Morgunblaðið - 02.06.1989, Síða 21

MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 2. JÚNÍ 1989
21
Mál ríkisvaldsins gegn Magnúsi Thoroddsen:
Málið lagt í dóm að lokn-
um tíu tíma málflutningi
MÁLFLUTNINGUR stóð í gær, frá níu að morgni til hálfsjö að kvöldi
í máli ríkisvaldsins gegn Magnúsi Thoroddsen. Málið hefur nú verið
tekið til dóms og má vænta niðurstöðu Friðgeirs Björnssonar yfirborgar-
dómara, Steingríms Gauts Kristjánssonar borgardóamra og Eggerts
Óskarssonar borgardómara innan þriggja vikna. Lögmennirnir tveir,
Gunnlaugur Claesen ríkislögmaður og Jón Steinar Gunnlaugsson, héldu
hvor um sig Qögurra tíma langa tölu, fyrst Gunnlaugur fyrir hönd stefh-
anda, dómsmálaráðherra.
Gunnlaugur Claessen lýsti þeirri
kröfu dómsmálaráðherra að Magnús
yrði með dómi sviptur embætti
hæstaréttardómara þar sem hann
hefði rýrt svo álit sitt siðferðilega,
að hann mætti ekki lengur gegna
dómaraembætti. Ríkislögmaður sagði
í lok málavaxtalýsingar að það hefði
verið erfið ákvörðun fyrir dómsmála-
ráðherra að svipta Magnús embætti
um stundarsakir og höfða gegn hon-
um mál. Ekki vegna þess að efast
væri um málstaðinn heldur væri með
málshöfðun haldið við persónulegri
ógæfu Magnúsar vegna breytni hans
og aukið hana með því að honum
væri vikið frá gegn eigin vilja.
Ótvírætt væri hvem dóm almenn-
ingur hefði lagt á áfengiskaup Magn-
úsar á kostnaðarverði og viðbrögð
Magnúsar við málinu hefðu gert ill
verra og það hefði þyngt dóm al-
mennings að hann hefði lýst því yfir
að um einkamál sitt væri að ræða.
Lögmaðurinn lagði fram í málinu
endurrit af allri flölmiðlaumflöllun
um málið frá 24. nóvember er fyrstu
fréttir birtust og fram til áramóta, á
annað hundrað skjala, og sagði þessi
skjöl vera eins konar glugga að al-
menningsálitinu. Enginn hefði opin-
berlega tekið upp hanskann fyrir
Magnús og þeir sem tekið hefðu til
vamar fyrir hann hefðu vísað til m
eðaumkunar með honum og fjöl-
skyldu hans, glæsilegs fyrri ferils en
ekki réttlætt breytni hans.
Hann sagði að Magnús hefði sjálf-
ur á öðmm degi umfjöllunar um
málið komið því sjónarmiði á fram-
færi í fjölmiðlum að hann hefði engar
reglur brotið heldur nýtt sér fríðindi
sem forverar hans í embætti og marg-
ir aðrir embættismenn hefðu notið.
Þrátt fyrir þetta hefði það komið fram
í viðbrögðum alls almennings að at-
hæfi Magnúsar væri ef til vill lög-
mætt en engu að síður siðlaust.
Ámælisvert hefði verið að nýta heim-
ildina með þeim hætti sem Magnús
gerði. Það hefði farið í bága við hug-
myndir fólks um muninn á réttu og
röngu. Ekki væri auðvelt að henda
reiður á hvaða atriði hefðu ofboðið
siðferðisvitund almennings öðrum
fremur. Siðferðisreglur væru að
mestu óskráðar en iðulega væri í lög-
um óskilgreint vísað til siðferðis.
Dæmi um slíkt væri 35. grein laga
um meðferð einkamála í héraði.
