Morgunblaðið - 16.07.1989, Side 15

MORGUNBllAÐIÐ l IUIANNLÍFSSTRAUMAR SUNNUDAGUR 16. JÚLÍ 1989
G 15
LÖCm/EÐI/^AíJ^W treystirfólk þeim ekkif
Vantraust almennings
á dómstólum
í nýlegri könnun félagsvísindastofnunar Háskóla íslands á viðhorfum
fólks til opinberrar þjónustu var m.a. spurt um það hvernig viðkom-
andi teldi dómstólana gegna hlutverki sínu. Af þeim sem afstöðu tóku
töldu 16,9% að þeir gerðu það vel, 54% sæmilega og 28,9% illa. Þetta
er áreiðanlega verri einkunn en þeir sem hjá dómstólunum starfa telja
sig eiga skilda. Aðeins löggjafarsamkunda þjóðarinnar, hið virðulega
Alþingi, og stjómsýslan fá lélegri einkunn hjá almenningi.
Hlutskipti dómstólanna hlýtur að
vera þeim sem þar starfa, og
raunar lögfræðingum yfirleitt, um-
hugsunarefni og um leið áhyggju-
efni. Ég þekki það af eigin raun að
flestir sem þar
starfa vinna sín
verk af mikilli sam-
viskusemi og reyna
að leysa úr ágrein-
ingsefnum af vand-
virkni og eftir
bestu vitund. Siök
einkunn hjá þjóð-
inni veldur dómur-
um o g öðrum sem þar starfa áreiðan-
lega vonbrigðum.
Það er kunnara en frá þurfi að
segja að alltaf verður að skoða niður-
stöður slíkra kannana með nokkrum
fyrirvara. Ekki eru til sambærilegar
kannanir um traust almennings á
dómstólum frá fyrri árum, né er við
sambærilegar kannanir hjá öðrum
þjóðum að styðjast. Það eru þvi ekki
skilyrði til að meta hvað er „eðlilegt
vantraust", ef svo má að orði kom-
ast. Þá eru forsendur fyrir afstöðu
einstakra manna mismunandi og eins
víst að, a.m.k. stundum, sé afstaðan
byggð á vanþekkingu eða misskiln-
ingi á því sem um er spurt. Þetta
skiptir þó tæplega máli, enda getur
jákvæð afstaða einnig byggst á mis-
skilningi eða fákunnáttu. Það verður
því tæplega hægt að draga aðra
ályktun af niðurstöðu þessarar könn-
unar en að álit almennings á dómstól-
um sé mjög lftið.
Þegar að er hugað koma margar
hugsanlegar skýringar upp í hugann
og mismunandi eðlis. Ein skýringin,
og sú sem kemur eflaust upp í huga
flestra, er áfengiskaupamálið sem
svo hefur verið nefnt. Komið hefur
í ljós að fyrrverandi forseti Hæsta-
réttar neytti fríðinda sinna með þeim
hætti að þorra almennings þykir
ógeðfellt, með réttu eða röngu. Þetta,
ásamt þeim upplýsingum sem dregn-
ar hafa verið fram í dagsljósið um
áfengiskaup annarra embættis-
manna, á án alls efa þátt í takmörk-
uðu trausti almennings á dómstólum.
Það má því segja að könnunin sé
gerð á óheppilegum tíma. Önnur
skýringin leiðir beinlínis af eðli dóm-
stóla sem tækis til að skera úr rétt-
arágreiningi. í öllum málum tapar
einhver og í mjög mörgum málum
er niðurstaðan umdeilanleg, bæði
lögfræðilega og þá ekki síður frá
sjónarhóli réttlætis og sanngimi.
Dómarar hafa beinlínis atvinnu af
því að taka umdeildar og óvinsælar
ákvarðanir. Þriðja skýringin á að
mínu viti rætur að rekja til umfjöllun-
ar ijölmiðla um dómsmál. Dómar og
aðrar dómsathafnir, þ.m.t. gerðir
þinglýsingadómara, fógetaréttar,
uppboðsréttar og fleiri dómstóla,
skipta árlega tugum þúsunda. Að
sjálfsögðu eru mál þessi mismikil að
vöxtum og yfírgnæfandi meirihluti
þeirra einföld og auðleyst. Fjölmiðlar
fjalla hins vegar eingöngu um hin
stærri mál og umdeildari. Þetta er
oft gert af töluverðri fákunnáttu og
smekkleysi. í umfjöllun sinni um
dóma verða fréttamenn og aðrir
(stjómmálamenn þar á meðal) ávallt
að vera minnugir tvenns: að ávallt
verður að vera endir allrar deilu og
að dómarinn getur ekki skotið sér
undan að kveða upp dóm, sama
hversu erfitt honum kann að þykja
málið og hann getur aldrei svarað
gagnrýni. Hlutskipti hans er því alls
ólíkt hlutverki þingmannsins, sem
einfaldlega skrópar á þingfundum til
að forðast óþægilegar ákvarðanir.
