Morgunblaðið - 28.07.1987, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 28. JÚLÍ 1987
Að ráða í framtíð-
ina og ráða henni
Békmenntir
Guðmundur Heiðar Frímannsson
Gróandi þjóðlíf:
Framkvæmdanefnd um framtíð-
arkönnun á vegum forsætisráðu-
neytis
1987
„Eigum við að læra alla framtíð-
ina fyrir næsta tíma?" var spurning,
sem eitt sinn var lögð fyrir tungu-
málakennara. Það eru fleiri en
skólanemendur, sem þurfa að læra
framtíðina, þótt þeir læri hana ekki
alla. Samt er framtíðin þannig, að
í rauninni getum við ekkert vitað
um hana. Það eina, sem í rauninni
er hægt að gera, er að ráða í hana,
hvað telst vera líklegt og hvað ólík-
legt, hvað æskilegt og hvað óæski-
legt. Þótt vitneskjan takmarkist af
því, sem er mögulegt, þá er samt
mjög mikilvægt að átta sig á hvað
sennilega gerist, læra framtíðina.
Um áramótin fyrir þremur og
hálfu ári samþykkti þáverandi ríkis-
stjórn að gera víðtæka könnun á
hvað teldist sennilegast um þróun
þjóðlífs á íslandi í allra nánustu
framtíð. Þetta var gert að undirlagi
Steingríms Hermannssonar, þáver-
andi forsætisráðherra. Tiigangur
verksins var að „vekja umræður
um langtímasjónarmið í þjóðmálum
og auðvelda fólki, fyrirtækjum og
stjórnvöldum að móta stefnu til
langs tíma", eins og segir í frétta-
tilkynningu, þegar fyrsta ritið af
fimm kom fyrir almenningssjónir.
Þessi fimm rit eru afrakstur þeirrar
könnunar, sem ríkisstjórnin sam-
þykkti. Það fyrsta þeirra, sem hér
verður fjallað um, er Gróandi
þjóðlíf. Einnig mun koma út yfir-
litsrit um könnunina og viðauka-
skýrslur.
I þessu fyrsta riti eru fjórar
skýrslur. Þær fjalla um mannfjölda-
spá til ársins 2020, heilbrigði og
lífshætti, byggð og umhverfi og
framtíðarsýn ungs fólks. Eins og
þessir almennu titlar gefa til kynna,
þá er farið yfir mikið efni í hverri
skýrslu og þær eru ólíkar og
misjafnar.
I fyrstu skýrslunni er gero grein
fyrir mannfjöldaspá næstu þrjátíu
árin rúmlega. í henni eru raktar
forsendur fyrir spánni og hvaða
breytingar lækkandi fæðingartíðni
mun hafa á til dæmis aldurssam-
setningu þjóðarinnar. Aðalspáin um
mannfjölda gengur út á að mjög
dragi úr fjölgun landsmanna á
næstu áratugum og eftir 2020
muni hún stöðvast, en tekið er fram
að varasamt sé að treysta spám svo
langt fram í tímann. Miðað við
þessa spá verða íslendingar
276.000 árið 2020. Einnig setja
höfundarnir fram háspá og lágspá
Morgunblaðiö/Þorkell Þorkelsson.
Meðal efnis í nýútkomnum Ferðafélaga er umfjöllun um hesta í
umferðinni og því ekki nema sjálfsagt að fulltrúar þeirra aðstoði
lögregluna við dreifingu bæklingsins.
Ferðafélaginn
kominn út
FERÐAFÉLAGINN er kominn
út fjórða sumarið í rðð. Hann er
gefinn út af íþróttasambandi lög-
reglumanna í samvinnu við
Þrír inn-
brotspiltar
gómaðir
ÞRÍR piltar voru handteknir á
mnnudagskvöld, fyrir innbrot og
þjófhað í fyrirtækin Volta hf. í
Sundagörðum og Sól hf. í Vatna-
?örðum.
Lögreglumenn sáu til piltanna
jm kl. 20.20 á sunnudagskvöld inni
í Volta hf. og tóku þá höndum.
Þeir voru færðir á lögreglustöðina
og síðan á Upptökuheimilið.
Umferðarráð og dreift til öku-
manna og annarra ferðalanga
fyrir verslunarmannahelgina.
