Morgunblaðið - 25.08.1987, Blaðsíða 22

22
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 25. ÁGÚST 1987
AF ERLENDUM VETTVANGI
Sköptmarverk framtíðarimiar
bera, sem þeir þurfa að nota,
komið honum fyrir í frjóvguðu
eggi og verið þess nánast fullviss-
ir að ná þeim árangri, sem stefnt
var að í upphafí.
Engu að síður er ýmislegt, sem
erfðaverkfræðingar eru þess enn
ekki umkomnir að gera. Þeir geta
ekki flutt á milli sérstaka arfbera,
sem valda árásarhneigð, af þeirri
einföldu ástæðu að slíkir arfberar
hafa ekki fundist. Og þeir geta
ekki bætt nema nokkrum arf-
berum við þá, sem fyrir eru. í
Mun erfðatæknin bera heilalausar,
grænar kýr og varðsnáka í skauti sér?
Tuttugusta og fiuunta ágúst árið 2087 gerðust váleg tíðindi, sem
áttu eftir að draga dilk á eftir sér um heim allan. Síðdegis þann
dag féll tré á girðingu umhverfis erfðatæknistofnun í eigu sér-
sinna milljarðamærings í Manaus í Brasiliu. Sex sérkennilegar
skepnur sluppu út um gatið í girðingunni og inn i nálægan skóg.
Þær voru vaxnar eins og snákar, höfðu efnaskipti burkna og
heilabú á við menn. A tæplega þijátíu árum tókst þessum skepn-
um að útrýma sköpurum sínum.
Olíklegt er að bestu erfðaverk-
fræðingum í heimi takist að
búa okkur slík endalok á einni
öld, jafnvel þótt allar reglur um
erfðatilraunir yrðu afnumdar, þeir
hefðu gnótt fjár og væru í þokka-
bót dálítið illkvittnir. En það er
ekki útilokað. Ýmsir skynsamir
menn verða skelfíngu lostnir þeg-
ar berst í tal hversu hratt miðar
í erfðatækni. Við hin ættum að
gera okkur ljóst að þessi fræði
eru að líkindum nú á því stigi, sem
bifreiðir voru á árið 1900 og tölvu-
stýrð tæki árið 1960. Þá var
einfalt að segja sem svo að
vísindaskáldskapur af þessu tagi
kæmi í raun aldrei í stað hestsins
eða verkamannsins við færiband-
ið, þótt vissulega væru breytingar
í vændum, sem áhrif gætu haft á
líf okkar.
Áratugur linnulausra
framfara
Vart er liðinn áratugur frá því
að vísindamenn fluttu fyrst arf-
bera úr einum sýkli í annan. Nú
glíma lyQafyrirtæki við að flytja
arfbera úr mannsfrumu í sýkil.
Fátækir bændur um heim allan
mega búast við því að auðugir
keppinautar þeirra færi sér erfða-
tæknina í nyt til þess að hlaða
utan á komQöllin og bæta út í
vínvötnin. Því næst munu erfðaví-
sindin færast út í dýraríkið.
Árið 1980 var arfberi fyrst
fluttur milli tveggja dýra; úr
kanínu í mús. Slíkar skepnur, sem
eru blanda tveggja dýra, verða
sífellt algengari í tilraunastofum
og eftirspum eftir þeim verður
einn góðan veðurdag sjálfsögð og
eðlileg; dýrin verða gædd kostum,
sem öldum saman hefur verið
reynt að ná fram með venjulegum
kynbótum án þess að næðist hinn
minnsti árangur. Skepnur þessar
munu vaxa hraðar, lqot þeirra
verður fítuminna og þær munu
þola sjúkdóma betur, en núlifandi
dýr. Gerðar hafa verið erfðafræði-
legar breytingar á músum til þess
að þær fái krabbamein, veimsjúk-
dóma og jafnvel kransæðasjúk-
dóma og geðtruflanir. Þessar
vitstola, hjartveilu krabbameins-
mýs munu flýta mikið fyrir leitinni
að lækningu við ýmsum sjúk-
dómum, sem hijá manninn.
Erfðaverkfræði er í raun það
sama og að stunda kynbætur með
opin augu. Á okkar dögum reyna
mörg þúsund manns að rækta
hunda og veðhlaupahesta með því
að leiða saman vænlega foreldra.
Árangurinn er misjafn og oft og
tíðum tekst þeim ekki betur upp
en svo að til verða greifíngjahund-
ar með siginn, slapandi maga, sem
þeir draga eftir jörðunni, og hrjót-
andi bolabítar. Þrátt fyrir allt
tilstandið hlaupa enn níutíu og
níu af hveijum hundrað veð-
hlaupahestum hægar en gæðing-
urinn flugvakri, sem bar sigur úr
býtum í kappreiðunum í Epsom
árið 1910. Þess er skammt að
bíða að erfðaverkfræðingar geti
tilgreint nákvæmlega þann arf-
að erfðaverkfræðingum, sem
vinna á mörkum mannlegrar
þekkingar, geti orðið á mistök.
