Morgunblaðið - 22.08.1989, Blaðsíða 16

MÖRGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDÁGU'r ffl. ÁGÖST 1989
Af Ríkey og Sæmundi
eftir Guðjón
Friðriksson
Lengi lifir í gömlum glæðum seg-
ir máltækið. Það sannast á grein
Finns Birgissonar arkitekts á Akur-
eyri í Morgunblaðinu 3. ágúst 1989
þar sem hann veitist harðlega að
mér fyrir gamalt viðtal sem ég átti
við Jón Jónsson skraddara á ísafirði
og birtist í Hljóðabungu, vestfirsku
tímariti, árið 1978. I greininni er
ég ásamt Jóni Jónssyni skraddara
sakaður um að sverta mannorð afa
hans, Finns Jónssonar, eins helsta
foringja Alþýðuflokksins á ísafirði
á fyrri árum. Tilefni þessarar grein-
ar Finns nú er viðtal við annan aldr-
aðan ísfirðing á Stöð 2 fyrir
skemmstu þar sem vikið er að sömu
atburðum. Ekki er ég aðeins sakað-
ur um að sverta mannorð hins látna
stjórnmálamanns heldur er ég
beinlínis ásakaður um ósannindi
sem ég get ekki setið þegjandi und-
ir. Neyðist ég því til að grípa til
pennans þó að ég hafi enga löngun
til að troða illsakir við arkitektinn
eða fjölskyldu hans.
Upphaf þessa máls er það að ég
bjó á ísafirði á árunum 1972 til
1975 og kynntist þá vel Jóni
skraddara sem var einn af þekktusu
borgurum bæjarins og vel látinn
sem heiðarlegur og prúður maður.
Hann er nú fallinn frá fyrir mörgum
árum. Jón var frásögumaður með
afburðum og hafði __ tekið virkan
þátt í stjónrmálum á ísafírði á fyrri
tíð. Hann hafði m.a. Ient í þeim
hremmingum að vera útilokaður frá
vinnu hjá Samvinnufélaginu, sem
hann var þó félagi í, og rekinn úr
Verkalýðsfélaginu Baldri við fjórða
mann árið 1934 fyrir gagnrýni á
krataforystuna þar að því er hann
sjálfur sagði. Þetta var á þeim
tímum sem kommúnistar og kratar
börðust harkalega um yfirráðin í
verkalýðsfélögunum og svipaðar
hreinsanir voru framkvæmdar víða
um land. Sums staðar, svo sem á
Akureyri, urðu þessi átök til þess
að tvö verkalýðsfélög mynduðust.
Út af brottrekstrinum 1934 brann
enn heift í Jóni á gamals aldri,
ekki síst af því að engin merki er
að finna um atburðina í fundargerð-
arbókum verkalýðsfélagsins en
brottreksturinn framkvæmdur með
atkvæðagreiðslu á fjölmennum
fundi sem enn var í minni margra
þegar ég bjó á ísafirði. Jón taldi
að Finnur Jónsson hefði staðið fyr-
ir mannréttindasviptingu sinni í
verkalýðsfélaginu.
A ísafirði voru kratar með hrein-
an meirihluta í bæjarstjórn og vafa-
laust hafa þeir óttast að missa þann
meirihluta eftir að kommúnistar
klufu sig út úr Alþýðuflokknum
árið 1930. Kratar vildu því berja
komma niður og harkan var gífur-
leg á báða bóga þannig að nútíma-
fólk skilur varla alla þá heift sem
brann. Hvert atkvæði var mikilvægt
og kratar vissu að meirihluti þeirra
stóð tæpt. Það var því um að gera
að einangra kommana og helst að
koma þeim í burtu. Þess skal þó
getið að Jón skraddari var aldrei
félagi í Kommúnistaflokknum þó
að hann fylgdi þeim í ýmsum mál-
um.
Víkur nú sögunni að ungum hjón-
um, Sæmundi Guðmundssyni og
Ríkey Eiríksdóttur, sem bjuggu á
Isafirði við mikla ómegð og höfðu
með tímanum snúist frá krötum til
aukinnar róttækni. Árið 1930 áttu
þau fimm börn, það elsta 11 ára
og enn átti eftir að bætast í barna-
hópinn. Þau höfðu búið á ísafirði
a.m.k. frá árinu 1923 og af og til
orðið að þiggja sveitarstyrk.
Hér skal þess getið að sameigin-
Iegt baráttumál krata og komma á
þessum árum var að afnema gild-
andi fátækralög með tilheyrandi
hreppaflutningum og varð það að
veruleika í samsteypustjórn Fram-
sóknarflokks og Alþýðuflokks sem
komst á laggimar 1934 og kölluð
var „stjórn hinna vinnandi stétta".
Ríkey og Sæmundur áttu sveit-
festi í Ámeshreppi en þegar hér var
komið sögu var það algengt að
sveitahreppar framfærðu ómaga
sína í kaupstöðum í stað þess að
láta flytja þá heim á sína sveit. Það
var ódýrara því að vinnu var frekar
von í kaupstöðunum. Það var því
óðum að draga úr hreppaflutning-
um enda var þess nú skammt að
bíða að þeir yrðu afnumdir.
