. Við verð-
um að þreyja þennan þorra eins og aðra.
Þá varð prestlingi einum það á nú fyrir
hátíðar að segja bömunum að jólasveinn-
inn væri útdauður! Söfnuðurinn rauk upp
til handa og fóta og mótmælti þessu og
nú hefur prestur sagt af sér embætti. Það
varð lítið úr jólagleðinni hjá honum. Menn
skyldu vara sig á að taka ævintýrið frá
bömunum. Fullorðna fólkið þarf ekki síður
á því að halda. Og svo vitum við íslending-
ar að nóg er af jólasveinum(!)
Cary Grant
Cary Grant var svona ævintýri. Við
dauða hans var það rifjað upp sem ungur
blaðamaður við The Wall Street Joumal,
Carrie Doalan, skrifaði eftir samtal við
hann í San Francisco: Nýlega var ég ein
með Caiy Grant í fallegu hótelherbergi.
Lífi mínu hefur ekki verið eytt til einsk-
is!.. . Það era aðeins tvær ástæður til að
verða blaðamaður, önnur að aðstoða við
að breyta heiminum, hin að hitta Cary
Grant. Nú er síðari ástæðan horfín af sjón-
arsviðinu.
Grant var orðinn goðsögn í Bandaríkjun-
um. Hann lézt á 83ja aldursári, en hafði
vit á því að hætta að leika fyrir tuttugu
ámm. Hann var ágætur leikari, en þó eink-
um góður gamanleikari eins og sjá má af
mynd þeirra Katherine Hepbum, Bringing
up Baby, svo dæmi sé nefnt. Hann var
óspilltur „svo nálgaðist kraftaverk", segir
í einni fréttinni um lát stórstjömunnar.
Annars ná þær háum aldri, margar
stjömumar í Hollywood. Bob Hope sem
kominn er til ára sinna sagði um daginn
í sjónvarpssamtali um annan þekktasta
gamanleikara Bandaríkjanna, George
Burns, að hann væri 92ja ára og hefði
nýlega gert samning til fímm ára!
Svo efnuðu fyrir-
tæki sem Hval hf.
ætti ekki að verða
skotaskuld úr því
að bregðast rétt
við, áður en allt
er komið í óefni
og við erum knún-
ir til að sættast á
hvalveiðibann.
Það er barna-
skapur að halda
að þróunin verði
ekki í þá átt, nema
almenningsálitið í
heiminum snúist á
sveif með okkur.
En það er harla
ólíklegt.