Morgunblaðið - 26.07.1987, Blaðsíða 31

30
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 26. JÚLÍ 1987
Plnrgiw Útgefandi ttlilafrft Árvakur, Reykjavík
Framkvæmdastjóri Haraldur Sveinsson.
Ritstjórar Matthías Johannessen, Styrmir Gunnarsson.
Aöstoöarritstjóri Björn Bjarnason.
Fulltrúar ritstjóra Þorbjörn Guömundsson, Björn Jóhannsson, Árni Jörgensen.
Fréttastjórar Freysteinn Jóhannsson, Magnús Finnsson, Sigtryggur Sigtryggsson, Ágúst ingi Jónsson.
Auglýsingastjóri Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aöalstræti 6, simi 691100. Auglýsingar:
Aöalstræti 6, sími 22480. Afgreiðsla: Kringlan 1, sími 83033.
Áskriftargjald 550 kr. á mánuöi innanlands. I lausasölu 50 kr. eintakiö.
Púðurtunna í
Persaflóa
Fyrsta þætti í flotavemd
Bandarílqamanna á Persa-
flóa lauk á föstudaginn þegar tvö
olíuflutningaskip frá Kuwait, er
vemdar nutu, sigldu í heimahöfn,
þar sem þau munu lesta olíu.
Sem kunnugt er rakst annað
olíuskipið á tundurdufl á leiðinni
og laskaðist lítillega. Atvikið átti
sér stað skammt frá Farsi-eyjum,
en þar hefur her írana bæki-
stöðvar, og telja má fullvíst að
duflið sé af írönskum upprana.
Ólíklegt er þó að það hafi verið
lagt sérstaklega vegna þeirrar
skipalestar, sem þama fór um,
og í ljósi þess að engan sakaði
og skipið komst á leiðarenda
vom það skynsamleg viðbrögð
Bandaríkjastjómar að gjalda
ekki fyrir atvikið með árás á ír-
an. Þessi atburður sýnir hins
vegar, hve litlu getur munað að
Bandaríkin dragist með beinum
hætti inn í stríð Irana og íraka.
Ákvörðun Öryggisráðs Sam-
einuðu þjóðanna í vjkunni að
fyrirskipa írönum og írökum að
gera hlé á vopnaviðskiptum og
draga heri sína inn fyrir alþjóð-
lega viðurkennd landamæri
hefur enn sem komið er lítil áhrif
haft á stríðsaðila. íranir hafa
samþykktina að engu og írakar,
sem fagna henni, segjast^ ekki
geta lagt niður vopn nema íranir
geri slíkt hið sama. Þó er talið
sennilegt að þeir muni um sinn
að minnsta kosti hætta árásum
á írönsk skip á Persaflóa. Það
er mjög mikilvægt að írakar taki
fmmkvæðið að þessu leyti og
raunar má segja að það sé próf-
steinn á friðarvilja þeirra, því það
em þessar árásir sem orðið hafa
tilefni til árása írana á skip frá
rílgum, sem vinveitt em írak.
Klerkastjómin í Teheran segir
til að mynda að hún muni ekki
fyrirskipa árás á skip, er njóta
bandarískrar flotavemdar, með-
an írakar láta írönsk skip á
Persaflóa í friði.
Samþykkt Öryggisráðsins um
vopnahlé í Persaflóastyijöldinni
markar að því leyti tímamót að
hún er gerð án hlutdeildar
stríðsaðila. Svo virðist sem
stjómvöld í Bagdað og Teheran
geti hreinlega ekki bundið enda
á styijöldina, sem staðið hefur í
sjö ár og orðin er óhemju mann-
skæð og kostnaðarsöm. í
samþykkt Öiyggisráðsins er
sérstaklega tekið fram að ráðið
muni koma saman á ný til að
taka afstöðu til þess hvemig
bregðast eigi við ef íranir og
írakar hafa fyrirmælin að engu.