Engu að síður var það staðreynd
að fjölskylda Ríkeyjar og Sæmund-
ar var flutt hreppaflutningi frá
ísafirði vorið 1933 og töldu þeir Jón
skraddari, Halldór Ólafsson og fleiri
menn sem ég átti tal við á Isafírði
á sínum tíma að kratarnir hefðu
með því verið að flæma íjölskylduna
fra'ísafírði á svívirðilegan hatt.
Þetta telur Finnur Birgisson ósann-
indi og vitnar til Jóns M. Pétursson-
ar sem gaf út yfírlýsingu á sínum
tíma sem fyrrverandi gjaldkeri ísa-
fjarðarkaupstaðar að þau Ríkey og
Sæmundur hefðu verið flutt að
kröfu oddvita Árneshrepps og þetta
hefðu verið vanaleg samskipti milli
sveitarfélaga á þeim tímum.
Nú hef ég með viðtölum mínum
ekki gert annað en að flytja sjónar-
mið Jóns skraddara og þau eiga
fullan rétt á sér sem innlegg í að
skýra sögu þessara tíma. Eg hef
enga ástæðu til að rengja frásögn
hans af því hvernig þjarmað var
að hinum fátæku hjónum þegar
þeim var sagt upp háaloftinu í póst-
húsinu. E.t,v. er hún ýkt eða lituð
og ég var um tíma hikandi við að-
birta hana en heiðursmaðurinn Jón
skraddari sagði hana hárrétta og
enga ástæðu til að sleppa henni.
Hann stæði við hvert orð.
Hitt þykir mér verra þegar ég
er vændur um óheiðarleika í sam-
bandi við harmsögu ungu hjónanna
sem voru flutt á sína sveit. Ég fór
því í bréfabækur Ámeshrepps frá
þessum árum, sem geymdar eru í
Þjóðskjalasafninu, og þar er mikið
og margt að fínna um samskiptin
við bæjarstjórn ísafjarðar um mal
þeirra.
Eins og áður er komið fram voru
þau Ríkey og Sæmundur komin til
Isafjarðar árið 1923 því 24. apríl
það ár sendi hreppsnefnd Ámes-
hrepps fyrsta bréfið þangað vegna
sveitarstyrks til þeirra. Hinn 20.
desember 1926 sendi oddviti Ámes-
hrepps annað bréf þar sem hann
samþykkti að greiða húsaleigu sem
Hafbu þaö gott
í Hólminum
Guðjón Friðriksson
. . ég á ekkert sök-
ótt við Finn heitinn
Jónsson, hvorki af
pólitískum ástæðum né
öðrum, o g veit vel að
hann var að mörgn leyti
hinn merkasti stjórn-
málamaður — en rétt
skal vera rétt.“
þau hjón höfðu lent í vandræðum
með að greiða. Hreppsnefnd Ámes-
hrepps kaus því fremur að borga
framfærslustyrk til þeirra á ísafírði
heldur en að fá fjölskylduna í óviss-
una á Ströndum. Krafan um
hreppaflutning var þó sett fram í
bæði skiptin, eins og til vara, senni-
lega til að fýrirbyggja of háa reikn-
inga. Seinna bréfið er orðað þannig:
„Út af beiðni bæjargjaldkerans á
ísafirði í símtali nýskeð um styrk
handa Sæmundi Guðmundssyni,
sem nú dvelur á ísafirði, til að borga
húsaleigu, vill hreppsnefndin fyrir
hönd Arneshrepps, taka ábyrgð á
húsaleigu fyrir nefndan mann í vet-
ur, að öðm leyti heldur hrepps-
nefndin fast við kröfu sína, í bréfi
dags. 14. apríl 1923 um heimaflutn-
ing á framfærlsusveit ofannefnds
rnanns."
Árið 1931 syrti í álinn hjá þeim
Sæmundi enda kreppan farin að
sverfa að fólki. Oddvitinn krafðist
þá enn hreppaflutnings „fremur en
að leggja ótakmarkað tii Ísaíjarð-
ar“. Það kom hins vegar fram í
bréfum hans að Sæmundur vildi
ekki flytjast frá ísafirði. Bæjar-
stjómin lét það gott heita og ráð-
lagði hreppsnefnd Árneshrepps að
sinna honum þegar erfiðast væri
og borga húsaleigu yfir veturinn,
fremur en að fá fjölskylduna flutta
heim. Ráðlagði bæjarstjórnin
hreppsnefndinni að samþykkja
styrk handa Sæmundi sem ekki
færi fram úr 600-800 krónum. 29.
maí 1923 segir orðrétt í bréfi frá
oddvitanum:
„Ef Sæmundur dvelur á ísafirði
næstu ár munum við reyna að
styrkja hann með allt að 800,00
kr. á ári en ef þér sjáið yður ekki
fært að hafa Sæmund með þeim
skilyrðum, vil ég biðja yður að sjá
um að hann, ásamt fjölskyldu sinni,
verði fluttur heim með fyrstu ferð.“
En Sæmundur var ekki fluttur
og leit hreppsnefndin því á þetta
sem gerðan samning. Þess skal
getið að húsaleiga hans nam 210
krónum yfir allan næsta vetur
þannig að 800 krónur var verulegur
styrkur með einhverri vinnu.