Einn góðan veðurdag kunni að
koma í ljós að stórhættulegar af-
urðir dýra, sem gerðar hafa verið
á erfðaverkfræðilegar tilraunir,
hafí komist inn fyrir varir neyt-
enda. Ósennilegt verður að teljast
að slíkt gerist. Uppistaðan í vör-
um, sem framleiddar eru með
erfðatækni, eru venjuleg, skað-
laus eggjahvítuefni og slíkt kjöt
verður kannað af sömu kostgæfni
og smámunasemi og annað.
Skiljanlegra er að fólki hijósi
hugur við miskunnarleysi manns-
ins. I flestum ríkjum hafa verið
sett lög til að stemma stigu við
miskunnarleysinu og hafa eftirlit
með tilraunum á skyni gæddum
skepnum á borð við apadýr, hunda
og höfrunga. í þessu viðfangi er
venjulega stuðst við óljósan grein-
armun á skyni gæddum og
skynlausum skepnum en engu að
gæti valdið umhverfinu tjóni. Ekki
er líklegra að erfðatæknikýr
sleppi og eyðileggi heilt vistkerfi
en að venjuleg kýr fremji slíkan
óskunda. Áð sama skapi er erfða-
tæknikanína jafn líkleg til að
valda tjóni í umhverfínu og venju-
leg kanína. Satt að segja stendur
umhverfínu miklu meiri hætta af
ýmsum plöntum og sýklum, sem
þegar hafa verið búnir til og gætu
sloppið út í umhverfíð. Reglugerð-
ir hafa verið samdar til þess að
koma í veg fyrir þetta, en þær
hafa einkennst af óvissu og moði.
Ef reglugerðimar ná tilgangi
sínum, munu þær að líkindum
standa öruggari vörð um erfða-
tækniskepnur framtíðarinnar, en
ósýnilega sýkla okkar daga.
Ógnvænlegustu framtíðarsýn-
inni var lýst í upphafí. Það er nú
þegar allt of auðvelt að búa til
hættulegar skepnur. Því bera vitni
fjöldi slysa í Bandaríkjunum, þar
sem rakkar af kyni völskuhunda
Þannig sér teiknari breska blaðsins The Economist furðuskepnur framtíðarinnar fyrir sér.
einni kú eru tugþúsundir arfbera
og þar af leiðir að henni er ekki
hægt að breyta í Mínosartarf.
Vísindamenn eru enn sem komið
er einungis færir um að gæða
hina venjulegu kú tilteknum eigin-
leikum.
Þó er ljóst að vísindunum mun
fleygja fram í þessum efnum. Inn-
an nokkurra áratuga munu
vísindamenn hafa greint fleiri arf-
bera. Við uppskriftina má bæta
arfberum, sem hafa áhrif á hegð-
an (varðhundar eða varðsnákar?),
fijósemi (dýr til undaneldis og
kynbóta) og lengd útlima (eru
ósigrandi körfuboltahetjur í aug-
sýn?). Ef til vill verður unnt að
fjarlægja arfbera eða taka þá úr
sambandi. Erfðaverkfræðingar
segja að yfírvöld í flestum löndum
hafí þegar sett lög til að koma í
veg fyrir að þeir geti reynt að
ieika hlutverk skaparans með
óæskilegum afleiðingum, en efa-
semdarmenn eru áhyggjufullir og
óttast að ýmis mistök gætu átt
sér stað og illgjamir menn fengið
útrás.
Grænar kýr og heila-
lausir kjúklingar
Fyrst ber að nefna óttann við
síður er dregin skörp lína. Þannig
leyfíst okkur að kremja ávaxta-
flugur og eitra fyrir þeim að vild.
Það skeið mun renna upp, sem
kennt verður við erfðatæknina.
Þá verður hægt að fjarlægja úr
hænu alla þá arfbera, sem sjá til
þess að henni vaxi fætur og væng-
ir, þannig að eftir liggur fjaður-
laust, ólögulegt hrúgald, sem
verpir úrvalseggjum af stakri elju-
semi. Ýmsir halda því fram að
slíkt væri ekki meiri niðurlæging
en að læsa fullfrískan, fagurlim-
aðan kjúkling inni í búri eins og
nú er gert. Gerum ráð fyrir því
að kjúklingurinn væri í þokkabót
sviptur allri skynjun og eiginleik-
anum til að þjást. Yrði þá ekki
fremur um góðsemi erfðatækn-
anna að ræða en grimmd? Eitt
er víst að sá sem þetta skrifar
vildi ekki vera sæl, heilalaus, útli-
malaus og hárlaus klessa, þótt það
hefði í för með sér að hægt væri
að láta hann vella út úr sér sýnu
áhrifameiri og fjörlegri greinum
en þessari.