Tengsl lagareglna og siðareglna væru
byggð á almennu mati á dyggðum
og löstum. Það hefði blasað við fólki
að áfengiskaup Magnúsar Thorodds-
en væru dæmi um óhóf, dómgreindar-
leysi og rangsleitni þótt skráðar laga-
reglur hefðu ekki verið brotnar. Mis-
jafnar siðferðskröfur væru gerðar til
manna og sumum embættum fylgdi
meiri virðing en öðrum. Að þvi leyti
væru sennilega aðeins gerðar meiri
kröfur til forseta íslands en Hæsta-
réttar. Enginn vafí megi liggja á sið-
ferðisstyrk þeirra sem leggi endan-
legan dóm á breytni annarra. Lög-
maðurinn hugleiddi þýðingu þess að
um kaup á áfengi var að ræða, gífur-
legt magn af sterku áfengu. Afbrigði-
leg meðferð áfengis hefði sett emb-
ætti forseta Hæstaréttar og Hæsta-
rétt skor lægra siðferðislega en al-
menningur gæti þolað. Þá hefði fólki
ofboðið sú lítilsvirðing við embætti
forseta íslands að laun fyrir að gegna
embætti hans hefðu verið notuð til
áfengiskaupa. Kaupverð áfengisins
hefði verið /«af söluveðri til almenn-
ings, 357 þúsund krónur í stað tæpra
þrigja milljóna. Miðað við það hefði
Magnús drýgt tekjur sínar um
50-55% með áfengiskaupum þann
tíma sem hann gegndi embætti for-
seta Hæstaréttar. Fólk hefði ekki átt
von á að nokkur í svo háu embætti
léti sér detta í hug að drýgja skatt-
fijálsar tekjur með kaupum á áfengi
4 lágu verði og margfalda þannig
tekjumar.I ljós hefði komið í ljós að
siðferðismat Magnúsar stangaðist á
við mat allra annarra. Trúnaður hefði
brostið milli þjóðarinnar og Hæsta-
réttar.
Þá sagði Gunnlaugur Claessen
ríkislögmaður að kaup Magnúsar
Thoroddsen á áfengi á kostnaðar-
verði til einkanota hefðu verið ólög-
mæt og til þess lægju margar ástæð-
ur.í lögum um laun forseta íslands
væru tæmandi ákvæði um greiðslur
fyrir handhöfn forsetavalds. Þar væri
kveðið á um að skipta skyldi milli
handhafa upphæð sem samsvaraði
launum forseta þann tíma sem hann
væri Jjarverandi og að auki skyldi
greiða þeim útlagðan kostnað. Fallist
dómurinn ekki á þetta komi til álita
bréf forstjóra ÁTVR til tveggja þing-
manna þann 12. febrúar 1964 sem
bendi til að heimild handhafa til
áfengiskaupa skuli aðeins nýtt í for-
föllum forseta og þá aðeins til opin-
berrar gestamóttöku. Væri enn talið
um heimild til einkaneyslu væri að
ræða hélt lögmaðurinn fram að hún
hefði verið afnumin með samþykkt
ríkisstjórnar frá 1971 ásamt heimild:
um til ráðherra og þingforseta. í
þeim hópi væru tveir handhafa for-
setavalds og sama máli hlyti að gegna
um hinn þriðja, forseta Hæstaréttar.
Að öðrum kosti bæri að skýra heim-
ild til einkanota þröngum skilningi,
eðli málsins samkvæmt, þannig að
hana mætti aðeins nýta meðan í fjar-
veru forseta og í því hófi sem slíkt
embætti krefðist.
SkeQalaus söfiiun
Áfengiskaup Magnúsar hefðu
gegnið út fyrir allar hugsanlegar
heimildir. Þessi skefjalausa söfnun
áfengis væri sjálftaka hlunninda
sem væri með öllu óþekkt innan
ríkiskerfisins. Ekki hefði verið sett
ákveðið hámark á úttektir en æðstu
embættismönnum treyst til að gæta
hófs. Þumalfingursregla sem
Magnús hefði sagst hafa stuðst við
og keypt aðeins fyrir handhafalaun,
væri marklaus enda hefði hann far-
ið fram úr henni bæði árin sem
hann var handhafi forsetavalds.
