Morgunblaðið - 04.10.1987, Blaðsíða 4

4 B
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 4. OKTÓBER 1987
99
VERÐUR
AÐLEGGJA
ÁELDIl
Óskar Aðalsteinn og Hanna kona hans
að er rok, hávaxin strá-
in eru óðum að verða
að sinu og óstöjiugleiki
lífsins virðist mikill í
samanburði við hvítan,
kyrran og ósveigjanlegan steinvit-
ann út á Reykjanesi. Samt er það
nú svo að forveri þessa vita, sem
einnig var úr steini, hrundi í jarð-
skjálfta. Það er mála sannast að
allt er í heiminum hverfult. I átt-
atíu ár hafa holar undirstöður
gamla vitans horft til himins meðan
„nýi vitinn" hefur samviskusamlega
sent ljós sitt út í myrkrið frá þessum
elsta vitastað á íslandi.
Ég er komin út í Reykjanesvita
til þess að hafa viðtal við Óskar
Aðalstein rithöfund. Hann tekur
mér vel og leiðir mig, ör og stundum
næsta fljótmæltur, inn í stofu. Vill
segja mér margt, liggur mikið á
hjarta.
„Hvar eigum við að vera,“ segir
hann. „Ekki í stofunni, í vinnuver-
berginu mínu kemst ég í stuð.“
Við förum inn í lítið herbergi og
ég fæ stólinn hans Óskars af því
nú er það ég sem þarf að skrifa.
Hann heldur sér í pípuna og leggur
sig aftur til hálfs í sófann sinn,
ofan á ljósbláa værðarvoð. Hann
hefur gert sér ákveðnar hugmyndir
um hvemig hann vilji byija viðtalið.
Einlægur og opinskár útlistar
hann fyrir mér hvemig hann hafí
um morguninn ákveðið hvemig við-
talið ætti að byija, er vanur að
skapa, ráða kringumstæðum,
drottnari, eins og sá verður sem
hefur skapað margar veraldir eftir
sínu eigin höfði.
„Veðrið er svo fallegt," byijar
hann. „dagurinn svo bjartur að
engu er líkara en sumarið sé að
koma aftur. Þó er vitað að það er
komið haust. Þannig er það líka í
mínu lífi, hjá mér er tekið að hausta
en þó bregður fyrir sumarangan.
Ég hef nýlokið við uppkast að nýrri
skáldsögu og með því fínnst mér
ég hafa höndlað eitthvað sem er
nýtt og gróandi."
Óskar þreifar eftir eldspýtna-
stokk en döpur sjónin bagar hann
við tóbakssýslið. Hann segir mér á
meðan að hann hafi misst sjón
vegna sykursýki og hafi orðið að
nota kíkisgleraugu meðan hann
skrifaði nýja handritið og festa orð-
in á pappírinn með digrum tús-
spenna. „En bráðum á að skera í
augun á mér,“ segir hann. „Og
kannski get ég þá komist á ritvélina
aftur.“ Loks fær hann eld í pípuna
og loginn sá kyndir undir andagift
hans og reykurinn liðast um hann
eins og dulrænn hjúpur.
„í minningunni ber hæst rauða
fána, skrúðgöngur og mikið tal um
verkalýðsmál þegar ég hugsa til
fæðingardags míns. Ég er fæddur
1. maí árið 1919 á ísafirði. Foreldr-
ar mínir voru Guðjón Sigurðsson
frá Skagaströnd og kona hans Guð-
mundína Jónsdóttir frá Miðhúsum
í Reykhólasveit. Þau bjuggu fyrst
§ögur ár á Svarfhólum_ í Reyk-
hólasveit en fluttu svo til ísafjarðar
og bjuggu fyrst niður á Bökkunum
en síðar meir flutti fjöldskyldan í
eigið hús að Túngötu 13, undir
fjallsrótunum. Faður minn og bræð-
ur steyptu þetta hús upp en þá var
ég, næstyngsta bamið á heimilinu,
um fermingu.
Við vorum sjö bræður og nú er
ég sá eini þeirra sem er á lífí. Ég
átti eina systur sem hét Ósk, hún
fæddist á undan mér og dó bam
að aldri. Þess vegna var ég látinn
heita Óskar. Mömmu fannst Aðal-
steinn fallegt nafn og þess vegna
hlaut ég það nafn líka. Steinn Stein-
arr sagði einu sinni við mig: „Þú
mátt vara þig.“
„Hvers vegna?" spurði ég.
„Ja, þú berð tvö konunganöfn,
þú verður að klára þig, þú verður
að standa þig.“ — Það var alltaf
gaman af Steini Steinarr.
