Morgunblaðið - 20.05.1989, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 20. MAÍ 1989
Um biðlaun al-
þing'ismanna
eftir Arnmund
Backman
Meginreglur um uppsagn-
arfrest og biðlaun
Flest íslenskt launafólk býr við
þá einu atvinnutryggingu að eiga
svokallaðan uppsagnarfrest úr
starfí. Þeir sem eru ráðnir til
ákveðins tíma eða ákveðins verk-
efnis eiga ekki rétt á uppsagnar-
fresti. Þetta gildir jafnt um al-
menna vinnumarkaðinn og opin-
bera starfsmenn upp til hópa. Al-
gengasti uppsagnarfrestur hjá öll-
um þorra launafólks eru þrír mán-
uðir. Eðli uppsagnarfrests er að
tryggja starfsmönnum ákveðinn
lágmarksfyrirvara á uppsögn úr
starfí, gefa þeim kost á að fá sér
aðra vinnu til að framfleyta sér
og sínum. Til þess nota menn upp-
sagnarfrestinn. Missi starfsmaður
vinnuna fyrirvaralaust af ástæðum
sem hann ber ekki sök á sjálfur,
verður atvinnurekandinn að bæta
launþeganum tjónið með launum í
uppsagnarfresti. Það er megin-
regla hér á landi og studd fjölda
dómafordæma að laun í uppsagn-
arfresti eru skaðabætur í þeim
skilningi að frá þeim dragast þau
laun sem starfsmaðurinn kann að
vinna fyrir annars staðar á tímabil-
inu. Meginreglan er því sú að
starfsmenn eiga að vera eins settir
eftir sem áður meðan uppsagnar-
fresturinn er að líða. Starfsmenn
eiga því ekki að verða fyrir tjóni
vegna ólögmætra uppsagna. Eng-
inn þjónar tveim herrum. Launþeg-
ar geta ekki að íslenskum rétti
sent sama reikninginn til tveggja
eða fleiri atvinnurekenda.
Sérreglur um biðlaun
opinberra starfsmanna
Auk framangreindra reglna um
uppsagnarfrest og skaðabætur
vegna fyrirvaralausra uppsagna,
gilda nokkrar sérreglur um biðlaun
í opinberum störfum. Fyrst ber að
nefna ákvæði laga nr. 38/1954 um
biðlaun opinberra starfsmanna. Ef
staða ríkisstarfsmanns er lögð nið-
ur skal hann skv. lögunum að jafn-
aði fá föst laun greidd í 6 eða 12
mánuði allt eftir starfsaldri, enda
hafí hann þá ekki hafnað annarri
sambærilegri stöðu á vegum ríkis-
ins.
Framangreind ákvæði eiga hins
vegar aðeins við um það þegar
staða opinbers starfsmanns er lögð
niður. Þar af leiðandi gilda þau
ekki þegar starfsmaður kýs að
hætta sjálfur og ekki heldur þegar
umsaminni ráðningu lýkur ða
starfí er sagt upp með uppsagnar-
fresti.
í 29. gr. 1. nr. 92/1955 eru
ákvæði um biðlaun ráðherra. Þar
segir að maður sem hefur gegnt
ráðherraembætti í tvö ár sam-
fleytt, eigi rétt á biðlaunum ef
hann lætur af starfí. Biðlaunin
greiðast eftir ákveðnum reglum.
Ennfremur segir í greininni:
„Nú tekur sá,er biðlauna nýtur,
stöðu í þjónustu ríkisins, og fellur
þá niður greiðsla biðlauna, ef stöð-
unni fylgja jafnhá eða hærri laun,
ella greiðist launamismunurinn til
loka 6 mánaða tímans".
í 1. nr. 26/1969 segir ennfrem-
ur svo um biðlaun forseta íslands:
„Sá sem kjörinn hefur verið til
og gegnt hefur embætti forseta
íslands á rétt til launa eins og þau
eru ákeðin í 1. gr. laga um laun
forseta íslands frá 6. mars 1964
í fyrstu 6 mánuði eftir að hann
lætur af embætti. Nú tekur hann
við stöðu í þjónustu ríkisins og
fellur þá niður þessi launagreiðsla,
ef stöðunni fylgja jafnhá eða hærri
laun, ella greiðist launamismunur-
inn til loka 6 mánaða tímans".