Sá sem setur sig í stellingar gagnrýn-
andans verður því ávallt að gæta
þess að draga fram þær forsendur
sem dómarinn byggir á og gera sér
far um að skýra þær fyrir þeim sem
gagnrýnina er ætlað að lesa og setja
dóminn í samhengi við réttinn í
landinu að öðm leyti. Á þetta skort-
ir oft og getur haft óheppileg áhrif
á traust almennings til dómstóla.
Dæmi um þetta er upphlaupið í
kringum dóm í ærumeiðingamáli
eftir Dovíð Mr
Björgvinsson
Dómstólar — Þriðjungur landsmanna hefur lítið álit á dómskerfinu.
ónefnds blaðamanns, sem nýlega var
kveðinn upp í Sakadómi Reykjavík-
ur. Þess ber þó að geta að stór hluti
af þeirri gagnrýni beinist frekar að
þeim lagaákvæðum sem dómurinn
er reistur á, en síður að dóminum
sjálfum. í fjórða lagi liggur skýring-
in í því að vald dómstóla til að þvinga
menn til athafna (greiða skuldir
o.s.frv.) er í raun mun minna en
margir halda. Gjaldþrot hafa verið
býsna tíð hin síðustu misseri og raun-
ar tíðari en áður hefur þekkst. Þetta
merkir auðvitað að fleiri en áður
hafa glatað kröfum sínum. Ég þekki
það af eigin raun að þeir sem glata
fé með þessum hætti hafa tilhneig-
ingu til að skella skuldinni á „kerf-
ið“, sem þeir kalla svo, og er þá fyrst
og fremst átt við dómstólana. Þessir
aðilar átta sig ekki alltaf á því að
þvingunarúrræði dómstóla eru tak-
mörkuð, jafnvel þótt allir sem um
málin fjalla vinni störf sín óaðfínnan-
lega.
Þær skýringar sem hér hafa verið
reifaðar eiga það sameiginlegt að
engin þeirra gerir ráð fyrir að dóm-
stólar eigi skilið svo lítið traust sem
framangreind könnun vitnar um.
Líklegt er þó að dómstólamir sjálfir
eigi einhveija sök á þessum óvin-
sældum. Má í því sambandi benda á
að þegar verðbólga var sem mest
hér á landi og allt fram á 9. áratug-
inn, græddu menn beinlínis á því að
tefja mál fyrir dómstólum sem mest
þeir máttu með kærum og áfrýjun-
um. Ástæðan var sú að dómstólar
synjuðu einatt kröfum um verðbætur
eða vexti sem dugðu til að kröfur
héldu verðgildi sínu. Dómstólamir
þjónuðu með þessum hætti gjarnan
þeim hagsmunum sem síst skyldi.
Þetta hefur eflaust átt þátt í því að
rýra traust manna á dómstólum,
ekki síst þeirra sem leita þurftu at-
beina þeirra. Á sama tíma heyrðist
mikið kvartað yfir því að málarekst-
ur tæki mjög langan tíma. Sú gagn-
rýni heyrist enn, enda þótt hún eigi
ekki jafn vel við og áður. Varðandi
þetta síðasta atriði ber ennfremur
að hafa í huga að það em oft aðilar
sjálfír sem tefja mál og draga á lang-
inn.
Eflaust mætti geta sér til um fleiri
skýringar sem liggja dýpra í þjóðar-
sálinni og ekki hafa verið reifaðar
hér. Ég læt öðmm eftir að velta
þeim upp á borðið.
LÆKNISFRÆÐI//7iv;.f má væntaf
Enn um inflúensu
Það liðu fímmtán ár frá því
spanska veikin æddi um veröld-
ina þangað til mönnum tókst að
fínna og handsama sökudólginn,
inflúensuveiruna. Þá fyrst var
hægt að ráðgera tilraunir með
bóluefhi og firamleiðslu þess.
Áður höfðu flestir hallast að
þeirri kenningu að sóttin væri
af völdum staflaga og nyósleg-
innar bakteríu sem fánnst árið
1881 og oft sést í slími sem inflú-
ensusjúklingar hósta upp. Hún
var ýmist kennd við sjúkdóminn
eða lækninn sem fyrstur kom
auga á hana og kölluð Pfeiffers-
sýkill eða inflúensubaktería.
Það naöi loðir reyndar við hana
enn, líklega mest af gömlum
vana.
Eftir 1918 hafa faraldrar geng-
ið öðra hvora, oft á 2-4 ára
fresti en stundum á hverju ári,
misstrangir og misjafnlega víðförl-
ir. Talið er að útbreiðslan fari eink-
um eftir því hve
mikið af viðkom-
andi mótefnum
frá fyrri faröld-
ram leynist í
mannfólkinu. En
stundum kómast á
kreik ný veiruaf-
brigði sem lítið
eða ekkert ónæmi
er fyrir og þá má búast við heims-
farsótt eins og spönsku veikinni.
