Morgunblaðið - 15.09.1988, Page 26

26
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 15. SEPTEMBER 1988
Stefna Oryrkjabandalags Islands
í málefnum sólarhringsstofnana
eftírAmþór
Helgason
í maí síðastliðnum skilaði áliti
starfshópur sem Jóhanna Sigurðar-
dóttir félagsmálaráðherra skipaði
til þess að flalla um framtíð þriggja
sólarhringsstofnana fyrir fatlaða.
Meginniðurstaða hópsins er sú að
stofnanimar Skálatún, Sólborg og
Sólheimar skuli lagðar niður í sinni
núverandi mynd á næstu 15 árum,
en rík áhersia er lögð á að annarra
úrræða skuli ieitað til handa þeim
sem búa á þessum stofnunum.
Skýrsla hópsins hefur valdið
margvíslegum viðbrögðum. Hvort
sem menn eru sammála öllum atrið-
um hennar eður ei er hitt þó mikil-
verðast, að skýrslan hefur hleypt
af stað umraeðu innan Öryrkja-
bandalags íslands um málefni fatl-
aðra sem hefur leitt til þeirrar nið-
urstöðu sem kynnt var á sameigin-
legum aukafundi í fulltrúaráðum
Landssamtakanna Þroskahjálpar
og Öryrkjabandalags ísiands 27.
ágúst síðastliðinn.
Það skal tekið fram að stefna
Öryrkjabandalagsins er mjög áþekk
þeirri stefnu sem Landssamtökin
Þroskahjálp hafa sett fram um svip-
að efni, enda ríkti mikil samstaða
á fundinum og hann var enginn
„átakafundur" eins og ríkissjón-
varpið lýsti honum.
A fundi stjómar Öryrkjabanda-
lags íslands 5. júli síðastliðinn var
efni skýrslunnar tekið til umræðu.
Þar samþykkti stjóm Öryrkja-
bandalagsins niðurstöður höfunda
skýrslunnar í meginatriðum og þá
stefnu að áður nefndar þijár stofn-
anir skuli lagðar niður í sinni núver-
andi mynd. Byggði sú samþykkt á
ályktun samstarfsnefndar Þroska-
hjálpar og Öryrkjabandalagsins
sem félagsmálaráðherra og stjóm-
amefnd málefna fatlaðra hefur ver-
ið kynnt. Jafnfram var lögð áhersla
á að nauðsynlegt sé að finna önnur
úrræði til handa íbúum þessara
stofnana.
Augljóst er einnig að sams konar
breytingar verður að gera á fleiri
stofnunum en þeim sem rætt er um
í skýrslu starfshópsins enda urðu
þessar stofnanir fyrst og fremst
fyrir valinu vegna þess að þær eru
undir stjóm félagsmálaráðuneytis-
ins. Áður nefndar stofnanir hafa
eingöngu verið byggðar upp fyrir
vangefna, en þessi stefnumörkun
Öryrkjabandalagsins og Þroska-
hjálpar hlýtur einnig að gilda um
heimili eins og heimili Sjálfsbjargar
við Hátún 12 í Reykjavík, Blindra-
heimilið við Hamrahlíð 17 og önnur
slík heimili, þar sem íjöldi fatlaðra
býr í sérstökum, allQölmennum
samfélögum, að ekki sé minnst á
Kópavogshæli, Tjaldanes og enn
aðrar stofnanir fyrir vangefna. Þá
er ekki ólíklegt að sama verði upp
á teningnum varðandi stofnanir
fyrir aldraða og að framtíðarsýn
manna verði lítil sambýli eða heim-
ili eða vemdaðar fbúðir eins og nú
er þegar farið að byggja víðs vegar
um landið, en stórar stofnanir eins
og Grund og Dvalarheimili aldraðra
sjómanna heyri sögunni til að
nokkmm áratugum liðnum.
En víiq'um nú að forsendum þeim
sem liggja að baki þessari stefnu
Örykj abandalagsins.
Stofnanir fyrir fatlaða eiga sér
langa sögu hérlendis. í kaþólskum
sið voru stofnanir svo kallaðir
spítalar á nokkrum stöðum hérlend-
is þar sem hlynnt var að holdsveik-
um einstaklingum, en holdsveiki var
fyrr á tímum sá sjúkdómur sem
leiddi flesta ísiendinga tii örkumla.
Þegar Danakongur sölsaði undir sig
eignir kirkna og klaustra við siða-
skiptin fengu biskupar því til leiðar
komið að örfáir þessara spítala
héidu velli, en mjög var þeim naumt
skammtað fé og konungsvaldið leit-
aðist framan af öldum við að skerða
hlut þeirra.