Þótt dómurinn kæmist að þeirri
niðurstöðu að þessi sjálftaka hefði
verið heimil sagðist Gunnlaugur
Claessen telja engu að síður að hún
hefði gengið gegn 35. grein og þvi
væri honum ekki sætt í embætti.
Samanburður við risnu ráðherra
væri marklaus enda hefðu ráðherr-
ar ekki eigið risnufé. Engin sérrétt-
indi ráðherra eða annarra forstöðu-
manna ríkisstofnana réttlættu
gerðir Magnúsar. Fullyrðingar um
að ÁTVR hefði haft eftirlitshlutverk
með reglum um áfengiskaup á
kostnaðarverði og hefði því átt að
stöðva kaup forseta Hæstaréttar,
samræmdust þau ekki reglunum,
væru fráleit vörn.
Ríkislögmaður kvaðst telja að
heimilt væri að víkja hæstaréttar-
dómara frá með tilvísun til ákvæða
laga um meðferð einkamála í hér-
aði. Meðal annars sagði hann að í
lögum um Hæstarétt sé sagt að
þann einn megi skipa dómara við
réttinn sem fullnægi almennum
dómaraskilyrðum, samkvæmt 32.
grein laga um meðferð einkamála
í heraði. Af því leiði að 35. grein
þeirra laga eigi einnig við um
hæstaaréttardómara enda sé í einni
málsgrein þeirrar greinar fjallað um
að dómari þurfí að uppfylla dómara-
skilyrði til að halda embætti. Fallist
dómurinn ekki þá þetta beri að
beita 35. greininni með lögjöfnun.
Skilyrði séu til staðar jafnframt því
að einkamálalögum oft verið beitt
fyrir lögjöfnun við meðferð mála í
Hæstarétti.
Vemd dómara samkvæmt 61.
grein stjórnarskrár taki ótvírætt til
umboðsstarfalausra dómara og
ákvæði 35. greinar einkamálalaga
ættu einnig við um umboðsstarfa-
lausa dómara á hvaða dómsstigi
sem þeir starfi, einnig í Hæstarétti
enda gaengi ekkiupp að hafa í gildi
tvenns konar reglur um menn i
slíkum embættum og ekki ætti að
gera síðri kröfur til Hæstaréttar en
lægri dómstiga.
Þá reifaði ríkislögmaður að lög-
maður Magnúsar hefði talið að til
að margnefnd 35. grein ætti við
þyrfti að vera um að ræða refsivert
brot gegn settum lögum. Þessi sjón-
armið hefðu nú knúið dómsmálaráð-
herra til að greina frá þeirri af-
stöðu, sem hann hefði ætlað að
halda utan við málareksturinn, að
brot Magnúsar væri í raun refsivert
brot á 139. grein almennra hegn-
ingarlaga og með tilliti til mismun-
ar á sérkjaraverði og útsöluverði
áfengis væri um að ræða stærra
brot á þeirri lagagrein en fordæmi
væru til um hérlendis.
Þá vék ríkislögmaður að vöm
Magnúsar sem byggðist á að hann
hefði látið freistast til að gera það
sem aðrir gerðu. Fyrst þeir slyppu
væri ekki hægt að beita hann viður-
lögum. Lömaðurinn bar þetta sam-
an við skattsvik. Á að sleppa skatt-
svikara við refsingu vegna þess að
ekki næst til allra sem svíkja undan
skatti?