Skv. framansögðu byggja reglur
laga um biðlaunarétt í opinberu
starfi á sama bótasjónarmiði og
meginregla íslensks réttar um upp-
sagnarfrest, þ.e. að fírra menn
tjóni vegna fyrirvaralítilla breyt-
inga á störfum en koma jafnframt
í veg fyrir að menn hagnist á breyt-
ingunni. Allir opinberir starfs-
menn, fyrrverandi ráðherrar og
forseti íslands missa réttinn til bið-
launa ef þeir hverfa til annarra
starfa í þjónustu ríkisins.
Um biðlaun alþingismanna
Eins og kunnugt er hafa að
undanfömu staðið yfír miklar um-
ræður um biðlaun alþingismanna,
mest vegna þess að gildandi lög
um þau efni hafa verið túlkuð
þannig og framkvæmd nýlega að
hægt var að græða á þeim stórfé.
Margir hafa tjáð sig um málið á
opinberum vettvangi og yfírleitt á
þá leið að það sé með öllu siðlaust
af alþingismönnum, sem láta af
störfum, að gera kröfu til biðlauna
úr opinberum sjóðum þegar þeir
ráða sig í annað opinbert starf, sem
gefur sambærilegar tekjur eða
hærri. Alþingismenn sem geri slíkt,
þiggi laun á tveim stöðum fyrir
sama vinnudag. Þeir græði á regl-
unni og njóti réttinda sem eru
óeðlileg og í ósamræmi við íslen-
Arnmundur Backman
„Ef litið ertil orðalags-
ins sjálfs er í fyrsta lagi
ljóst að ekki er skylt
að greiða alþingis-
mönnum biðlaun. Þeir
eiga rétt á biðlaunum
skv. orðanna hljóðan og
það veltur því á mati
og siðferði hvers og
eins hvort hann gerir
kröfii til biðlauna.“
skar réttarreglur. Löglegt en sið-
laust hafa menn sgt og hafa kennt
löggjafanum um, enda virðist laga-
textinn fortakslaus.
Nú er það svo að lög verður að
túlka. Löggjafínn getur ekki séð
fyrir öll þau tilvik sem upp kunna
að koma og ræður ekki við klók-
indi eða útúrsnúninga. Lagatext-
inn einn segir ekki allt og ef hann
leiðir til óeðlilegrar niðurstöðu,
sem er í ósamræmi við aðrar og
sambærilegar réttarreglur, er
sjálfsagt, eðlilegt og skylt að
Er kennsla ábyrgð-
arlaust starf?
eftir Ágúst H.
Bjarnason
Stöku sinnum að undanfömu hef
ég velt fyrir mér í hveiju sú ábyrgð
er fólgin, sem ýmsir þegnar þjóð-
félagsins hafa á hendi við störf sín.
Víst er, að ábyrgð margra manna
er mikil í daglegum störfum.* Á hinn
bóginn er það æði mismunandi á
hveiju menn bera ábyrgð og enn
frekar kemur munur í ljós, þegar
eitthvað fer úrskeiðis.
Fari ný hrærivél úr lagi eru ráð-
stafanir einfaldar, því að við
ákvörðun á verði eru afföll ákveðinn
hlutur. Þegar um líf og heilsu fólks
er að ræða, horfir málið öðmvísi
við. Mannslíf verða seint metin til
fjár og mannskaði verður treglega
bættur. Ýmsar starfsstéttir hafa
komið því á þann veg, að við ákvörð-
un launa er vegin og metin ábyrgð-
in, sem starfínu fylgir. Fremst þar
í flokki er hópur fólks, sem vinnur
við heilsugæslu, en aðrir hafa líka
róið á sömu mið með góðum ár-
angri, eins og fluguumferðarstjór-
ar. Þó er ekki til þess ætlast, að
starfsfólkið greiði úr eigin sjóði, ef
illa fer, en hins vegar er launaábót-
in tæki til þess að fá traust fólk til
starfa og virða ábyrgðina, sem því
er lögð á herðar.
Launaábót vegna ábyrgðar í
starfí er því miður mjög misskipt.
Það kemur til af mörgu, m.a. er
erfítt að meta ábyrgð, en einnig
hafa ýmsir hópar sótt harðar fram
en aðrir og sumir aldrei fengið
neitt. Allur samanburður er erfíður,
en hvor ber nú meiri ábyrgð, yfír-
læknir á elliheimili eða hópferðabíl-
stjóri, sem ekur 40 bömum dag
hvem, oft við erfiðar aðstæður á
vetuma: Sé litið á launin ein er
svarið ótvírætt en mér er ekki grun-
laust um, að enn hafí ýmis störf
ekki verið metin að verðleikum. Það
er illt til þess að hugsa, ef til þarf
stórslys á 50 ungmennum í hóp-
ferðabíl, svo að menn ígrundi þessi
mál af alvöm.