í því sambandi er ekki líklegt
að bein hemaðaríhlutun Samein-
uðu þjóðanna komi til greina, en
vopnasölubann væri rökrétt sem
næsta skref. Slíkt bann myndi
hugsanlega beinast gegn frönum
einum í upphafí, þar sem þeir
hafa beinlínis hafnað samþykkt
Öryggisráðsins. Það er svo annar
kapítuli, hvemig Sameinuðu
þjóðimar geta framfylgt vopna-
sölubanni þegar, og ef, það nær
fram ganga. Saga síðustu miss-
era sýnir að á þessu sviði ríkir
mikill tvískinnungur.
Sovétmenn hafa boðið Banda-
ríkjamönnum að koma á tvíhliða
viðræðum stórveldanna um leiðir
til að ljúka Persaflóastyijöldinni.
Því boði hefur verið hafnað með
þeim rökum að Öryggisráð Sam-
einuðu þjóðanna sé hinn rétti
vettvangur málsins. Formlega
séð hafa Bandaríkjamenn rétt
fyrir sér, en naumast þarf það
að spilla fyrir starfí Öryggisráðs-
ins ef sérfræðingar stórveldanna
setjast á rökstóla um málið. Sov-
étmenn hafa mikil ítök í araba-
heiminum og það liggur í augum
uppi að þeir munu ekki sætta sig
við að stríði írana og íraka ljúki
með hætti sem þeim er vemlega
óhagstæður. Með það í huga og
eins hitt, hve ráðamenn í Moskvu
hafa verið fúsir til að fara nýjar
leiðir í alþjóðamálum upp á
síðkastið, hefði ef til vill verið
skynsamlegt af Bandaríkja-
mönnum að taka boðinu.
Flotavemd Bandaríkjamanna
er svo nýtilkomin að ómögulegt
er að spá um til hvers hún muni
leiða. Hún er umdeild í Banda-
ríkjunum en ljóst er að ráðamenn
í Washington hafa ekki stigið
þetta skref nema vegna þess að
þolinmæði þeirra gagnvart uppi-
vöðslu írana á Persaflóa var
þrotin. Klerkamir í Teheran tala
digurbarkalega um að þeir muni
hafa í fullu tré við stórveldið og
ekki hika við að ráðast á olíu-
skip er sigla undir bandarískum
fána. Telja verður þó ólíklegt að
þeir muni láta til skarar skríða,
enda hefur árás Bandaríkja-
manna á Líbýu sýnt að þeir em
til alls vísir. Það þýðir þó ekki
að til átaka milli Bandaríkja-
manna og írana geti ekki komið,
því eins og atvikið á föstudaginn
sýnir em aðstæður með þeim
hætti við Persaflóa að neisti get-
ur kviknað án ásetnings. Og það
getur verið tilviljun háð hvort
neisti verður að báli eða ekki.
Það er því orðið eitt mikilvæg-
asta aiþjóðamálið að stöðva
styijöldina við Persaflóa.
Framkvæmdir við lagningu
varanlegs slitlags á þjóð-
vegi hafa gengið ótrúlega
vel á undanförnum ámm.
Nú er svo komið, að það
er ekki lengur spuming
um það á helztu vegum
hve langir kaflar hafa ver-
ið lagðir með malbiki eða olíumöl heldur
hversu margir vegakaflar em enn ófrá-
gengnir. I liðinni viku var höfundur
Reykjavíkurbréfs á ferð milli Akureyrar
og Húsavíkur og kom sannast sagna mjög
á óvart hve mikill hluti þeirrar leiðar hefur
verið lagður með varanlegu slitlagi.
Áhrif þessarar vegagerðar em margvís-
leg. Fyrst ber að nefna, að hún hefur
breytt landinu. Það er nú allt annað að
ferðast um ísland en var fyrir aðeins
nokkmm ámm. En áhrifin em líka önnur.
Ferð milli byggða tekur nú skemmri tíma
en áður. Þetta hefur leitt til stóraukinna
samskipta miili byggðarlaga. Þannig má
t.d. ganga út frá því sem vísu, að í mörg-
um byggðum í Þingeyjarsýslum þyki það
ekki tiltökumál að fara til Akureyrar t.d.
í verzlunarleiðangur eða í öðmm erinda-
gjörðum. Það eykur viðskiptin á Akureyri,
en getur um leið dregið úr þeim á Húsavík,
svo að dæmi sé nefnt.