í fréttatilkynningu frá íþrótta-
sambandi lögreglumanna segir að
Ferðafélaginn eigi að vera ferða-
löngum til fróðleiks og afþreyingar
um mestu ferðahelgi ársins.
f Ferðafélaganum er töluvert af
barnaefni og að þessu sinni fylgir
bækh'ngnum IftiIJ poki af bitafiski
frá Bóasi Emilssyni á Selfossi.
Tannverndarráð leggur til góðgætið
og er það aðallega ætlað börnunum.
Þau börn sem eru spennt í belti
eða stól í bílnum fá afhentan
límmiða í viðurkenningarskyni og
gildir miðinn sem happdrættismiði.
Meðal efnis í Ferðafélaganum að
þessu sinni er umfjöllun um hesta
í umferðinni, veltibíl Almennra
trygginga, fjórhjól og fleira.
Lögreglumenn sjá um að dreifa
Ferðafélaganum til þeirra sem fara
um þjóðvegi landsins á næstu dög-
sem byggist er á hærri eða lægri
fæðingartíðni en í aðalspá.
Þessi þróun þarf ekki að koma
neinum á óvart, því að það sama
hefur verið að gerast í Vestur-
Evrópu og öðrum löndum þar sem
velmegun er mikil, en breytingarnar
verða svolítið seínna á íslandi. í
skýrslunni er sagt, að félagslegar
aðgerðir virðist hafa lítil áhrif á
það, hvort konur bæti við sig einu
barni eða ekki.
Þessi skýrsla er sérlega vönduð
og vel og skýrlega samin. Mér hefði
þótt fróðlegt að sjá fjallað um
nokkrar tilgátur um breytingar á
fólksfjölgun. Manni gæti virst, að
aukin velmegun ætti að fjölga fæð-
ingum en ekki öfugt. En það er
ekki allt sem sýnist.
Næsta skýrsla nefnist „Heilbrigði
og lífshættir". í henni er farið yfir
aðalatriði í heilbrigðisþjónustu
samtímans og hvernig telja má
liklegt, að hún þróist. Hugað er að
stærra samhengi heilbrigðisþjón-
ustunnar, forvörnum, manneldis-
og matvælastefnu íslendinga og
gagnrýni á nútíma læknavísindi og
heilbrigðisþjónustu.
Það er komið víða við í þessari
skýrslu og hún er hin læsilegasta.
I upphafi er farið nokkrum orðum
um, hvað heilbrigði sé og reynist
nokkuð margslungið að gera grein
fyrir því. Það kom mér á óvart hve
gagnrýnislítið var tekið undir skil-
greiningu Alþjóða heilbrigðismála-
stofnunarinnar á heilbrigði sem
bestu mögulegu líðan á hverjum
tíma. En ég held að hún sé alls-
endis ótæk. Það má sjá með því
að spyrja sig, hvert sé sambandið
á milli heilsu og líðanar? Er það
óhugsandi, að manni geti liðið illa
og verið við góða heilsu? Það sjá
allir í hendi sér, að það hendir iðu-
lega. Af þessu má draga þá ályktun,
að þessi skilgreining er ótæk. Það
þýðir hins vegar ekki að ekkert
samband þurfi að vera á milli líðan-
ar og heilsu.
Annað atriði í þessari skýrslu
skiptir miklu. Heilsa er öðruvísi en
dauðir hlutir, því að hún er alltaf
heilsa einhvers. Af þessu held ég
að megi draga þá ályktun, að heilsa
sé á ábyrgð einstaklinganna sjálfra,
þótt til þess þurfi frekari rökstuðn-
ing en hér er mögulegur. Ef þetta
er rétt, þá hefur það ýmsar afleið-
ingar fyrir samband einstaklinga
og heilbrigðisþjónustu.
Til að átta sig betur á þessu efni
er rétt að taka tvær tilvitnanir úr
þessari skýrslu. Á bls. 70 stendur:
„Fyrst og síðast ber hver einstakl-
ingur ábyrgð á eigin heilsu enda
kemur það mest við hann sjálfan,
ef heilsan bilar." Á bls. 98 segir:
„Meðan samfélagið samkvæmt lög-
iim og hefð ber ábyrgð á heilsu og
velferð einstaklinga þá er nauðsyn-
legt að reynt sé að koma í veg fyrir
að þeir stofni heilsu sinni í hættu."