Ábyrgð í samskiptum manna nær
til miklu fleiri atriða en lífs og limu.
Sumt af því ræddi Egill J. Stardal
í ágætri grein hér í blaði á dögun-
um. Þó að heilsutjón liggi ekki beint
við, má fullyrða að kennarar í fram-
haldsskólum hafa þurft að axla
allmikla ábyrgð og jafnvel enn
meiri en fulltrúar í menntamála-
ráðuneyti gera sér grein fyrir.
Æskufólk, nú sem ætíð áður, hefur
margs að spyija, þegar það ræðir
framtíðarstarf sitt og leitar margt
til kennara. Hollráðir kennarar
þurfa margs að gæta, því að það
er ábyrgðarhluti að vísa fólki ákveð-
inn veg. í annan stað verður kenn-
ari að ábyrgjast það, að þau fræði,
sem hann hefur á hendi, séu sem
sönnust og réttust hveiju sinni og
stuðli að farsæld og ávinningi fyrir
nemendur. En lítum nánar á það
atnði.
í þau sextán ár, sem ég hef feng-
ist við kennslu í framhaldsskóla,
hefur hlutdeild ráðuneytis nánast
engin verið í líf- og lífefnafræði. í
mörg ár hefur bókakostur og önnur
námsgögn verið í mjög miklum
ólestri. Það litla, sem gert hefur
verið, hafa hinir dugmeiri kennarar
unnið sjálfír að loknum vinnudegi
og sá tími er ómældur, sem farið
hefur í að útbúa nauðsynlegustu
kennslugögn. Það eina, sem ég
minnist að frá ráðuneyti sé komið,
er illa unninn bæklingur um eyðni,
sem ber þess merki að starfsmenn
ráðuneytis hafi miklu heldur haft
eigið kynlíf í huga en venjulegra
nemenda. Mér er óhætt að fullyrða,
að námsefni í fleiri greinum væri
nánast ekki neitt og allt hið ömur-
legasta, ef kennarar hefðu ekki
sjálfir tekið sig_ til í frítíma sínum
og samið það. í það minnsta hafa
yfírvöld fræðslumála lítið sem ekk-
ert lagt þar af mörkum, sem hefur
komið framhaldsskólum að notum.
Ekki sakar að minna á, að við lof-
orð ráðuneytis frá 1947 um bygg-
ingu Náttúrufræðahúss hefur enn
ekki verið staðið, en fátt annað
yrði náttúrufræðakennslu jafnmikil
Iyftistöng og vel búið safn. Nú stytt-
ist óðum í hundraðasta afmælisdag
Hins íslenzka náttúrufræðafélags
og hlýtur sú stund að verða mennta-
málaráðherra erfið, þegar efndirnar
verða skoðaðar.
Það er vert að minnast þess hér,
að kennsla er miklu meira en yfír-
heyrsla og upptalning á staðreynd-
um. Samvera kennara og nemenda
býður jafnoft upp á að leiðbeina,
örva og hvetja til dáða, svo að nem-
endur fínni sjálfa sig, öðlist styrk
og þor til að takast á við verkefni.
Kennari þarf líka með framsetningu
sinni og persónulegri breytni að
skapa jákvætt viðhorf til fræðanna.
Oft virðist sem þetta gleymist, þeg-
ar nærri jafnaldrar nemenda,
reynslulausir stúdentar, eru ráðnir
til kennslu.
Þá er iðulega leitað umsagna
kennara, þegar nemendur sækja um
skólavist í öðrum löndum. Mætti
segja mér, að kennarar séu eina
starfsstéttin, sem gefur út „vott-
orð“, oft í tugatali, án þess að fá
fyrir þau greitt sérstaklega. Og
miklu eru þau ítarlegri en læknis-
vottorðin, sem kennurum berast í
hendur frá nemendum og þeir
greiða dijúgan skilding fyrir.
Hér á undan var vikið að tveimur
starfsstéttum, yfirlæknum og
bílstjórum, sem búa við mjög ólík
kjör. Þeim er þó eitt sameiginlegt:
í þær stöður kemst enginn nema
hann geti framvísað tilskildum próf-
um. Öðru máli gegnir með kennara.
Þar virðist unnt að troða inn nær
hveijum sem er og leggur ráðuneyt-
ið blessun sína þar yfir. Vissulega
á andvaraleysi kennara hér sök á.