Óttinn við mistök
í þriðja lagi er óttast að tilraun-
ir gætu fætt eitthvað af sér, sem
hafa orðið bömum að bana.
Erfðaverkfræðingum verða tæp-
lega veittir styrkir til þess að leika
sér að arfberum, sem framleiða
eitur sporðdreka eða valda árásar-
hvöt hunda. Og fái vísindamenn
fé til að fást við slíkt ætti sú lög-
gjöf, sem nú þegar meinar þeim
að fást við bólusóttarveiru og
sýkla, er valda miltisbrandi, einn-
ig að ná til þeirra.
Sennilegast er að árið 2087
verði ástandið þannig að fram-
leiðni verði mikil í landbúnaði og
afstaða manna mótist af sam-
viskubiti og vitneskjunni um
siðleysið. í nokkrum löndum munu
lappalausar, heilalausar og alsæl-
ar grænar kýr liggja í röðum í
haga og breyta sólarljósinu í mag-
urt, fyrsta flokks kjöt eða
megmnaijógúrt án nokkurra
milliliða. Upp við girðinguna
standa umhverfísvemdarsinnar
með kröfuspjöld. En þeir verða
færri, sem mótmæla risavöxnu,
Súkkóþambandi silkiormunum,
sem hafa inni í sér arfbera mór-
beijatijáa og búa til silki svo ódýrt
að einungis fínustu fataverslanir
munu hafa nælon á boðstólum
handa þeim ríku.
Úr The Economist.
Skáís/
Talnakönnun:
Greiðslu-
kortakönn-
un Neyten-
dasamta-
kanna
stórlega
gölluð
SKÁÍS/TALNAKÖNNUN hefur
að beiðni Visa ísland sent frá sér
umsögn um könnun Neytenda-
samtakanna um notkun greiðslu-
korta sem framkvæmd var í apríl
siðastliðnum. í umsögninni kem-
ur fram hörð gagnrýni á
könnunina bæði hvað varðar val
úrtaks, orðalag spurninga og
framsetningu niðurstaðna.
í spumingalista Neytendasamta-
kanna segir m.a.: „Notkun greiðslu-
korta hefur í för með sér talsverðan
kostnað. Hver á að greiða þennan
kostnað?" Staðhæfínguna að notk-
un greiðslukorta hafí í för með sér
„talsverðan kostnað" telur Skáís
vera „meiriháttar galla“ á spuming-
unni sem geri hana „nánast
marklausa". I staðinn hefði, að
mati Skáís, mátt spyija hvort við-
komandi teldi/teldi ekki að notkun
greiðslukorta hefði í för með sér
hækkað vöruverð. Þá sem svöruðu
spumingunni játandi væri síðan
hægt að spyija hvort þeir teldu að
verslanir sem tækju greiðslukort
legðu sérstaklega á vöruna vegna
kostnaðar við greiðslukortin. I um-
sögninni segir: „Fróðlegt hefði verði
að spyija neytendur hvort þeir teldu
greiðslukortin æskileg eða ekki
æskileg. Einnig hefði mátt spjnja
beint hvort þeir teldu að notendur
greiðslukorta ættu að greiða sérs-
takt afnotagjald fyrir kortin, hvort
þeir teldu að kostnaðurinn ætti að
leggjast á vöruverðið eða hvort
kaupmaðurinn ætti sjálfur að bera
kostnaðinn. Vandinn er hinsvegar
sá að persónulegur ávinningur hins
spurða og það, sem honum að öðm
leyti virðist skynsamlegt, þarf ekki
að fara saman. Niðurstöður sem
fengnar em við slíkar aðstæður
hljóta því að orka tvímælis."
Val á úrtaki er einnig gagnrýnt
í umsögninni, en það úrtak var
fengið með því að fletta upp í síma-
skrá og hlaupa yfir tiltekinn fjölda
nafna. „Þessi aðferð hefur ýmsa
alvarlega galla,“ segir í umsögn-
inni. „I fyrsta lagi er ekkert sem
réttlætir það, að spyrillinn viti fyrir-
fram í hvaða fjölskyldu hann er að
hringja. í öðm lagi getur þessi vitn-
eskja haft tmflandi áhrif, t.d. ef
spyrillinn þekkir til viðkomandi
heimilis. í þriðja lagi á hinn spurði
að geta treyst því að spyrillinn viti
ekki nafn eða heimilisfang þess sem
hringt er í.“
Þá er gagnrýnt hvemig niður-
stöður könnunarinnar em settar
fram, en þegar þær birtust í Neyt-
endablaðinu fylgdu ekki töflur yfir
niðurstöðumar í heild. „Þetta er
mikill galli þegar um er að ræða
jafn viðamikla könnun, sem hér um
ræðir. Töflur em grundvallaratriði
sem ekki er hægt að ganga fram
hjá þegar niðurstöður af þessu tagi
em birtar," segir í umsögninni.
Fróóleikur og
skemmtun
fyrirháa semlága!
i