Á hinn bóginn hafa hinar bættu sam-
göngur og staðan í málefnum landbúnað-
arins orðið til þess, að það færist í vöxt
að fólk dragi saman seglin í búskap, en
haldi áfram búsetu á jörðum sínum og
sæki vinnu daglega til nærliggjandi þétt-
býlis. Ferð til og frá vinnustað er þá ekki
lengri en daglegar ferðir íbúa höfuðborgar-
svæðisins í sama skyni.
Hinar miklu samgöngubætur geta þann-
ig stuðlað að aukinni þéttbýlismyndun með
því að örva viðskipta- og athafnalíf t.d. á
Akureyri um leið og þær auðvelda fólki
að aðlaga sig breyttum aðstæðum í at-
vinnu- og lífsháttum. Sagt er að í sumum
byggðarlögum hafí betri vegasamgöngur
leitt til þess að fólk ferðist öðm vísi en
áður. íbúar Sauðárkroks t.d., sem þurfa
að leita til höfuðborgarsvæðisins, aki
gjaman þessa leið í stað þess að fara með
flugvél. Það þykir ekki lengur tiltökumál
að aka milii Reykjavíkur og Akureyrar,
sem í eina tíð þótti meiriháttar ferðalag.
Hitt er svo annað mál, að betri vegir
kunna að leiða til þess að hættan á um-
ferðarslysum eykst. Nú er búið að auka
hámarkshraða í 90 km á þjóðvegum með
varanlegu slitlagi. Það þýðir að í raun aka
bílar á 100 km hraða eða rúmlega það. í
Bandaríkjunum t.d. er hámarkshraði á
þjóðvegum um 95 km og hart eftir því
gengið, að hann sé haldinn, en þá er þess
að gæta að jafnan er um tvær aðskildar
akreinar að ræða, þannig að tæpast er
nokkur hætta á að bílar, sem koma úr
gagnstæðri átt, rekist á. Hér gegnir öðru
máli. Hér er einungis um eina akrein að
ræða. Meðan menn óku eftir malarvegum
þótti sjálfsagt að hægja á ferðinni, þegar
bílar mættust. Nú er ljóst, að ökumenn
sjá ekki sömu ástæðu til þess og áður.
Þess vegna mætast bílar oft á miklum
hraða. Þá þarf ekki mikið að fara úrskeið-
is til þess að illa fari. Ökumaður, sem er
á ferð, getur ekki einn ráðið örlögum sínum
í þessum efnum. Það gerir ekki síður sá,
sem á móti kemur.
Hinar gömlu hraðareglur þóttu fráleitar
eftir að vegimir bötnuðu svo mjög, en þá
koma upp önnur vandamál, eins og þau,
sem hér eru nefnd, sem full ástæða er til
að íhuga. Ef til vill á reynslan eftir að leiða
í ljós, að þetta séu óþarfa áhyggjur. Það
er vel ef svo verður.
Sveitirnar í sjálfheldu
Fyrir nokkrum mánuðum kom höfundur
þessa Reykjavíkurbréfs í byggðarlag, sem
fyrir nokkrum áratugum taldist til blóm-
legustu sveitahéraða landsins. En nú eru
tímamir breyttir. Á bæjunum býr að mestu
leyti gamait fólk. Unga fólkið hefur leitað
annað. Sú mikla uppbygging, sem áður
einkenndi þessar byggðir, þegar nýtt land
var ræktað upp sumar eftir sumar, ný
útihús byggð og búskapur aukinn á allan
hátt, er fyrir löngu úr sögunni. Hnignunar-
merkin má sjá á nánast hveijum einasta
bæ. Kvótakerfíð setur bændur í spenni-
treyju.
Þetta er ekki einungis vandamál land-
búnaðar á íslandi heldur er þetta vandi
þessarar atvinnugreinar í nánast öllum
vestrænum löndum. Ný tækni og aukin
notkun áburðar og fóðurmjöls hefur leitt
til þess að framleiðni landbúnaðar í þessum
löndum hefur stóraukizt. Nú geta margf-
alt færri bændur framleitt sama magn og
fleiri gerðu áður.