Þá sagði hann að í vömini hefði
lögmaður Magnúsar krafist upplýs-
inga um ólíklegustu hluti sem vörð-
uðu úrlausn dómsmálsins ekki á
nokkum hátt. Samt hefðu ráðu-
neyti og stofnanir lagt mikla vinnu
í að svara spumingum lögmannsins
og þrátt fyrir fullyrðingar lög-
mannsins benti ekkert til annars
en þar hefði sannleikurinn verið
sagður. Mál þetta snerist um hvort
Magnús Thoroddsen hefði rýrt svo
traust á sér að honum væri ekki
lengur fært að sitja sem dómari við
Hæstarétt. Þar breytti engu hvort
ráðherrar hefðu veitt áfengi á
kostnaðarverði í afmælum sínum
eða við önnur tækifæri þar sem
þeir hefðu ræktað nauðsynleg
tengsl ráðherra víðs vegar að úr
þjóðfélaginu. Slíkar væra þeirra
skyldur og þeir bæra ábyrgð gagn-
vart kjósendum og alþingi en dóm-
endur hefðu engar gestgjafaskyldur
og samanburður við ráðherra stæð-
ist ekki. Þá fann ríkislögmaður að
því að lögmaður Magnúsar hefði
viljað reka málið í fjölmiðlum og
átaldi hann fyrir að leggja fram
skjöl um áfengiskaup ráðherra.
Jón Steinar Gunnlaugsson lög-
maður Magnúsar Thoroddsen
krafðist sýknu _ af kröfum dóms-
málaráðherra. í fyrsta lagi ætti
margnefnt ákvæði einkamálalaga
ekki við um hæstaréttardómara. í
öðra lagi hefði Magnús Thoroddsen
ekki brotið neinar reglur. í þriðja
lagi leiddi það að talið væri að
ákvæði einkamálalaga ættu við ekki
til þess að kröfur dómsmálaráð-
herra yrðu teknar til greina. Reglur
2. kafla einkamálalaga þar sem 35.
grein væri meðal annarra bæri að
skýra sem heild og þar væri að finna
ákvæði sem ættu aðeins við héraðs-
dómara. í greinargerð með fram-
varpi að lögunum væri einnig ávallt
vísað til héraðsdómara. Heimild
hæstaréttarlaga til að beita einka-
málalögum þar sem það ætti við
næði ekki til þessa máls heldur
snerist hún aðeins um réttarfarsat-
riði. Ekki væri unnt að lögjafna út
frá 35. grein án þessa að veita
Magnúsi jafnframt þá réttarvernd
sem héraðsdómuram væri veitt í
öðram kafla einkamálalaganna, þar
sem kveðið væri meðal annars á
um áminningu sem undanfara
brottvikningar um stundarsakir.
Mál þetta snerist um hvort Magn-
ús hefði gerst sekur um brot á heim-
ildum til áfengiskaupa á kostnaðar-
verði frá ÁTVR. Ef ekki tækist að
sanna það væri málatilbúnaðurinn
fallinn um sjálfan sig. Skoða þyrfti
tvær fullyrðingar stefnandans, þá
að Magnús hefði mátt kaupa áfengi
til einkanota og þá að hann hefði
keypt meira magn en leyfilegt væri.
Því væri óhjákvæmilegt að kanna
efni reglnanna ítarlega. Einu heim-
ildimar um reglumar væra sendi-
bréf frá ÁTVR til 2 alþingismanna
1964 og bókun á ríkisstjómarfundi
1971. Hér væri því ekki um réttar-
heimild að ræða þar sem þar sem
þær hefðu ekki veirð settar á stjóm-
skipulegan hátt. í fyrsta lagi væri
efni þeirra óvíst og í öðra lagi hefðu
reglurnar aldrei verið birtar þeim
sem við þær ættu að búa. Ekkert
í þessum reglum segði beram orðum
hvort þær væra ætlaðar til einka-
nota eða um hámark úttekta. Samt
væri málsóknin byggð á því að gegn
þessum reglum hefði verið brotið.
Lögmaðurinn sagði að ákvörðun um
Iausn frá embætti um stundarasak-
ir hefði verið byggð á lögum um
opinbera starfmenn. Samt hefði
mál Magnúsar ekki ferígið þá með-
ferð sem þau lög mæltu fyrir um,
þá að með málið væri farið að
hætti opinberra mála og það rann-
sakað af mönnum með ríkar rann-
sóknarheimildir og heimildir til að
krefjast gagna.
