Morgunblaðið - 03.04.1987, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 3. APRÍL 1987

Betri hönnun steyptra mann-
virkja — orsakir galla o g varnir
eftir Gunnar Torfason
1. Hvaða helstu hönn-
unaraðferðir eru
notaðar í dag?
Þegar rætt er um hönnunarað-
ferðir hér á eftir, er átt við það
fyrirkomulag og þær aðferðir, sem
beitt er við skipulagningu og stjórnun
hönnunarstarfsins almennt, en ekki
átt við tæknileg atriði við úrlausn
sjálfs hönnunarverkefnisins.
Skipta má hönnunaraðferðum í
tvennt eftir því fyrir hvaða aðila
verið er að vinna; annars vegar opin-
bera aðila og hins vegar einkaaðila.
1.1. Opinberir aðilar
Hér er um að ræða tvær megin-
leiðir sem famar eru, þótt alls kyns
frávik séu þekkt og eru mörkin oft
óskýr.
1.1.1. Leikmannaaðferðin
Ferðinni er stjómað af byggingar-
nefnd, sem skipuð er leikmönnum,
að mestu ófróðum um byggingar-
mál. Forsögn fyrir bygginguna er
óljós eða engin og öllum ákvörðunum
um stærðir og fyrirkomulag vísað til
úrlausnar arkitekts. Val og ráðning
ráðgjafa oft tilviljanakennd og engir
starfssamningar gerðir. Burðarþols-
hönnuður kemur yfirleitt of seint inn
í myndina til þess að hann geti haft
jákvæð áhrif á burðarvirkið. Eðlis-
fræðiþættir hússins gleymast oftast
eða detta upp fyrir. Hönnunareftirlit,
ef undan er skilinn tilviljanakenndur
eftirrekstur, er alfarið háð skyldu-
rækni ráðgjafanna og hæfni einhvers
þeirra til samræmingar og forustu.
Líklegasta niðurstaðan er að húsið
verði byggt, en að ýmislegt fari úr
skorðum, t.d. tímaáætlun hönnuða,
kostnaðaráætlun verkkaupa, auka-
verk og eftirkröfur safnist upp. Að
lokum situr verkkaupi uppi með ann-
að hús en hann hafði hugsað sér.
1.1.2. Verkefnisstjóm-
unaraðferðin
Byggingarnefndin ræður sér í
upphafi byggingarfróðan ráðgjafa til
að annast verkefnisstjómun og þar
með hönnunareftirlit. Verkefnisstjór-
inn er hafður með í ráðum við
endanlega samningu forsagnar fyrir
mannvirkið og ráðningu og samn-
ingagerð við hönnuði, arkitekt og
verkfræðinga. Skyldur, verksvið og
ábyrgð hvers einstaks ráðgjafa skýrt
skilgreint. Engar happa- og glappa-
aðferðir við samræmingu, hönnuna-
reftirlit og byggingarstjóm.
Leikmenn eru að jafnaði ekki færir
um að velja heppilegustu ráðgjafana
og em yfirleitt alls óhæfír til að vera
verkstjórar hönnunarhóps.
Mestar líkur em á að slíkar verk-
efnisstjómunaraðferðir skili vel
heppnuðu mannvirki, sem byggt
verði innan tíma-, íjárhags- og að-
fangamarka upphaflegra áætlana.
1.2. Einkaaðilar
í aðalatriðum er hér um þijár
meginaðferðir að ræða, en eins og
hjá opinbem aðilunum em mörkin
oft óskýr.
1.2.1. Söluhagsmunaaðferðin
Þessari aðferð er aðallega beitt
af þeim byggingarmeistumm, sem
byggja söluhúsnæði, hvort sem þar
er um að ræða íbúðir, verslunar- eða
skrifstofuhúsnæði.
í stuttu máli byggist aðferðin á
því að leita tilboða í hönnunina, það
er byggingarnefndarteikningar,
burðarvirkisteikningar og lagna-
teikningar. Samið er síðan við þann
sem býður lægst verð og getur tryggt
stimplun teikninga hjá byggingar-
fulltrúa með minnstu jámamagni og
á sem fæstum blöðum. Forsögn hús-
byggjandans kveður einungis á um
að komið skai fyrir sem flestum sölu-
hæfum einingum á því flatarmáli,
sem byggingarleyfíð hljóðar upp á.
Ekkert eftirlit er síðan með hönnun-
inni og ekki alltaf víst að hinir
einstöku hönnunaraðilar ræðist
nokkm sinni við, hvað þá samræmi
verk sín. Vinnuteikningar og sér-
teikningar em sjaldnast gerðar, en
ráðagóðir verkstjórar látnir um að
leysa vandamálin, er þau koma upp
á byggingarstaðnum, oft með aðstoð
múrbrotsmanna.