Afleiðingar af offramleiðslu í land-
búnaði eru margvíslegar og ekki bara
þær, sem snúa að skattgreiðendum, sem
verða að greiða óhóflegar upphæðir af
þeim sökum. Söluverð vel búinna jarða er
hlægilega lágt, þegar miðað er við verð á
eignum í þéttbýli. Það er því alls ekki
auðvelt fyrir sveitafólk, sem vill hætta
búskap og taka upp nýja lífshætti, að selja
eignir sínar og festa kaup á öðru í stað-
inn. Að auki er þetta fólk auðvitað bundið
sterkum tilfinningaböndum við sín heima-
héruð og jarðir, sem kunna að hafa verið
í eign sömu fjölskyldu mann fram af
manni.
Þá hlýtur það einnig að hafa niðurdrep-
andi áhrif á fólk í sveitum, að vinna hörðum
höndum við landbúnaðarframleiðslu og
standa svo frammi fyrir því, að verða að
hella mjólkinni niður eða fylgjast með
fréttum um, að framleiðsluvörunni hafí
verið hent á öskuhaugana í Reykjavík,
eftir að margvíslegir milliliðir höfðu haft
tekjur af geymslu vörunnar um langan
tíma. Hver vill vinna fyrir öskuhaugana?
Sá vítahringur, sem landbúnaðarfram-
leiðslan er komin í, felst svo í því, að þegar
neytendur í þéttbýli fylgjast með fréttum
um að lambakjöti sé hent á haugana segja
þeir sem svo, að úr því að þetta sé hauga-
matur sé ekki ástæða til þess að kaupa
það dýru verði eða úr því að hægt sé að
selja það til Japan fyrir 56 kr. kílóið sé
ekki ástæða til þess að kaupa það í búðum
fyrir margfallt hærra verð. M.ö.o. þessar
fréttir leiða til þess að enn dregur úr sölu
lambakjöts þannig að það magn, sem
henda þarf á haugana, eykst að sama
skapi.
Fram að þessu hafa umræður um land-
búnaðarmálin fyrst og fremst snúizt um
offramleiðsluna og kostnað skattgreiðenda
af henni. Hin félagslegu vandamál, sem
af þessu leiða í sveitum landsins, era hins
vegar smátt og smátt að koma upp á yfír-
borðið. Það er orðið tímabært að taka þau
til umræðu og leita leiða til þess að auð-
velda fólki í sveitum landsins þau umskipti,
sem era að verða í þessari atvinnugrein.
Vel má vera, að ef grannt er skoðað komi
í ljós, að hægt sé að taka þessi vandamál
öðram og skynsamlegri tökum en nú er
gert.
Er Gorbachev alvara?
Fólk á Vesturlöndum fylgist með vax-
andi athygli með því, sem nú er að gerast
í Sovétríkjunum. Höfundur Reykjavíkur-
bréfs hlýddi fyrir skömmu 'a samtal
tveggja erlendra manna, sem höfðu ger-
ólíkar skoðanir á framvindu mála austur
þar. Telja má víst, að þau skoðanaskipti
sýni í hnotskum mismunandi viðhorf
manna til Gorbachevs og stefnumála hans.
Annar þessara manna sagði sem svo:
Það era stórmerkilegir hlutir að gerast í
Sovétríkjunum. Gorbachev er að breyta
þessu höfuðríki sósíalismans. Hann hefur
komizt að þeirri niðurstöðu, að útilokað
sé annað en að bæta lífskjörin i landinu
verulega. Forsenda þess að það sé hægt
er sú að draga úr kostnaði Sovétríkjanna
við vopnaframleiðslu. Þess vegna verði að
ná samningum við Vesturlönd, sem dragi
úr vígbúnaði, og geri Sovétmönnum kleift
að beina auðlindum landsins til þess að
bæta lífskjör fólksins. Þessi þróun í Sov-
étríkjunum leiðir til þess að viðskipti milli
þeirra og Vesturlanda munu stóraukast
og þar með stuðlar hún að líflegra atvinnu-
lífí og enn betri lífskjöram vestrænna
þjóða. Það kemur í ljós á næstu tveimur
áram, hvort Gorbachev tekst þetta, en
mín trú er sú, sagði þessi erlendi maður,
að honum takist að breyta Sovétríkjunum
og við stöndum þá frammi fyrir nýjum
tímum.
