Morgunblaðið - 20.10.1988, Síða 14

1A
14
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 20. OKTÓBER 1988
Ný vinnubrögð
eftir Jóhann Rúnar
Björgvinsson
Hvers vegna mistekst svo iðulega
að stjóma þjóðfélaginu á farsælan
hátt? Meginskýringuna tel ég liggja
annars vegar í vinnubrögðum og
starfsháttum lykilstofnana í þjóð-
félaginu, stofnana eins og Alþingis,
ríkisstjóma og Seðlabanka, og hins
vegar í virðingarleysi gagnvart lýð-
ræðinu, eða lýðræðislegum vinnu-
brögðum. í þessari grein verður
Ieitast við að renna stoðum undir
þessa skoðun.
Vinnubrög'ð og starfshættir
1. Alþingi
Er Alþingi sá vettvangur sem því
er ætlað? Samkvæmt mínum skiln-
ingi er Alþingi æðsta stofnun lýð-
veldisins, sjálfetæður starfsvett-
vangur þar sem tekist er á um flest
þjóðmál og undirstöðuatriði þeirra,
og þar sem framtíðarsýn er í fyrir-
rúmi. Alþingi er höfuðvettvangur
skoðanaskipta í landinu, þar sem
stjómmálaöfl viðra skoðanir sínar
og vinna að framgangi þeirra. Þar
er horft langt fram á veginn og
hugað að velferð þjóðfélagsins,
spurt áleitinna spuminga varðandi
stjómarhætti sem við lýði eru, og
varðandi breytt skilyrði sem upp
geta komið í framtíðinni. Alþingi
setur landinu lög, sem bæði þegnar
og stofnanir þess eiga að starfa
eftir, ekki síst ríkisstjórnir.
A Alþingi eiga að fara fram ýtar-
legar umræður um málefni eins og
fiskveiðistefnu, landbúnaðar-
stefnu, ferðamálastefnu, at-
vinnuvegastefinu, byggðastefhu,
stefiiu í lífeyrismálum og stefnu
i peningamálum1 svo eitthvað sé
nefnt, af nógu er að taka. Það er
í verkahring Alþingis að draga upp
línur varðandi sérhvem þátt slíkra
mála. Til þess getur það að sjálf-
sögðu nýtt sér kunnáttu sérfræð-
inga. En slík umræða er ekki gerð
með neinu áhlaupi, heldur með
hægri og bítandi vinnu. Það er því
nauðsynlegt að Alþingi starfi
minnst 9 mánuði á ári eins og aðr-
ir vinnustaðir. Þar á að vinna mál-
efnalega útfrá hveiju máli og sann-
færingu þingmanna, en ekki útfrá
skammtíma lýðhylli og pólitískri
valdaaðstöðu.
Hvemig hefur störfum Alþingis
verið háttað? Þau vinnubrögð sem
tíðkast hafa þar undanfarin miss-
eri, þar sem stór og mikilvæg mál
hafa verið keyrð.í gegn án þess að
fá ýtarlega umfjöllun og án þess
að gefist hafi kostur á að velta öll-
um hliðum þeirra upp, em forkast-
anleg, og ekki líkleg til að leiða til
farsældar. í þessum vinnubrögðum
felst mikið virðingarleysi gagnvart
Alþingi og lýðræðinu. Það er hættu-
legt að tefla á tæpasta vað með
leikreglur lýðræðisins. Aður en
menn vita af er sá leikur orðinn
venja og næsti leikur auðveldari i
niðurlægingu þess.
Málin virðast hafa snúist þannig
að framkvæmdavaldið hefur allt í
hendi sér. Mikilvæg fmmvörp em
mótuð fyrir tilstilli þess án vemlegr-
ar þátttöku Alþingis og síðan keyrð
í gegnum þingið án ýtarlegrar um-
Qöllunar2. Eða þá að landinu sé
stjómað að meira eða minna leyti
með bráðabirgðalögum. Virðing
Alþingis hefur dvínað, það hefur
engan sjálfstæðan „profil", og æ
oftar er talað um það sem af-
greiðslustofnun, þar sem hinar mik-
ilvægu ákvarðanir em teknar á
öðmm stöðum. Það er fyllsta
ástæða til að við stöldmm við og
íhugum á hvaða leið við emm, þeg-
ar horft er til þessara starfshátta
sem viðteknir em á Alþingi og við
stjóm þessa lands, þar sem bráða-
birgðalögum er beitt í svo ríkum
mæli sem raun ber vitni.