Á þessari öld verða síðan miklar
breytingar á viðhorfum til umönn-
unar fatlaðra. íslendingar þurftu
að horfast í augu við vágest þann
sem fylgdi breyttum lifnaðarháttum
og sett voru á fót tvö hæli þar sem
hlynnt var að berklasjúklingum. í
kjölfar þess var farið að sinna mál-
efnum þroskaheftra og síðan öðrum
fötlunum.
Einhver stórtækasta uppbygging
sem átti sér stað framan af hér á
landi í þágu fatlaðra voru heimilin
að Reykjalundi og Sólheimum í
Grímsnesi. Hið fyrr nefnda er nú
ein virtasta endurhæfíngarstofnun
hér á landi og hefur orðstír hennar
borist víða um lönd. Sólheimar hafa
einnig orðið til fyrirmyndar um
uppbyggingu í málefnum fatlaðra.
En með breyttum viðhorfum í sam-
félaginu hljótum við að hyggja að
breytingum á högum þroskaheftra
og þeirra sem búa almennt við fatl-
anir.
Á sínum tíma varð að telja eðli-
legt að menn legðu áherslu á að
byggja upp stórar stofnanir fyrir
fatlaða. Talið var að með því móti
nýttist þekking betur og mannafli.
En þessar stofnanir höfðu og hafa
haft í för með sér óæskilega ein-
angrun fatlaðra, þeir sem dveljast
innan veggja slíkra samfélaga sem
myndast innan stórra stofnana
verða fyrir varanlegum áhrifum að
vemduðu umhverfí og þekkja vart
samfélagið í kringum sig né þekkir
samfélagið þarfír þeirra. Með þess-
um orðum er ekki verið að kasta
rýrð á það merka starf sem unnið
hefur verið á þessum stofnunum
heldur er fyrst og fremst vakin at-
hygii á að á fjölmennum stofnunum
verður jafnan erfítt að skapa ein-
stakiingum það heimilislega og eðli-
lega umhverfi sem þeir eiga rétt
á, hver sem fötlun þeirra er.
Hvarvetna í kringum okkur hefur
þróunin orðið sú að stórar stofnan-
ir fyrir fatlaða hafa annaðhvort
verið lagðar niður á undanfömum
ámm eða hlutverk þeirra breyst.
Má þar nefna stofnanir fyrir van-
gefna, en þar hafa Danir og Svíar
gengið á undan öðmm Norður-
landaþjóðum, og í Noregi hafa ný-
lega verið samþykkt lög þar sem
gert er ráð fyrir af ijölmennar sólar-
hringsstofnanir fyrir fatlaða verði
lagðar niður. Þá hafa heimavistar-
skólar fyrir fatlaða einnig breytt
um hlutverk. Sem dæmi má taka
Husyby utdanningssenter for syns-
hemmede í Osló, Tambartun-skól-
ann fyrir utan Þrándheim og
Tomteboda-blindraskólann I Stokk-
hólmi. Þetta vom allt flölmennir
heimavistarskólar með allt að 200
nemendur, þar sem veitt var
kennsla á grannskóla- og fram-
haidsskólastigi.
Tomteboda-skólinn tók einna
fyrstur breytingum þessara skóla.
Arið 1965 ákváðu nokkrir foreldrar
að flytja böm sín úr skólanum heim
f hérað og fóm fram á sérkennslu
og stuðning þeim til handa. Þetta
leiddi til almennrar hreyfíngar með-
al nemenda skólans og 14 ámm
síðar var svo komið að þessi stóra
stofnun hýsti einungis 7 nemendur.
Þá ákváðu sljómvöld að fínna skól-
anum nýtt hlutverk og er hann nú
námsgagna- og þjálfunarmiðstöð
þar sem blindum bömum og ungl-
ingum er kennt að nota ýmiss kon-
ar hjáipartæki auk þess sem haldin
em námskeið fyrir kennara blindra
bama.
Þær raddir hafa heyrst að aukin
þátttaka fatlaðra bama f almenna
skólakerfínu þýði stóraukið álag
fyrir þau. Samt sem áður heyrast
sjaldan raddir úr hópi blindra sem
vilja snúa til fyrra skipulags. Þó
skal minnt á að ýmsir úr hópi heym-
arlausra og aðstandenda þeirra telja
sig hafa beðið skaða vegna þessar-
ar þróunar. En spyrja má þeirrar
spumingar hvort það stafí ekki
fyrst og fremst af þvi að samfélag-
ið er ekki tilbúið að veita þeim þá
Arnþór Helgason
„Nú hlýtur sú krafa að
verða gerð að fatlaðir
einstaklingar, hver sem
fötiun þeirra er, fái að
búa við umhverfi sem
líkist þvi sem gerist á
heimilum þar sem þeir
ólust upp.“
þjónustu f almenna skólakerfínu
sem þeir eiga rétt á. Sé svarið já,
verður að breyta því.