Það er löngu kominn tími til að
segja stopp og hvetja kennara til
að hefja ekki störf að hausti, ef
grípa á enn til þess ráðs að fylla
stöður með ó- eða hálflærðu fólki.
Að lokum býður stolt mitt mér
að mótmæla þeim óhróðri almennt
um kennara, að hinir hæfustu og
dugmestu hafi yfirgefíð skólana á
undanförnum árum. Ég leyfi mér
að halda því fram, að enn sé kjarn-
kanna vilja löggjafans þegar lögin
voru sett, í þessu tilfelli, hvað vakti
fyrir Alþingi þegar það setti lögin
um biðlaun alþingismanna.
Lögin og túlkun þeirra
Gildandi ákvæði um biðlaun al-
þingismanna eru þannig skv. 1.
nr. 75/1980 með síðari breyting-
um:
„Alþingismaður, sem setið hefur
á Alþingi eitt lq'örtímabil eða leng-
ur, á rétt á biðlaunum, er hann
hættir þingmennsku. Biðlaun jafn-
há þingfararkaupi skv. 1. gr. skal
greiða í 3 mánuði eftir eins
kjörtímabils þingsetu en í 6 mán-
uði eftir þingsetu í 10 ár eða leng-
ur“.
Og hvemig á að túlka þennan
texta?
Vakti það fyrir löggjafanum að
greiða alþingismönnum biðlaun í 3
eða 6 mánuði alveg án tillits til
þess hvort þeir urðu fyrir tjóni við
það að missa opinbert starf eða
fengju jafnvel nýja stöðu í þjón-
ustu ríkisins, sem gaf sambærileg
eða hærri laun en áður? Var það
hugsanlegt að Alþingi vildi leggja
annan skilning í orðið „biðlaun"
alþingismanna en biðlaun ráðherra
og forseta íslands? Og hvað þýðir
orðið „biðlaun"? eru það laun sem
greiðast í öllum tilfellum til al-
þingismanna eða er það eðli bið-
launa að greiðast meðan alþingis-
menn bíða eftir nýju starfi?
Ef litið er til orðalagsins sjálfs
er í fyrsta lagi ljóst að ekki er
skylt að greiða alþingismönnum
biðlaun. Þeir eiga rétt á biðlaunum
skv. orðanna hljóðan og það veltur
því á mati og siðferði hvers og
eins hvort hann gerir kröfu til bið-
launa. Það virðist ljóst að alþingis-
maður sem krefur ríkissjóð um
biðlaun á sama tíma og hann tekur
við annarri og betri stöðu í þjón-
ustu ríkisins, hagnast á reglunni
umfram aðra opinbera starfsmenn,
ráðherra og forseta íslands. Hann
notfærir sér orðalag laganna og
tekur laun úr opinberum sjóði án
vinnuframlags, hvað svo sem menn
vilja kalla slíkt.
En meira hangir á spýtunni. í
greinargerð með frumvarpi lag-
anna segir eftirfarandi:
„Á síðasta þingi var þingfarar-
„ Að lokum býður stolt
mitt mér að mótmæla
þeim óhróðri almennt
um kennara, að hinir
hæfustu og dugmestu
hafi yfirgefíð skólana á
undanförnum árum. Ég
leyfi mér að halda því
fram, að enn sé kjarn-
inn eftir.“
inn eftir og að obbi kennara, sem
ég þekki til, vinni störf sín af elju
og samvizkusemi til jafns við aðra
í þessu landi, svo að ekki sé meira
sagt. Þeir, sem hafa hætt, eru
menn, sem hafa ekki fest yndi við
kennslu eins og gerist og gengur í
öðrum störfum, svo og þeir sem þar
hafa ekki átt heima. Það kann þó
að vera stutt í að breyting verði
hér á, því að gamlir kennarar hverfa
smám saman úr starfí og erfítt
verður að fá nýja fyrir það kaup,
sem er í boði. Á stundum hvarflar
það óneitanlega að manni, að stefnt
sé að því leynt og ljóst, að innan
fárra ára verði aðeins einn fastráð-
inn kennari í hverri grein en stúd-
entum í háskóla verði falin öll önn-
ur „kennsla". Með því mætti ef til
vill spara hinu opinbera nokkrar
milljónir og veita stúdentum um
leið laun í stað námslána. Hafa
skal þó það í huga, að hér gildir
hið sama og í allri annarri ræktun,
að það sem menn uppskera er
ávallt háð því, hvernig til er sáð.
Höfundur er grasafræðingur en
hefvrstarfað við kcnnslu.