Ég er sannfærður um að bæði
skynsamlegri og agaðri vinnubrögð
af hálfu alþingismanna og meiri
virðing gagnvart Alþingi myndu
kalla fram agaðri vinnubrögð af
hálfu stjómmálaflokkanna, sem
lýstu sér m.a. í því að þeir ynnu
betur að stefnumiðum sínum í sem
flestum þjóðmálum og kæmu þeim
sömuleiðis betur á framfæri. Þeir
koma því einnig betur undirbúnir
inn á Alþingi, sem yki til muna
gæði þeirrar vinnu sem þar færi
fram. Slík þróun ætti sömuleiðis
að vera kjósendum mjög í hag, þar
sem hún gerir þeim betur kleift að
átta sig á stjómmálaflokkunum og
fyrir hveiju þeir standa, sem aftur
veitir stjómmálaflokkunum betra
aðhald.
2. Rikisstjórn
Þau vinnubrögð ríkisstjómar,
sem tíðkast hafa undanfarin miss-
eri, að grípa fyrst til efnahagsað-
gerða þegar í eindaga er komið, og
þá oft á tíðum eftir maraþonfundi
nótt sem dag, em ekki líkleg til
árangurs. Mun vænlegra er að slík
málefni sem efnhagsmál séu í stöð-
ugri greiningu, vinnslu og úrlausn.
Og að þau séu skoðuð í stærra sam-
hengi en oft er gert og þá í sam-
vinnu við Alþingi. Þau em of flókin
og samtvinnuð til að hægt sé að
leysa þau með einum aðgerða-
pakka.
Vel getur verið að mönnum finn-
ist lýðræðisleg vinnubrögð stundum
seinvirk, en það réttlætir ekki að
Jóhann Rúnar Björgvinsson
A
„I þessum vinnubrögð-
um felst mikið virðing-
arleysi gagnvart Al-
þingi og lýðræðinu. Það
er hættulegt að tefla á
tæpasta vað með leik-
reglur lýðræðisins. Að-
ur en menn vita af er
sá leikur orðinn venja
og næsti leikur auð-
veldari í niðurlægingu
þess.“
þeim sé misboðið. Vænlegra er að
vinna að liprari vinnubrögðum sem
uppfylla kröfur lýðræðisins. Þótt
fomstumenn stjómmálaflokka
þekki vel til skoðana sinna flokks-
manna þá er það ekki sjálfsagðir
starfshættir að stjóma með bráða-
birgðalögum, sem ekki koma til
kasta Alþingis fyrr en seint og um
síðir. Hinn venjulegi þingmaður
gæti t.d. lent í erfiðri stöðu gagn-
vart sannfæringu sinni. Virðing
Alþingis er ekki aðeins virðing
þeirra þingmanna sem þar sitja nú.
Alþingi á mikla og merka sögu, og
á eftir að eiga mikla og merka sögu.
Vanvirðing við Alþingi og lýðræðis-
leg vinnubrögð beinist því ekki að-
eins að þeim sem þar sitja nú held-
ur einnig að alit öðm og meim.
Það að lykilákvarðanir er snerta
framtíð þessarar þjóðar séu teknar
á fámennum lokuðum fundum flarri
sölum Alþingis er mikið áhyggju-
efni. Lykilákvörðun eins og hvort
breyta eigi lánskjaravísitölunni eða
afnema hana er t.d. stórmál sem
krefst ýtarlegrar um§öllunar Al-
þingis, þar sem hveijum þingmanni
gefst kostur á að færa fram sín rök
og hlusta á rök annarra og að taka
ákvörðun útfrá sannfæringu sinni.
Slík vinnubrögð em heiðarleg og
lýðræðisleg, og líkleg til að leiða
til árangurs. Hin aðferðin er óheið-
arleg og stillir mönnum upp við
vegg, auk þess sem hún margfaldar
líkumar á yfirsjónum.
3. Seðlabanki
Meginhlutverk Seðlabanka er að
stjóma peningamagni hagkerfisins
í takt við vöxt raunverðmæta eða
þjóðarframleiðstu. Til þess að sinna
slíku hlutverki þarf Seðlabanki í
fyrsta lagi að hafa til þess vald, í
öðm lagi að hafa nauðsynleg stjóm-
tæki, og í þriðja lagi að afla nauð-
synlegra upplýsinga fyrir slíka
stjómsýslu. Én staðreyndin er sú
að Seðlabanki uppfyllir ekkert af
þessum atriðum og getur því ekki
stjómað peningamagninu svo við-
unandi sé. Vinnubrögð og starfs-
hættir hans taka mið af öðm en
þessu meginhlutverki.