Sams konar þróun og hér er lýst
hefur átt sér stað víðar en á Norð-
urlöndum og má þar nefna Banda-
ríkin, Kanada og Astralíu. í skýrslu
sem tekin hefur verið saman um
sérkennslu í þróunarlöndum á veg-
um Menntastofnunar Sameinuðu
þjóðanna, UNESCO, er lögð áhersla
á hagkvæmni þess að flytja sér-
kennslu út f hið almenna skólakerfí
í stað þess að byggja upp sérstakar
heimavistarstofíianir fýrir fötluð
böm.
Hérlendis em við að visu komin
dálftið áleiðist með að samskipa
fötluðum bömum í hið almenna
skólakerfí. Samskipan er að vísu
ekki efni þessa erindis, en því er
minnst á þetta hér að á bemskuár-
unum er lagður gmnnur að framtíð
mannsins og hætt er við að þeir sem
alast upp á sérstökum stofnunum
beri þess merki aila ævi.
Nú hlýtur sú krafa að verða gerð
að fatlaðir einstaklingar, hver sem
fötlun þeirra er, fái að búa við
umhverfí sem líkist því sem gerist
á heimilum þar sem þeir ólust upp.
Með lögum um máleftii fatlaðra var
stefnt að því að gera foreldram
kleift að hafa fötluð böm sín heima
og skýtur því skökku við að þroska-
heft böm skuli þurfa að senda á
stórar stofnanir, lokuð samfélög,
þegar þau hverfa úr foreldrahúsum.
Það verður aldrei lögð of rík áhersla
á að einstaklingar séu ekki látnir
gjalda fotlunar sinnar heldur fái
notið þess að vera hluti af sam-
félaginu þrátt fyrir fötlun sína.
Því hefur heyrst haldið fram að
til séu þeir einstaklingar sem ekki
fái notið sín á smáum stofnunum
vegna hinnar miklu umönnunar sem
fötlun þeirra krefst. Því er til að
svara að mannleg hlýja fyrirfínnst
að vísu alls staðar ef vilji er fyrir
hendi, en umönnun slíkra einstakl-
inga verður betri í smáum eining-
um.
Ýmsir þeir, sem staðið hafa að
uppbyggingu stórra stofnana hér á
landi og stóðu í þeirri góðu trú að
þær þjónuðu best hagsmunum fatl-
aðra, spyija sig nú þeirrar spum-
ingar hvað skuli koma í staðinn.
Ekki er hægt að gefa neitt algilt
svar, því að svörin fara eftir ein-
staklingunum sem em á stofnunum
og þeim aðstæðum sem ríkja þar
sem þeir búa. En þó virðast sam-
býli og vemdaðar íbúðir svara að
nokkm leyti þessari spumingu. Hér
að framan var lýst þeim breytingum
sem orðið hafa á norskum og
sænskum skólum fyrir blinda. Ætla
má að svipað hlutverk geti beðið
sumra þeirra stofnana sem rætt
hefur verið um hér að framan.
Gera verður þá kröfu til stjóm-
valda að þau tryggi ijármagn til
þess að byggja upp sambýli fyrir
fatlaða sem þurfa á vemduðu um-
hverfi að halda. Hér er ekki einung-
is átt við þroskahefta heldur alla
þá sem einhverra hlutáTvegna þurfa
á sérstakri aðstoð að halda vegna
líkamlegrar eða andlegrar fötlunar
og geta af þeim ástæðum ekki búið
einir síns liðs.
í allri þeirri umræðu, sem orðið
hefur um þessi mál á vegum Ör-
yrkjabandalags íslands og Lands-
samtakanna Þroskahjálpar er lögð
rík áhersla á að breytingar skuli
ekki gerðar breytinganna vegna,
heldur skuli fyrst og fremst stefnt
að bættum hag þeirra einstaklinga
sem um ræðir. Á sama hátt má
ekki hindra eðlilega framþróun í
þessum málefnum vegna þeirra
stofnana sem fyrir hendi em. Hér
á landi er ekki óalgengt að gera
ráð fyrir að steinsteypa geti hindrað
menn í að breyta um hlutverk stofn-
ana eða jafnvel leggja þær niður.
Ekki er óeðlilegt að heimilismenn á
Qölmennum stofnunum fyrir
þroskahefta njóti þeirra framfara
sem orðið hafa í samfélaginu og
breyttra viðhorfa í garð þeirra.