Asíu-inflúensan 1957 var af því
tagi. Hún náði hingað um haustið
og lagði 22 þús. manns í rúmið;
aðeins í október og nóvember voru
skráðir tæplega fimmtán þúsund
inflúensusjúklingar á landinu, þar
af um fjögur í Reykjavík. í nóvem-
ber dóu 40 manns en alls í faraldr-
Faraldrar á rúmum áratug.
inum hálfur sjötti tugur. Þegar
nánar fregnir bárast af eðli og
atferli veikinnar var ákveðið að búa
til bóluefni hér á landi, því að ólík-
legt þótti að unnt yrði að nálgast
það frá útlöndum í tæka tíð. Þrátt
fyrir erfiðar aðstæður og nauman
undirbúningstíma framleiddi Til-
raunastöðin á Keldum undir stjóm
Björns Sigurðssonar 16 þús.
skammta, með öðram orðum nóg
til að tvíbólusetja 8000 manns. I
fyrstu var ætlunin að þær starfs-
stéttir sem inntu mikilvægustu
þjónustustörf af höndum yrðu
bólusettar; ennfremur sjúklingar
sem búast mátti við að þyldu veik-
ina illa, ekki síst fólk með berkla
og aðra alvarlega lungnasjúkdóma.
En framleiðslan varð ríflegri en ráð
hafði verið fyrir gert svo að hægt
var að slaka á hömlum og Táta
fleiri njóta góðs af. Bóluefnið
reyndist vel og alls ekki lakar en
annars staðar í heiminum þótt
vísindamenn stæðu víðast hvar
betur að vígi en hér. Nákvæm eftir-
grennslan benti til að bólusetningin
hefði veitt 67 af hundraði fulla
vernd.
Ekki era tök á að telja hér upp
alla faraldra undangenginna ára-
tuga en þó er vert að geta stutt-
lega um suma. Eins og sagt var
frá í síðasta pistli gekk faraldur
árið 1919 um nokkurn hluta lands-
ins og varð 91 manni að bana.
Tveim áram síðar dóu 79 manns
úr inflúensu og árið 1937 vora 22
þús. sjúklingar skráðir og dauðs-
föll 87, en 1941 veiktust 10 þús.
og 38 dóu; tveimur árum seinna
13 þús. og dauðsföll urðu þá 36.
Árið 1949 var inflúensa í landinu
alla fyrri sex mánuðina og voru
þá skráðir um 9 þús. sjúklingar,
en ekki dóu í það sinn nema tíu
manneskjur og leikur naumasi
vafi á að penisillín og ef til vill
fleiri ný og öflug meðul hafi þá
komið í veg fyrir strandhögg
lungnabólgunnar sem áður hafði
jafnan siglt í kjölfarið.
Þótt hér á undan væri staldrað
lengur við Asíu-faraldurinn 1957
en aðra var ekki því að heilsa að
landið væri flensulaust árin þar á
undan, því að faraldrar gengu nær
árlega og 9-12 þúsund manns voru
skráð með inflúensu hveiju sinni.
Árin 1959 og 62 komu enn faraldr-
ar og var sá fyrri allskæður, 20
þús. sjúklingar skráðir og 45
dauðsföll. Og 1968—9 var á ferð-
inni heimsfaraldur kenndur við
Hong Kong.
Veirafræðingar skipa inflúensu-
sóttkveikjum í flokka eða stofna
og nefna þá A og B. Af hvoram
stofni finnast mörg afbrigði og
gerir það framleiðendum bóluefnis
ókleift að búa til algilt varnarmeð-
al. C-stofn er líka til en veldur
sjaldan eða aldrei veikindum. A-
stofn er oftast í föram og þeirra
skæðastur, en faraldrar B-stofns
eru flestir vægir og ná ekki mik-
illi útbreiðslu. Það kemur því ekki
á óvart að fundist hefur með blóð-
prófun á þeim sem veiktust af
spönsku veikinni að þar var A-
stofn að verki.
Nú á dögum era bólusetningar
vel skipulagðar og standa almenn-
ingi til boða en mest áhersla er
enn sem fyrr lögð á að vernda þá
sem vegna aldurs eða sjúkleika era
veikir fyrir og sist færir um að
standast áhlaup farsóttar af eigin
rammleik. Samvinna milli þjóða
heims og vaxandi skilningur heil-
brigðisstétta ætti að draga úr þeirri
hættu að sorgarsagan frá 1918
nái að endurtaka sig.
ORLOFSHÚS Á SPÁNI
Viljið þið tryggja ykkur sólríka framtíð í hlýju og notalegu
umhverfi við ströndina COSTA BLANCA, þar sem náttúrufeg-
urð er hvað mest á Spáni?
VERÐ FRÁ ÍSL. KR. 1.900.000,-
AFBORGUNARKJÖR.
Við LAS MIMOSAS er fjölbreytt þjónusta sem opin er alla
daga, m.a. veitingastaðir, diskótek og 18 holu golfvöllur.
SÉRSTAKUR KYNNINGARFUNDUR
með myndbandasýningu á Laugarvegi 18, í dag, sunnudag
16. júlí frá kl. 13.00-17.00.
Kynnisferð til Spánar 22. júlí.
Örfá sæti laus.
ORLOFSHÚS SF.,
Laugavegi 18, 101 Reykjavík,
____________________simar 91-17045 og 15945.