Sannleikurinn falinn
Magnús hefði boðist til að víkja
meðan slík rannsókn færi fram. Því
boði hefði ekki verið tekið. Þess í
stað hefði sú ákvörðun verið tekin,
annað hvort að óhugsuðu eða þaul-
hugsuðu máli, að láta einhvern lög-
mann út í bæ um að senda bréf
hingað og þangað og biðja um upp-
lýsingar. Við þær aðstæður hefði
ríkiskerfið átt auðveldara með að
leyna sannleikanum um fram-
kvæmd þessara heimilda. Jón Stein-
ar sagði að í fyrrnefndu bréfi frá
1964 kæmi skýrt fram að um heim-
ild til einkaafnota væri að ræða.
Nefndir væra sérstaklega embætt-
ismenn og stofnanir sem hefðu leyfi
til að kaupa áfengi á kostnaðar-
verði. Samþykkt ríkisstjómar frá
1971 hefði í raun aðeins haft gildi
fyrir ráðherra þá sem sátu þann
fund, þar væri hvorki lagareglur
né stjórnvaldsfyrirmæli á ferð.
Fyrir liggi í málinu að handhafar
forsetavalds hafi um árabil greitt
áfengi keypt á kostnaðarverði með
eigin fé án þess að ríkisendurskoðun
hafí nokkra sinni gert athugasemd-
ir við það. Varla væri ætlast til að
handhafar greiddu kostnað við op-
inberar veislur úr eigin vasa. I svari
við fyrirspum yfirskoðunarmanna
ríkisreikninga 1972 um vandkvæði
á því að breyta eða afnema þessi
fríðindi kæmi fram að til breytinga
þurfí samþykki alþingis eða ríkis-
stjórnar þar sem um lagna hefð sé
að ræða á áfengiskaupum til einka-
þágu.
Jón Steinar lýsti gagnaöflun sinni
frá opinberam aðilum. Hann hefði
skrifað fjölda bréfa, beðið um ítar-
legar upplýsingar um framkvæmd
reglna um áfengiskaup á kostnað-
arverði en fengið samhljóða almenn
svör og útúrsnúninga hjá hinu opin-
bera kerfi. Slegið hefði verið jám-
tjaldi um allar upplýsingar um
framkvæmd reglnanna.
Þó hefði tekist að bijóta örlitla
glufu á þann ósannindamúr eða
þagnamúr sem málið hefði verið
sveipað. Athugun á áfengiskaupum
frá desember til apríl aftur til 1982
leiða í ljós að frá desember 1988
til apríl 1989 hefði ÁTVR eingöngu
selt um 6000 flöskur á kostnaðar-
verði, miðað við rúmlega 11 þúsund
að meðaltali 1982 til 1988. Af
þessu, og með tilliti til þagnar ríkis-
valdsins um framkvæmd reglnanna,
yrði að draga þá ályktun að allt að
helmingur áfengiskaupa á kostnað-
arverði hefði rannið til einkanota.
Ríkið yrði að bera halla af sönnun-
arskorti og því bæri að leggja full-
yrðingar sínar, samkvæmt fyrir-
liggjandi gögnum, til grandvallar.
Ef ekkert áfengi var keypt til einka-
nota hvað var þá að fela?
Jón Steinar vék að framburði
embættismanna ríkisins fyrir dómi.
Hann taldi framburð margra ein-
kennast af undanbrögðum. Til
dæmis hefði Ríkisendurskoðandi
ekki minnst þess að hafa gert at-
hugasemdir við veislur á kostnað
Hæstaréttar þar sem Hæstiréttur
hefði ekki risnufé. Þó lægju frammi
í málinu gögn um þessar aðfinnslur
undirrituð af ríkisendurskoðanda.
Svo virtist sem einmitt ríkisendur-
skoðandi hefði gegnt hlutverki dóm-
ara um efni þessara reglna. í stað
réttarregla hefði verið hringt í hann
þegar kanna þurfti efni reglnanna.