Sveimhuginn
Pabbi minn var verkstjóri á reit
sem kallað var, þar sem fengist var
við fiskbreiðslu ogþess háttar, hann
þurrkaði líka físk inni í húsi á vet-
uma. Það var gaman að koma til
pabba í þurrkhúsið. Þetta var á öld
dönsku blaðanna og ég sótti þau
fyrir hann niður í bókhlöðuna. Hann
hafði gaman af þeim blöðum og
hann las fyrir mig framhaldssög-
umar og líka rómansögur og
ferðasögur. Einnig íslenskar sögur,
hann las meira að segja fýrir mig
sögur eftir Torfhildi Hólm. Pabbi
var líka mikill kvæðamaður og gat
kastað fram stökum þó hann gerði
ekki mikið af því. Pabbi var reglu-
maður og ég átti gott heimili og
samheldna fjöldskyldu. Bræður
mínir vom iðnaðarmenn og verka-
menn og ég man enn eftir þegar
þeir komu heim að borða, hvemig
heilu fötin af mat hurfu ofan í þá.
Mér fannst þetta alltaf eins og þeg-
ar verið er að lýsa borðahaldi í
riddarasögunum. Bræður mínir
vom góðir við mig en kölluðu mig
alltaf sveimhugann. „Hvað er þig
að dreyma núna,“ sögðu þeir
kannski við mig um hjábjartan dag
Mamma var afskaplega góð við
mig líka og eftir að ég var farinn
að krota þá sá hún um það að ég
fengi að vera í næði. Hún var næm
kona og fann vel hvað mér leið.
Hún kunni Jónas Hallgrímsson
spjaldanna á milli og elskaði hann
mest allra skálda, þá vom skáldin
elskuð, þannig er það ekki í dag.
Hún fór með kvæði Jónasar fyrir
mig og ég kunni þau þegar ég kom
í skóla. Kennaramir vom hissa en
ég sagði: „Mamma fékk kvæði Jón-
asar í fermjngargjöf, hún kenndi
mér þau.“
Ég komst fljótt í vinnu á reitinna
hjá pabba og ég fékk þessa venju-
legu skólafræðslu sem böm fengu
þá, var í barna og gagnfræðaskóla.
En það að skrifa það var hin eigin-
lega byijun á mínu lífi.
Þetta byijaði þó allt með hugsun
og frásögn en ekki með penna. Það
bytjaði þannig að sem lítill strákur,
kannski átta ára gamall, þá fór ég
að safna um mig krökkum og leika
með þeim leikrit fýrir hina krakk-
ana. Við lékum í kofa og ég sagði
hveijum og einum hvað hann skyldi
gera og segja.
Þrátt fyrir þetta framtak var ég
mjög gefínn fyrir það sem bam að
vera útaf fyrir mig. Varð snemma
læs og las fljótlega allt mögulegt
en var þó hvað hrifnastur af þjóð-
sögum, bókum Jóns Sveinssonar og
skáldsögum t.d eftir Jón Thorodds-
en. Þetta skapaði allt saman
málkennd mína.
Ég var í smábamaskóla hjá
Hannibal Valdimarssyni og systur
hans. Þá var Hannibal nýkominn
frá námi, ég held frá Danmörku
og svo þjóðrækinn að á sunnudög-
um gekk hann um á fommannabún-
ingi. Systir hans gekk þá á upphliit.
, Þegar skólanum lauk eitt vorið þá
var tekin mynd af öllum bömunum,
Hannibal á fommannabúningnum
og systur hans á íslenska búningn-
um.
Hannibal var persónuleiki sem
laðaði mig að sér, sagði sögur á
skemmtilegan hátt, var ákaflega
bamgóður og fullur af áhuga á sínu
kennslustarfi. Hann notaði líka nýj-
ar aðferðir við kennsluna, hafði
kubba með stöfum á sem hann rað-
aði alla vega upp fyrir okkur og svo
kom hann með skuggamyndavél,
sem var alveg nýtt fyrirbæri þá og
furðulegt. Þá sáum við litmyndir
af útlöndum, fólki á þjóðbúningum,
skipum, bílum , skógum, fiskum og
furðulegum fuglum. Við urðum læs
eins og skot hjá Hannibal.
Vorið sem kennslunni lauk átti
besti vinur minn átta ára afmæli.
Hann hét Hörður og var sonur Bíó-
Helga á ísafirði. Hann bauð öllum
strákunum í afmælið en engri
stelpu. Við fórum allir í afmælið
en skömmu eftir að það hófst tók
afmælisbamið mig á eintal og bað
mig að segja afmælisgestum sögu.
Ég hafði oft sagt honum þjóðsögur
og ýmislegt sem mér hafði dottið í
hug. Hann taldi að þetta gæti verið
skemmtilegt „svona í lokin,“ eins
og hann orðaði það.