Afleiðingamar em að markviss
hagstjóm hér á landi er með
minnsta móti, sem aftur endur-
speglast í þenslu og samdrætti á
víxl með tilheyrandi verðbólgu, of-
fjárfestingu, viðskiptahalla og er-
lendri skuldasöfnun. Hér væri verð-
ugt verkefni fyrir Alþingi að vinna
að, en mótun stefnu í peningamál-
um krefðist heildarúttektar á öllum
þáttum peningakerfisins og sam-
spili þeirra.
Bráðabírgðalögín
brióta jafnræðisregluna
eftirSigurð
Helgason
Ein af gmndvallarreglum í
stjómarskrám lýðræðisríkja bygg-
ist á því að stjómskipunin sé lýð-
ræðisleg. Slíka meginreglu má leiða
af einstökum ákvæðum stjómar-
skrár okkar enda þótt enga al-
menna yfirlýsingu um það sé að
finna í henni.
Á sama hátt er eitt mikilvægasta
atriði mannréttinda í stjómarskrám
að allir séu jafnir fyrir lögum, enda
þótt ekkert beint ákvæði sé um það
heldur í stjómarskrá okkar. Það er
þó ljóst af langri venju og hefð að
öll ákvæði í lögum sem fela í sér
ákveðin sérréttindi vissum hluta
íbúa landsins á kostnað annarra em
marklaus, þar sem það bryti gegn
grundvallarreglum lýðræðisins.
Við athugun á bráðabirgðalögum
um efnahagsmál kemur í ljós, að
þar er að finna ákvæði sem telst
útilokað að viðhafa í lýðræðisríki
og fæst ekki staðist.
Val í stjórn Atvinnu-
tryggingarsjóðs
Samkvæmt 4. gr. nefndra bráða-
birgðalaga skal forsætisráðherra,
Steingrímur Hermannsson, velja
formann og valinn var Gunnar
Hilmarsson. Sjávarútvegsráðherra,
Halldór Ásgrímsson, váldi Kristján
Skarphéðinsson. Fjármálaráðherra
Ólafur Ragnar Grímsson valdi Jó-
hann Antonsson. Viðskiptaráð-
herra, sem einnig er iðnaðarráð-
herra, Jón Sigurðsson, valdi þá
Pétur Sigurðsson og Bjöm Bjöms-
son. Sömu aðilar velja varamenn.
Hér er ekki verið að setja út á
nefnda stjómarmenn persónulega,
enda eflaust gagnmerkir menn. Það
sem er fráleitt og andstætt því að
stjómskipun geti talist lýðræðisleg
er að allir stjómarmenn em yfirlýst-
ir stuðningsmenn þriggja stjóm-
málaflokka með tæp 50% kjósenda
á bak við sig. Stjómarandstaðan
fær engan mann kosinn í stjóm
enda þótt hún hafi yfir 50% fylgi
hjá þjóðinni. Þetta sjá allir að fæst
ekki staðist og verður að fella í
meðfömm Alþingis. Stofnfé sjóðs-
ins skal vera 1000 milljónir, sem
er hluti framlags til Atvinnuleysis-
tryggingasjóðs kr. 600 milljónir,
sem var þó samningsbundið fram-
lag og jafnframt skal ríkissjóður
leggja kr. 400 milljónir sem aflað
skal með tekjuskattsauka, þ.e.
væntanlega lögum sem em ekki enn
samþykkt. Á næsta ári_ er heimil
lántaka hjá Seðlabanka íslands kr.
1000 milljónir. Síðan er stjóminni
heimiluð skuldbreyting allt að 5000
millir af lausaskuldum útflutnings-
fyrirtækja og sjóðurinn ábyrgist
skuldabréfin með eignum sínum.
Það verður ekki sagt að öll sagan
séð sögð með þessu því einhveijir
verða skyldaðir til þess að kaupa
bréfin væntanlega með „handafli",
sem er vinsælt orð hjá stjómmála-
mönnum í dag.