Aðferðin helst við lýði vegna ötulla
fasteignasala og nærist á bygging-
arfáfræði almennings. Þótt oft sé til
þess tekið hve íslendingar séu bygg-
ingarfróðir, þá er hér um stórfelldan
misskilning að ræða. Fróðleikurinn
er að mestu múgsefjun frá hendi
innflytjenda tískubyggingarefna og
kokhreysti kunningja um frábæra
afsláttarsamninga við steypustöð.
Þessu samfara er lesblinda á teikn-
ingar, sem meðal annars kemur í veg
fyrir að menn geri sér grein fyrir
því þegar húsgögn em teiknuð í
mælikvarða 1:125 inn á gmnnmynd
í mælikvarða 1:100. Og skilja svo
ekkert í því hvað bamaherbergin em
lítil. En málinu telst bjargað ef ein-
hvers staðar í húsinu fínnst rómansk-
ur steinbogi, ættaður frá Costa del
Sol.
1.2.1. Kunningsskaparaðferðin
Þessi aðferð er aðallega notuð af
minni iðnaðar- og verslunarfyrir-
tækjum og skyndisamtökum nok-
kurra lóðarrétthafa á vel afmörkuð-
um byggingarreitum.
Kunningsskapur, en ekki faglegt
mat, ræður vali á húsateiknara.
Hann velur sér stðan að jafnaði sam-
starfsmenn, og sækjast þá oft sér
um líkir. Engin eða óljós forsögn
liggur fyrir úr hendi lóðarrétthafa.
Eftirlit með hönnuninni er háð fag-
legu stolti arkitektsins og samvisku-
semi hans gagnvart kunningjanum.
Oftast er mjög lítið eftirlit frá hendi
eiganda vegna kunningjaafsláttar á
ráðgjafarþjónustunni.
Húsbyggjandinn kemur sjaldnast
auga á galla aðferðarinnar, þar sem
hún helst í hendur við aðra ráðsnilld
hans, svo sem varðandi fjármögnun-
arleiðir og skipulagningu fram-
kvæmda og reksturs.
1.2.3. Verkefnisstjórnunarleiðin
Þessi aðferð er í öllum aðalatriðum
sú sama og samnefnd aðferð hjá
opinberum aðilum. Henni er beitt af
stærri fyrirtækjum í einkarekstri, þar
sem notaðar eru nútímaaðferðir við
stjórnun og rekstur fyrirtækjanna
sjálfra. Markmiðið er að nýta fjár-
magn, tíma og önnur aðföng sem
best og hagkvæmnissjónarmið látin
ráða ferðinni.
Það hefur verið ánægjulegt að
fylgjast með því hvað þessi aðferð
hefur átt vaxandi fylgi að fagna á
undanfömum árum.
2. Hvers vegna búum við
við lélega hönnun?
Ég leyfí mér að fullyrða, að hér á
landi er hönnun almennt miklu lé-
legri en hjá nágrönnum okkar á
Norðurlöndum og í Mið-Evrópu.
Vafalaust eru ástæðurnar margar
og flóknar, en ég ætla mér aðeins
að drepa hér á fjórar ástæður, sem
mér finnst að beri einna hæst.
2.1. Skortur á faglegum metnaði
og kunnáttuleysi
Skort á faglegum metnaði, sér-
staklega hjá yngri hönnuðum, má
rekja til uppeldis, meðal annars á
hippatímabilinu, jafnhliða auknu
agaleysi í skólum, alveg frá barna-
skóla upp í háskóla. Sama er að segja
um agaleysi á vinnustöðum, sem víða
má finna.
Dýrkun meðalmennskunnar hefur
verið ráðandi og menn hafa frekar
haft hom í síðu afburðamanna og
þeirra sem lagt hafa sig fram í námi
og starfí. Það er því viðloðandi hugs-
unarháttur, að hvert verk þurfí
aðeins að vinna þannig að láginarks-
skilyrðum sé fullnægt; lágmarks-
vinna sé leyst af hendi til þess að
teikningin fái sinn stimpil hjá bygg-
ingarfulltrúa — rétt eins og skreiðst
var í gegnum próf með helming verk-
efnanna afritaðan eftir sessunautn-
um. Kunnáttuleysið verður hins
vegar að skrifast á lágmarksmennt-
un frá íslenskum háskóla og tækni-
skóla, lélegu uppeldi og skort á
tilsögn á fyrstu vinnustöðum að námi
loknu og skorti á sjálfsaga og metn-
aði til sjálfnáms og símenntunar.
2.2. Kunnáttu- og skeytingar-
leysi verkkaupa
Vanmat verkkaupa á gildi góðrar
hönnunar fyrir gæði mannvirkisins,
kostnað þess og notagildi, ýtir oft
beinlínis undir hönnunarfúsk. Verk-
kaupinn lítur oft á hönnun sem
óþarfa plágu, sem kerfið sé að leggja
á sig til að féfletta hann og ná af
honum peningum. Auk þess sem
teikningar eru ekki byggingarefni
eins og til dæmis gluggi eða
sementspoki. Eftirlit með hönnuninni
verður því nær ekkert.