„Ég kann enga sögu,“ sagði ég.
„Það gerir ekkert til þú bara
býrð hana til eins og vant er.“ seg-
ir hann. „Þú verður að gera þetta
fyrir mig, þú ert besti vinur rninn."
Nokkru seinna settist ég í stól
og allir hinir strákamir í kringum
mig. Við vorum allir sparibúnir, í
þessum skemmtilegu matrósafötum
sem tíðkuðust í þá daga.
Ég fínn allt í einu að ég verð
bókstaflega gripinn einhveiju æði
að gera eitthvað sem kemur inn á
þá, ekki grín, ekki gleðja, heldur
koma með dramatíska sögu sem fer
inná þá og pínir þá.
Ég fer að segja frá dreng sem á
svo bágt á alla vegi. Ég læt hann
flækjast á milli bæja í vondu veðri
af því hann á enga foreldra og
ímyndunaraflið hleypur með mig í
þvílíkar gönur að það endar með
því að allir strákamir fóm að há-
gráta. Þess var oft minnst af móður
Harðar, þegar þau komu inn hjónin
eftir að hafa gert okkur allt það
gott sem þau gátu og við sátum
allir hágrátandi.
Einu sinni þegar ég var kominn
langt með bamaskólann sagði Helgi
Hannesson íslenskukennari, forseti
ASÍ sem seinna varð, við okkur
krakkana: „Nú hengi ég hér upp
mynd og þið eigið að lýsa henni.
Þeim sem best gengur hlotnast svo
sú viðurkenning að hans frásaga
verður lesin upp, þið getið horft á
myndina í nokkrar mínútur." Mynd-
in var af gamalli konu sem sat á
hrísbagga á köldum vetrardegi og
sá í smá kot þar rétt hjá.
Ég hugsaði með mér. Þetta er
kotið hennar, hún er að fara heim
með þennan hrísbagga til þess að
geta hitað upp hjá sér í kotinu.
Þama em innifrosin skip og þar á
hún dótturson sem hún ætlar að
taka vel á móti. Þannig lýsi ég
myndinni og læt svo gömlu konuna
fara heim með baggann og gera
hlýtt og notalegt í kotinu og dreng-
urinn kemur heim og j)að verður
mikill fagnaðarfundur. Ég magnaði
þessa frásögn upp og lagði svo blað-
ið hjá Helga. I næsta tíma fékk
stíllinn minn viðurkenningu og var
lesinn upp. Jafnframt sagði Helgi
eftir dálitla þögn: „Heyrið þið nú
bömin góð, ég spái því bara að
Óskar Aðalsteinn verði rithöfund-
ur.“
Skáld þorpanna
Innan við tvítugt var ég farinn
að skrifa sögu um fólkið á reitunum
sem ég vann með, harma þess gleði
og ástir. Ljósið í kotinu heitir sú
saga og hún spratt upp úr þeim
jarðvegi sem ég þekkti. Hún er
bergmál þess sem fólkið í kringum
mig var að tala saman á reitunum.
Ég er skáld þorpanna. Það má segja
að sú bók sé í raun lykillinn að öll-
um mínum ritferli.
Ég kláraði fyrsta kaflann sem
er langur og nær fram í miðja bók
og svo keypti ég gamla ritvél og
jagaði þessu upp á blað. Það var í
fyrsta sinn sem ég skrifaði á rit-
vél. En einu sinni þegar ég kom
heim var handritið farið. Við
mamma leituðum um allt en hand-
ritið fannst ekki. Ég hvítnaði upp
og varð alveg miður mín. Þegar
pabbi kom heim sagði hann að ekki
væri von að við fyndum handritið
því hann hefði farið með það til
Guðmundar Geirdals .
„Þú liggur svo mikið yfir því,“ sagði
hann. „Að ég verð að láta athuga
hvort eitthvað sé í þessu. Þú missir
úr vinnu fyrir skriftimar."
Guðmundur Geirdal var bæjar-
skáld sem kallað var, orti í bæjar-
blöðin og gaf út bækur, eftir hann
er kvæði sem oft er sungið: „Þú
eina hjartans yndið mitt“. Hann var
sómakarl, hann ræddi oft við mig
um bækur. Hann hafði veður af því
að ég væri að skrifa þó ég væri
orðinn dulur þá, við alla nema
mömmu.
Svo kom dómurinn. Guðmundur
sagði mér að honum fyndist ekki
hægt að virða söguna sem skáldrit,
hún væri bara eins og lífið sjálft
og ekkert öðruvísi. Svo kvaddi hann
mig og óskaði mér alls hins besta
og þess að mér takist betur næst.
Nokkrir dagar liðu og ég fékk
mig ekki til að sækja handritið nið-
ur á Hafnarskrifstofu þangað sem