Þótt vissulega sé kvíðvænlegt að
breyta um umhverfí verður því þó
ekki á móti mælt að flestir forráða-
menn stórra stofnana fyrir þroska-
hefta hafa staðfest að margir þeir,
sem þar búa, gætu flutt í smærri
sambýli og lifað það sjálfstæðara
lífí en þeir gera nú. Því verður að
telja það af hinu illa þegar þeir hin-
ir sömu reyna með öllum tiltækum
ráðum að ríghalda í ríkjandi fyrir-
komulag og innræta íbúum stoftian-
anna ótta við allar breytingar.
Samtöm fatlaðra binda miklar
vonir við það starf sem starfshópur
sá, sem minnst var á í upphafí þessa
erindis, hefur unnið og því hefur
verið beint til stjó.mvalda að við
mótun heildarskipulags sólar-
hringsstofnana verða tekið mið af
niðurstöðum starfshópsins.
Höfundur er formaður Öryrkja-
bandalags íslands.
Skerðingu kvóta loðnuveiði-
skipa harðlega mótmælt
eftirlngvaR.
Einarsson
Forráðamenn loðnuverksmiðja
hafa skorað á stjómvöld að láta það
álag sem nú er reiknað á þann afla,
sem fluttur er óunninn á markað
erlendis, ná einnig yfír loðnu, sem
landað er erlendis og dragast frá
kvóta viðkomandi skipa.
Þessu viljum við sjómenn harð-
lega mótmæla.
Hér em forráðamenn loðnuverk-
smiðjanna að fara fram á, að þær
hækkanir sem hafa orðið á loðnuaf-
urðum renni að mestu leyti til
þeirra.
Það er vitað mál að ef verksmiðj-
umar fái ekki eðlilega samkeppni
um hið ftjálsa verð verður ekki um
frjálst verð að ræða.
Hráefnisverð á loðnu hefur sem
ekkert hækkað á undanfömum
þrem ámm, og þar af leiðandi hafa
laun sjómanna og ekki síður rekstr-
armöguleiki veiðiskipanna verið
lakari og lakari.
Nú þegar einhveija glætu er að
sjá við þessar veiðar vegna þess að
afurðaverð hefur hækkað á heims-
markaðnum, vilja forráðamenn
verksmiðjanna hirða þá hækkun til
sin.
Þess má geta að spákaup-
mennska þessara forráðamanna
verksmiðjanna hefur orðið þess
valdandi að þeir hafa selt afurðir
sínar fyrir talsvert lægra verð en
það verð sem nú er á heimsmark-
aði. Þar af leiðandi em þeir komnir
f ákveðna kiípu, sem þeir em að
Ingvi R. Einarsson
„Því er skorað á stjórn-
völd að taka tillit til sjó-
manna og útgerðar-
manna þeirra skipa sem
eru utan við verksmiðj-
urnar.“
ná sér út úr á kostnað sjómanna
og útgerðarmanna.
Um það bil 20 veiðiskip era í
eigu loðnuverksmiðjanna sjálfra,
eða tæplega helmingur loðnuflot-
ans. Þannig má sjá að hér em for-
ráðamenn þeirra verksmiðja að ráð-
ast eingöngu á laun sjómanna við-
komandi skipa með því að leggja
fram áskoran þessa.
Hvað hin veiðiskipin snertir ligg-
ur talsvert öðravísi við. Ef þarf að
endumýja verksmiðjumar, sem er
sjálfsagt ekki vanþörf á, þarf ekki
síður að endumýja stóran hluta flot-
ans, sem em skip orðin 20 ára göm-
ul eða eldri.
Eins og áður er getið er tæpur
helmingur fiotans í eigu verksmiðj-
anna sjálfra og hafa forráðamenn
notað reksturshagnað verksmiðj-
anna til að kaupa skip, frekar en
að endumýja verksmiðjumar. Sýnir
það hvert stefnir í þessum málum.
Það er allt gert til þess að útgerð-
armenn þeirra skipa, sem em utan
verksmiðjanna og reka sín skip á
hinu fijálsa sviði hráefnisverðs, bíði
skaða af og gefíst upp, og eigi síðan
ekki annan kost, en að selja verk-
smiðjunum skipin á lágu verði.
Nókkrir útgerðarmenn hafa trú-
að á framtíð loðnuveiðanna með
tilliti til hækkaðs afurðaverðs og
lagt mikið fé f að endumýja eða
láta byggja ný skip.
Nú hafa bjartsýnisvonir þeirra
ræst, en þá vill grátkór verksmiðju-
eigenda gera þær vonir að engu.
Því er skorað á stjómvöld að
taka tillit til sjómanna og útgerðar-
manna þeirra skipa sem era utan
við verksmiðjumar og láta væl for-
ráðamanna loðnuverksmiðjanna
sem vind um eyru þjóta.
Höfundur er skipstjóri og formað-
ur Skipstjóra- og stýrimannafé-
lagsins Kára í Hafnarfírði.