Hér er bæði sagt, að heilsufar sé á
ábyrgð einstaklings og samfélags
og það er rétt að taka það fram,
að höfundar skýrslunnar gera sér
grein fyrir, að hér er um marg-
brotnara mál að ræða en þessar
tilvitnanir gefa til kynna. En ef það
er rétt, að heilsa sé fyrst og fremst
á ábyrgð einstaklinga, þá er ekki
réttlætanlegt að ganga langt í því
að koma í veg fyrir að þeir hætti
heilsu sinni. Það er til að mynda
ekki réttlætanlegt að banna bjór
af heilsufarsástæðum. En það væri
líka hægt að krefja þá um greiðslu,
sem hætta heilsu sinni af frjálsum
vilja eins og bjórdrykkjumenn eða
reykingamenn, þegar þeir þurfa á
lækningu að halda af þeim sökum.
Sterkustu rökin fyrir því, að sam-
félagið eigi að sjá einstaklingum
fyrir heilbrigðisþjónustu, eru þau,
að sumir sjúkdómar eigi sér nátt-
úrulegar orsakir, sem enginn getur
ráðið við, og það virðist óréttlátt
að þeir, sem þjást af þeim, þurfi
að kosta þjónustuna vegna slíkra
veikinda. Þetta hafa mér virst vera
sterkustu rökin fyrir opinberri heil-
brigðisþjónustu í hnotskurn.
Eitt af því, sem læknar, heim-
spekingar, stjórnmálamenn og aðrir
þeir, sem áhuga hafa á að hugsa
um heilsu og heilbrigðisþjónustu,
þurfa að gera, er að skýra sæmi-
lega hvert sambandið er á milli
samfélags og eintaklings á þessu
sviði. Slík rökræða hefði kannski
ekki átt heima í þessari bók, en hún
þarf að fara fram.
í þriðju skýrslunni er fjallað um
byggð og umhverfi. Eins og orðin
gefa til kynna er efnið vítt. Farið
er nokkrum orðum um náttúrufar,
mannfjölda, hvernig búseta hefur
þróast í landinu, atvinnu- og fjöl-
skyldumál, náttúruvernd, bygg-
ingamál, vernd menningarminja og
íbúabyggð. Ýmislegt fróðlegt má
finna í þessari skýrslu, en mér virð-
ist, að höfundarnir hafi aldrei fylli-
lega náð tökum á viðfangsefninu.
Það getur bæði stafað af því, að
aldrei var ljóst, hvað átti að fjalla
um og líka af sífelldum pólitískum
málamiðlunum, sem eru óhjá-
kvæmilegar í svona nefndum. Mér
sýnist þetta sérstaklega áberandi í
þessari skýrslu. Á einum stað er
verið að fjalla um byggingu leigu-
húsnæðis út á landsbyggðinni og
sagt: „Verkefni af þessu tagi gætu
allt eins yerið á ábyrgð byggða-
stefnu eins og húsnæðisstjórnar."
(bls. 175.) Hvort er verið að tala
um tvær ríkisstofnanir eða tvær
stefnur, sem gætu réttlætt fram-
kvæmdirnar?
Oftrú á mátt opinberra aðgerða
einkennir flest í þessari skýrslu. Á
bls. 188 segir um skipulagningu
byggðar: „Við skipulagningu
byggðar og umhverfis í framtíðinni
þarf einmitt að hafa í huga að gera
umhverfið aðlaðandi fyrir börn og
barnafjölskyldur frekar en að skil-
greina umhverfið út frá lækkandi
fæðingartíðni." Þessi setning og
sumar fleiri í þessari skýrslu eru á
svokölluðu stjórnmáli, sem hefur
þau einkenni að vera nánast óskilj-
anlegt fyrir venjulegt fólk, en sýnist
samt láta í ljós mikilsverð sann-
indi, en þegar nánar er að gáð er
ekkert nema haldlaus ruglandi eða
tóm. Hvað skyldi það til dæmis
þýða að „skilgreina umhverfið út
frá lækkandi fæðingartíðni"? Hefði
ekki verið ráð að velta fyrir sér af
hverju opinberar aðgerðir virðast
áhrifalausar til að auka fæðingar-
tíðni, eins og kemur fram í fystu
skýrslunni, í stað þess að gefa sér
að það væri bæði mögulegt og
æskilegt?
Síðasta skýrslan er könnun á við-
horfum unglinga til framtíðarinnar
og er fjöldamargt hnýsilegt þar.
Mikið var gert úr ýmsum upplýsing-
um í skýrslunni á sínum tíma og
ekki ástæða til að rekja efni hennar
hér. En það kemur í ljós, að ásetn-
ingur þessara unglinga í fjölskyldu-
málum er annar en mannfjoidaspáin
gerir ráð fyrir. Þeir ætla sér að
eiga fleiri börn en þar segir. Það
verður fróðlegt að sjá hvort reynist
réttara, spáin eða asetningurinn.