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 26. JÚLÍ 1987
31
REYKJAVÍKURBRÉF
Laugardagur 25. júlí
Viðhorf hins útlendingsins, sem hlýtt
var á, var á þessa leið: Það er ekkert
nýtt að gerast í Sovétríkjunum. Við höfum
séð svona tilraunir áður og þær hafa farið
út um þúfur. Krúsjeff reyndi þetta og
honum mistókst. Það má vel vera, að
Gorbachev vilji vel, en kerfíð mun sjá til
þess, að hann kemst ekki hænufet. Þess
vegna verður engin breyting í Sovétríkjun-
um. Þetta er blekking og við á Vesturlönd-
um verðum að gæta þess, að láta
Sovétmenn ekki blekkja okkur svo mjög,
að við sýnum ekki nægilega varkámi í
samskiptum við þá.
Tæpast munu nokkrir einstaklingar á
Vesturlöndum búa yfír þeirri þekkingu á
innri málum Sovétríkjanna, að þeir geti
kveðið upp úr með það, hvor þeirra tveggja
manna, sem hér hefur verið vitnað til,
hafi rétt fyrir sér. Hitt er ljóst, að þjóðir
Vesturlanda eiga töluvert mikið undir því
komið hver framvinda mála verður í Sovét-
ríkjunum. Saga byltingarinnar í Sovét-
rílqunum sýnir hins vegar, að of oft hafa
Vesturlandaþjóðum verið mislagðar hend-
ur í samskiptum við Sovétmenn og of oft
hefur niðurstaðan orðið sú, að vestrænar
þjóðir hafa verið notaðar í innbyrðis átök-
um hinna ýmsu þjóðfélagsafla austur þar.
Engu að síður væri illa farið ef tilraun
Gorbachevs til þess að bylta þjóðfélags-
háttum í Sovétríkjunum strandaði á því,
að Vesturlandaþjóðir brygðu fyrir hann
fæti.
Varasöm viðskipti
Hitt er svo annað mál, að reynsla lið-
inna áratuga sýnir, að viðskipti við
Sovétmenn geta verið ákafíega varasöm
fyrir Vesturlandaþjóðir, sem hafa brennt
sig á þeim oftar en einu sinni. Nokkram
áram eftir byltinguna austur þar, á þeim
tíma þegar Stalín var að treysta völd sín
sem óumdeilanlegur leiðtogi Sovétríkj-
anna, sóttust Sovétmenn mjög eftir
samstarfí við einstaklinga og fyrirtæki á
Vesturlöndum til þess að byggja upp iðnað
sinn á skömmum tíma. í fyrstu beindist
athygli þeirra mjög að Þjóðveijum, sem
tóku mikinn þátt í þessari uppbyggingu
snemma á þriðja áratugnum. Þegar þýzk
Qárhags- og tækniaðstoð þótti orðin of
mikil vora nokkrir þýzkir sérfræðingar
dregnir fyrir rétt í Sovétríkjunum, sakaðir
um njósnir og skemmdarstarfsemi! Réttar-
höldin leiddu að sjálfsögðu til þess, að
Þjóðveijar drógu saman seglin, en þá komu
Bandaríkjamenn í þeirra stað.