Getum gert fyrirtækin
rekstrarhæf
Nú nýlega hóf nefnd stjóm störf
eða um svipað leyti og Alþingi kom
saman. Formaður Gunnar Hilmars-
son sagði f blaðaviðtali við Morgun-
blaðið, að sjóðurinn hefði aðstöðu
í húsakynnum Byggðastofnunar og
síðan segir hann. „Eg held að regla
númer eitt sé að fyrirtæki þurfi að
vera rekstrarhæft eftir að hafa
fengið fyrirgreiðslu úr sjóðnum. Hér
er ekki lítið vald sem stjómarmenn
hafa, enda' þótt gert sé ráð fyrir
svokallaðri samstarfsnefnd frá
bönkum og stofnunum. Það er al-
kunna að útflutningsfyrirtæki em
ýmist í einkaeign eða rekin á gmnd-
velli samvinnureksturs. Óneitan-
lega nýtur sá rekstur sem rekinn
er á samvinnugrundvelli meiri hylli
hjá núverandi valdhöfum, sem oft
hefur komið fram í málflutningi
þeirra. Standa þá þessar rekstrar-
einingar jafnfætis gagnvart al-
mennri fyrirgreiðslu? Hér verða
svörin misjöfn, en samsetning
stjómarinnar fæst ekki staðist og
kallar á tortryggni og gömul
reynsla segir okkur að hún sé ekki
ástæðulaus. Gmndvallarreglan um
að allir séu jafnir fyrir lögum er
miðuð við framangreindar aðstæður
í hættu og ekkert í nefndum lögum
gefur lántakendum rétt til að skjóta
afgreiðslum til æðra stjómvalds, ef
þeir telja sig órétti beitta. Að leita
réttar gegoum dómstóla er of sein-
virkt.
Jafitræðið milli
framkvæmdavalds o g
Alþingis er skert
Alþingi fer með æðstu stjóm fjár-
mála sbr. 41. grein stjónarskrárinn-
ar. „Ekkert gjald má greiða af hendi
nema heimild sé til þess í fjárlögum
eða fjáraukalögum." Nefnd bráða-
birgðalög ganga gegn þessu og
öðmm meginreglum, sem fela Al-
þingi æðstu stjóm Qármála lands-
ins. Alþingi velur stjómendur helstu
lánastofnana og á þann hátt á að
vera ömggt að stjómskipunin sé
lýðræðisleg. Um það er ekki deilt
„Af framanrituðu er
ljóst að hér er verið að
seija á stofii ríkisstjórn,
sem hefurþað m.a. að
markmiði að úthluta
þegnunum gæðum að
eigfin geðþótta og gera
þá á þann hátt sér háða.
En slíkt er auðvitað
gagnstætt jafiiræðis-
hugsjón lýðræðisins.“
að grípa þurfti til stórfelldra úrbóta
fyrir atvinnulífið í landinu og þá
sérstaklega til útflutningsgreina,
en eðlilegast virðist að sniðganga
ekki Alþingi í þeirri ákvörðunar-
töku, enda ber alþingismönnum að
vera á verði gagnvart því að völd
þess séu ekki skert. Bráðabirgðalög
12 dögum áður en reglulegt Alþingi
skal koma saman fást ekki staðist
nema á mjög takmörkuðu sviði eins
og t.d. ákvörðunin um verðlags- og
kjaramál, svo og hugsanlegar
vaxtaákvarðanir. Öll ákvæði
nefndra laga um stofnun nefnds
sjóðs vom ekki svo aðkallandi að
réttlætti setningu bráðabirgðalaga
þar að lútandi. Fyrst eftir að Al-
þingi kom saman var raunhæft að
tala um að sjóðurinn tæki til starfa.
Hefði annað legið til gmndvallar
en löngun ákveðinna ráðherra til
þess að hafa einir með höndum
yfirstjóm sjóðsins mætti vænta þess
að vinnubrögð hefðu orðið önnur.
Að sjálfsögðu hefði verið eðlilegra
að fela Byggðastofnun úthlutun á
nefndum íjármunum, enda þar
þjálfað starfslið til þeirra starfa.
Uppsafiiaðir dráttarvextir
skulu lækkaðir
Í yfirlýsingu ríkisstjómarinnar
um fyrstu aðgerðir segir orðrétt:
„Þá er íjármálaráðherra heimilt að
setja almennar reglur um uppgjör
vangoldinna tekju- og eignaskatta,
sem lagðir vom á áður en stað-
greiðslukerfið kom til fram-
kvæmda.“ Nú hefur íjármálaráð-
herra lýst því yfir að hann ætli að
kanna sjálfur eða hans ráðuneyti
einstök tilfelli, þar sem margir
sökudólgar séu fyrir hendi. Hér sér
enn á kollinn á ofstjóm og samfara
henni er hætta á því að þegnamir
séu ekki jafnir fyrir lögum. Að sjálf-
sögðu er hér eðlilegast að fjármála-
ráðherra setji almennar reglur og
síðan verði innheimtumönnum ríkis-
sjóðs falið að framkvæma þær.
Af framanrituðu er ljóst að hef
er verið að setja á stofn ríkissjóm,
sem hefur það m.a. að markmiði
að útluta þegnunum gæðum að eig-
in geðþótta og gera þá á þann hátt
sér háða. En slíkt er auðvitað gagn-
stætt jafnræðishugsjón lýðræðisins.
Höfundur er bæjnrfógetí á Seyðis-
Grði og sýslumaður Norður-Múla-
sýslu.