Reglubreyting felist þá væntanlega
í því að skipta um ríkisendurskoð-
anda.
Magri réðst af
fjarvistum forseta
Jón Steinar hélt því fram að eng-
inn eðlismunur væri á áfengiskaup-
um Magnúsar Thoroddsen og þeirra
annarra nafngreindu handhafa for-
setavalds sem fyrir lægi að hefðu
nýtt sér fríðindin fram til 1982.
Hann sagði deginum ljósara að
þama hefði verið um viðurkennd
fríðindi að ræða og engar magntak:
markanir hefðu verið kynntar. í
hveiju væri brot Magnúsar fólgið?
í því að panta áfengi hjá ÁTVR,
sem hefði jafnvel sett reglumar, og
áreiðanlega séð um framkvæmdina.
Magnús hefði heyrt fleygt viðmið-
unarreglu sem hann hefði stuðst
við um magn. Magnið hefði orðið
mikið vegna tíðra fjarvista forseta.
Honum hefði aldrei verið tilkynnt
um sérstök takmörk. ÁTVR og
Ríkisendurskoðun hefðu aldrei gert
athugasemdir við kaup hans sem
hefðu farið fram fyrir opnum tjöld-
um.
Jón Steinar hafnaði þvi að víkja
mætti Magnúsi frá með tilvísun til
35. greinar einkamálalagi enda
ætti hún aldrei við nema um ólög-
mæta háttsemi, ekki við um hugs-
anlegt brot á óljósum reglum. Sið-
ferðisreglan yrði að hafa fengið
staðfestingu í formlegri lagareglu
eða öðram gildum réttarheimildum.
Siðferðileg afbrot væra háð vilja til
að bijóta siðareglu og til þess þyrfti
í fyrsta lagi að þekkja efni hennar
en meginatriði sé þó að siðaregla
fái staðfestingu í lagareglu til að
unnt sé að beita henni fyrir dómi.
Verði talið að 35. grein eigi við
þá sé háttsemi Magnúsar ekki ólög-
mæt og þótt álitið verði að svo sé
ekki þá sé hún allt að einu ekki næg
ástæða til brottvikningar úr em-
bætti. Verði því hafnað sé ljóst að
Magnús verði að fá að njóta réttar-
öryggis 35. greinar og 2. kafla
einkamálalaga.
Þá vék Jón að almannadómi um
mál Magnúsar og sagði ljóst að á
honum væri málsókn ríkisvaldsins
byggð og ef sá dómur hefði ekki
fallið hefði ekki verið höfðað mál.
Því hefði hann talið nauðsynlegt
að rannsaka hvemig málið komst
til fjölmiðla. Með framburði þeirra
fimm manna, sem hefðu að eigin
sögn einir haft vitneskju um áfeng-
iskaupin áður en útvarpið birti frétt
um þau, væri ljóst að einhver þeirra,
forsætisráðherra, fyármálaráð-
herra, ríkisendurskoðandi, forstjóri
ÁTVR eða forseti Sameinaðs þings,
hefðu borið rangt fyrir dóminum g
þar með kallað yfir sig refsingu.
Hann skoraði á dómara að gera
ríkissaksóknara vart um að slíkt
brot hefði veirð framið enda gæfi
það tilefni til rannsóknar og opin-
berrar mlashöfðunar. Hann sagðist
telja fyármálaráðherra, Ólaf Ragnar
Grímsson, líklegastan til að hafa
komið málinu af stað enda hefði
hann jafnan fylgt þvi eftir, gefið
óspart viðtöl og viðhaft rangar yfir-
lýsingar um að kaup til einkanota
væra ekki heimil samkvæmt reglum
í þeim tilgangi að sverta Magnús
Thoroddsen. Upphlaupið í fjölmiðl-
um hefði verið skipulögð aftaka,
framkvæmd af manni sem kynni
að meðhöndla fyölmiðla.