Næstu árin á eftir nutu Sovétmenn
mikillar aðstoðar Bandarílqamanna, Breta
og Kínveija við að byggja upp iðnaðar-
veldi í Sovétríkjunum. Bandarískur sagn-
fræðingur hefur komizt að þeirri
niðurstöðu, að 95% af atvinnuuppbyggingu
í Sovétríkjunum á þessum áram hafí
byggzt á fjárhagslegri og tæknilegri að-
stoð frá Vesturlöndum. Fyrirtæki á
Vesturlöndum áttu í harðri samkeppni sín
í milli um að ná þessum viðskiptum austur
þar. Jafnframt áttu þau ríkan þátt í að
móta vinsamlegt almenningsálit á Vestur-
löndum í garð Sovétmanna. Sagt er að
þegar eitt stærsta olíufyrirtæki í Banda-
ríkjunum, Standard Oil, sem var í eigu
hins fræga Rockefellers, tók að sér að
byggja olíuhreinsunarstöð fyrir Sovétmenn
hafí sérfræðingur í almannatengslum verið
ráðinn til fyrirtækisins til þess að sann-
færa Bandaríkjamenn um ágæti hins
sósíalíska þjóðskipulags og stuðla að því
að Bandaríkjastjóm viðurkenndi Ráð-
stjómina!
Þetta mikla framlag Vesturlandaþjóða
til þess að byggja upp iðnað Sovétríkjanna
var ekki einskorðað við atvinnustarfsemi.
Samhliða tóku þessar þjóðir að sér að sjá
Rauða hemum fyrir vopnum! Margir sér-
fræðingar era þeirrar skoðunar, að þessi
þátttaka Vesturlandaþjóða í uppbyggingu
Sovétríkjanna hafí ráðið úrslitum um það,
að byltingin í Sovétrílqunum tókst, að
ekki varð efnahagslegt hran í kjölfar henn-
ar. Þegar svo Sovétmenn töldu sig geta
staðið á eigin fótum snera þeir við blað-
inu, þeir ráku hina erlendu auðjöfra á
brott. Við þekkjum vel þá sögu, hvemig
þessi iðnaðaruppbygging var síðan notuð
til þess að ógna frelsi þjóða á Vesturlönd-
um.
Þrátt fyrir þessa reynslu hafa Vestur-
landaþjóðir lítið lært í samskiptum við
Sovétmenn. Enn era fyrirtæki á Vestur-
löndum, sem beijast um að hagnast á
viðskiptum við Sovétríkin. Nýjustu dæmin
um þetta era norsku og japönsku fyrirtæk-
in tvö, sem seldu hátæknibúnað til Sovét-
manna, sem gerir þeim kleift að smíða
kafbáta, sem fara svo hljóðlega, að hlust-
unarbúnaður Vesturlanda nær ekki að
fylgjast með þeim. Japanska fyrirtækið
hefur birt auglýsingar i bandarískum dag-
blöðum til þess að biðjast afsökunar á
framferði sínu og óvíst er hvort norska
fyrirtækið lifir þetta af. Afleiðingin er hins
vegar sú, að það mun kosta marga millj-
arða dollara að bæta fyrir það tjón, sem
þessi tvö fyrirtæki hafa valdið, með því
að bijóta settar reglur um útflutning á
hátæknibúnaði til Sovétrílqanna.
Þegar þessi saga er höfð í huga er full
ástæða til varkámi í samskiptum við Sov-
étmenn. Það er full ástæða til þess að
gleypa ekki við þeim viðskiptum, sem þar
er boðið upp á, og það er ástæða til að
varast þau stórfyrirtæki á Vesturlöndum
og þá fjármálamenn, sem sjá sér hag í
að hagnast persónulega á viðskiptum við
Sovétmenn, en hirða ekkert um hið stærra
samhengi þeirra viðskipta. Þegar þetta er
haft í huga er ekki ósennilegt, að hin eðli-
legu viðbrögð við framvindu mála í
Sovétríkjunum nú séu einhvers staðar
mitt á milli þeirra tveggja sjónarmiða, sem
áður var vikið að.
Meðan menn óku
eftir malarvegum
þótti sjálfsagt að
hægja á ferðinni,
þegar bílar mætt-
ust. Nú er ljóst,
að ökumenn sjá
ekki sömu ástæðu
til þess og áður.
Þess vegna mæt-
ast bílar oft á
miklum hraða. Þá
þarf ekki mikið
að fara úrskeiðis
til þess að illa fari.
Okumaður, sem
er á ferð, getur
ekki einn ráðið
örlögum sínum í
þessum efhum.
Það gerir ekki
síður sá, sem á
móti kemur.