Það er full ástæða til að hvetja
alla þá, sem hugsa um íslensk þjóð-
félagsmál, að kynna sér efni
þessarar bókar. Þar er ýmislegt
fróðlegt og margt umdeilanlegt.
í hefhdarhug
Erlendar bækur
Jóhanna Kristjónsdóttir
Ted Allbury: Hævnens engel
Dönsk þýðing: Sören Madsen
Útg. Peter Asschenfeldts Forlag
1984.
HAFI maður lesið eina tvær
bækur eftir Ted Albeury er maður
kominn á bragðið og leitar ósjálfr-
átt að bókum hans. Allbeury er
spennubókahöfundur af beztu
gráðu, en á hinn bóginn ætti auðvit-
að að lesa bækurnar hans á
tungumáli hans í stað þess að sækja
í þýðingar. Þessi danska þýðing er
að minnsta kosti dálítið fjarri Ted
Allbeury, þótt það væri kannski of
mikið sagt að segja, að hann skrifi
stórbrotinn stíl. En þýðingin sannar
eina ferðina enn, að það er afleitt
þegar kastað er til höndum við verk-
ið af því að þetta telst afþreyinga-
bók.
Raunar er hún meira, þótt þráð-
urinn sé í stfl sakamálasðgunnar,
er verið að skrifa um töluvert dýpra
mál, sem sé hefndina. Hvaða máli
hún skiptir og hvað gætum við
hugsanlega grætt á að ala á hefnd-
arhug, eða hvort við tortímumst .
Ted Allbeury kemst að harla fýsi-
legri, ég mætti kannski segja
lærdómsríkri niðurstöðu, þar að lút-
andi.
Þýzk stúlka Anna Woltmann
giftist frönskum gyðingi. Hann
ferst í sprengjutilræði og tengda-
faðir hennar hlýtur óhjákvæmilega
að skýra út fyrir henni, hvað liggi
að baki. Áður hafði hún, að því er
virðist, lítið velt því fyrir sér, hvaða
máli það skipti eiginmann hennar
að hann var gyðingur. En hún verð-
ur margs vísari og sektarkennd
hennar sem Þjóðverja kemur þar
við sögu líka. Henni tekst að grafa
upp, hverjir það voru sem lögðu á
ráðin að fyrirkoma eiginmanni
hennar. Hún skipuleggur sig siðan
út í yztu æsar og hún ákveður að
hefjast ekki handa, fyrr en hún
hefur lært að fara með skotvopn.
Því að hún hefur nefnilega í hyggju
að drepa mennina fjóra, sem að til-
ræðinu stóðu. Skotkennarinn Hank
fyllist á áhuga á Önnu og hann
brýtur ákaft heilann um, hvað fyrir
henni vaki með því að koma langar
leiðir að til að læra að skjóta.Hann
tekur ekki góða og gilda söguna
sem hún býr til um hvað vaki fyrir
henni. Anna reynist fyrirmyndar-
nemandi og innan skamms tíma
getur hún byrjað á verkinu.
Hún er búin að myrða tvo og
hefur sloppið frá þessu, en hin al-
ræmdu Odessa samtök komazt á
slóð hennar og þykjast sjá, hvað
fyrir henni vaki. Fórnarlamb hennar
númer þrjú er sendur til að verða
fyrri til. Hún dvelur þá hjá tengda-
föður sínum og á sér einskis ills
von. Hank skotkennari hefur ekki
getað gleymt henni og hann leitar
Kápusíða
haná uppi. Með þeim takast náin
kynni og þó svo hann skelfist heift-
ina sem ólgar í stúlkunni og sjái
fram á að gjörðir hennar hljóti að
eyðileggja hana, {óeiginlegri merk-
ingu að minnsta kosti, getur hann
ekki annað en dáðzt að henni. Það
verður svo Hank sem ræður niður-
lögum morðingja númer þrjú og
síðan fara þau til Portúgals, þar
sem sá fjórði og sfðasti hefur hreiðr-
að um sig í Algarve. Hann hefur
um sig mikla varðsveit, enda hafa
fregnirnar um aðgerðir Önnu borizt
honum.
Niðurlag bókarinnar er hagan-
lega gert og þó svo, að þýðingin sé
í slappara Iagi má hafa ágæta
ánægju af lestrinum.