2.3. Fégræðgi
Einn þátturinn í því að viðhalda
lélegri hönnun er tilvera fégráðugra
fúskara, sem falbjóða þjónustu sína
fyrir verð, sem er svo lágt, að ekki
er hægt að vinna sómasamlega fyrir
það.
Helstu viðskiþtavinir þessara
harkara, sem ýmist hafa hönnunarf-
úsk að aðalatvinnu eða harka við það
á kvöldin eftir vinnudag hjá hinu
opinbera eða öðrum, eru byggingar-
meistarar, sem hafa atvinnu af því
að byggja hús til að selja. Þessir
byggjendur, ég vil helst ekki kalla
þá meistara, prútta um verð við
hönnunina og fá þar af leiðandi léle-
gustu hönnuðina til starfa, þá sem
selja sig fyrir lægsta verðið. Og þeir
segja hönnuðunum jafnvel fyrir verk-
um; „lítil jám hér og engin jám þar“.
Þessir byggingaraðilar eru margir
fastagestir á byggingarfulltrúaskrif-
stofunum. Og einhverra hluta vegna
fá lélegar og oft ófullkomnar teikn-
ingar, á þeirra vegum, frekar fljótari
afgreiðslu hjá kerfínu en hitt, þótt
undarlegt megi virðast.
En ef þeir em að byggja yfir sjálfa
sig kemur oft annað hljóð í strokk-
inn. í slíkum tilvikum eru sóttir til
„alvöru“-hönnuðir.
2.4. Lélegt opinbert eftirlit
Opinbert eftirlit með hönnun er
lélegt og máttlaust hér á höfuð-
borgarsvæðinu og utan þess enn
lakara. Aðalástæða þess er vafalaust
fjárskortur og mannfæð af þeim sök-
um. En það gætir einnig töluverðrar
Gunnar Torfason
„Ástandið í opinberu
eftirliti með hönnun
burðarvirkja er mjög
alvarlegt í dag. Brýn
þörf er á að ef la það
og bæta, en það verður
ekki gert nema aukin
fjárveiting komi til og
stutt verði þannig við
bakið á byggingarfull-
trúaembættunum.“
linku í starfí byggingarfulltrúaemb-
ættanna og við það ganga hönnuðir
á lagið.
3. Hvernig er staðið að
hönnunareftirliti í dag?
Hver eru markmið
hönnunareftirlits og
hvernig má bæta það?
I aðalatriðum má segja að um
þrenns konar hönnunareftirlit sé að
ræða: 1. innra eftirlit ráðgjafans, 2.
eftirlit verkkaupans og 3. opinbert
eftirlit.
3.1. Innra eftirlit ráðgjafans
Það er mjög mismunandi hvemig
staðið er að innra eftirliti á verk-
fræði- og arkitektastofum.
Nefna má þrjá þætti innra eftir-
lits, sem að líkindum em eða ættu
að vera í fyrirrúmi.
• Innra eftirlit með frágangi út-
reikninga og teikninga (málsetning-
ar, samræmi milli byggingamefndar-
teikninga, vinnuteikninga og
deilimynda, yfirferð útreikninga)
hverrar stofu fyrir sig.
• Samræming teikninga stofunnar
og annarra hönnuða, sem vinna að
sama verkefni.
• Gagnrýnin könnun á ágæti hönn-
unar; er árangurinn í samræmi við
forsögn og væntingar verkkaupa? —
er faglegum metnaði ráðgjafans full-
nægt?
Síðasti þátturinn er að öllum
líkindum erfíðasti hjallinn að klífa.
Það mun veitast erfítt að breyta
ríkjandi agaleysi og skorti á fagleg-
um metnaði, nema á ríkjandi á
löngum tíma og til þess þarf sjálf-
sagt einhvers konar þjóðlega sið-
væðingarherferð („moral rearma-
rnent" var slíkt fyrirbæri kallað út í
hinum stóra heimi fyrir um það bil
20 árum, og var þá talin full þörf á).
Virkt innra eftirlit, á verkfræði-
og arkitektastofum, byggist m.a. á
því að ráðgjafinn hafi skilning á því
að það er mannlegt að skjátlast
(„Errare humanum est“) og því er
nauðsynlegt að á hverri stofu séu til
verklýsingar er segi til um hvemig
vinna skuli einstök verkeftii, hvemig
skuli ganga frá þeim og hvemig eftir-
liti skuli háttað. Það veitir vissa
tryggingu gegn slysavillum í útreikn-
ingum eða teikningum. Einnig þurfa
hönnuðir að fylgjast með verkum
sínum úti á byggingarstað, bæði til
að tryggja sem best rétta úrvinnslu
hönnunarinnar og til að læra af
síbreytilegum aðstæðum.
Síðast en ekki síst þurfa ýmsir
Sprengivika
Færð
þú
þann
stóra?
getraunir
—leikur fyrir alla!
\ /
\ /
v