Næst gerðist það í júní 1933 að
Sæmundur og Ríkey ásamt öllum
barnahópnum voru flutt nauðung-
arflutningi í Ámeshrepp og enn „að
kröfu“ hreppsnefndar en fram-
kvæmdin virðist þó hafa komið flatt
upp á hana miðað við það sem á
undan var gengið. Samkvæmt
meira en tíu ára hefð átti Sæmund-
ur og fjölskylda hans að fá að njóta
áframhaldandi dvalar á ísafirði með
styrk frá hreppnum. Þó kann að
vera áð liðagigt Sæmundar og þar
af leiðandi vaxandi erfiðleikar hans
með að framfleyta sér hafi stuðlað
að því að ákveðið var að henda fjöl-
skyldunni út í óvissuna. í kjölfar
heimflutningsins kom himinhár
reikningur frá ísafirði upp á
2.429,48 krónur, sem var í engu
samræmi við fýrri styrkþörf og
samkomulagið frá árinu áður, enda
neitaði hreppsnefndin að borga
nema hluta upphæðarinnar. Benti
Pétur Guðmundsson oddviti á að
reikningar bæjarstjóra ísafjarðar
væru mjög ógreinilega færðir og
bæri ekki saman við kvittanir. Svo i
væri t.d. að sjá á þeim sem haldið
hefði verið áfram að veita Sæmundi
styrk eftir að hann var burtfluttur.
Eins og hér hefur verið sýnt fram
á hafði Árneshreppur haldið uppi
kröfunni um hreppaflutning allt frá
árinu 1923 og hefur það fyrst og
fremst verið lögfformlegt atriði til
þess að baktryggja sig gegn aukn-
um kostnaði. Virðist fullt samkomu-
lag hafa verið um greíðslur hrepps-
ins til ísafjarðar allt þar tii þau
Sæmundur voru snögglega flutt
heim á sveit sína með vafasama
bakreikninga í farteskinu.
Getur ekki hugsast að kratafor-
ingjanum Finni Jónssyni og félög-
um hans hafi skyndilega hugnast
að senda þessa „óþægu“ og róttæku
fjölskyldu í burtu og það eftir að
hun hafði búið í meira en tíu ár
á ísafirði. Og hvað veldur því að
meirihluti krata á ísafirði stendur
í slíkum nauðungarflutningum á því (
herrans ári 1933 þegar Alþýðu-
flokkurinn hafði barist árum saman
fyrir afnámi þeirra og fékk það
síðan í gegn ári síðar?
Fullyrðing Finns Birgissonar um
að ég fari rangt með er því alger-
lega ósönnuð. Það bendir allt til
þess að fjölskyldan hafí verið flæmd
í burtu af krötum og það hafí verið
með allra síðustu herppaflutningum
á íslandi. Þetta var að sjálfsögðu
löglegt, eins og Jón M. Pétursson
og Finnur Birgisson benda á, en
algerlega siðlaust eins og á stóð.
Og hörmungum hennar var ekki
þar með lokið því að norður á
Ströndum var ekkert að hafa og
ekki blasti annað við en að henni
yrði þar sundrað. í örvæntingu sinni
lagði þessi fátæka fjölskylda af stað l
í smábátskel yfír Húnaflóa vorið
1934 og náði við illan leik landi á
Siglufirði. í tilefni af því lýsti
hreppsnefnd Árneshrepps yfir í
bréfi til sýslumanns Strandasýslu
að Sæmundur Guðmundsson og
Ríkey Eiríksdóttir hefðu þar með
fyrirgert rétti sínum til framfærslu
í hreppnum og hún vildi ekkert
framar hafa með þau að gera.
Að lokum vil ég segja að ég á
ekkert sökótt við Finn heitinn Jóns-
son, hvórki af pólitískum ástæðum
né öðrum, og veit vel að hann var
að mörgu leyti hinn merkasti stjórn-
málamaður — en rétt skal vera rétt.
með að greiða.
Höfundur er sagnfræðingvr.
Selfoss:
G-verkmeð í
læg’sta til- ►
boð í skóla-
byggingu
Selfossi.
G-VERK á Selfossi átti lægsta til-
boð í byggingu þriðja áfanga
Gagnfræðaskólans á Selfossi. Til-
boðin voru opnuð á föstudag, 18.
ágúst. Tiiboð G-verks hljóðaði upp
á 65.660.148,00. Kostnaðaráætlun
byggingarinnar var upp á kr.
81.805.380,00.
Sjö tilboð bárust í bygginguna frá
eftirtöldum aðilum: Sigfús Kristins-
son byggingameistari Selfossi kr.
67.610.911,00, SH-verktakar Hafn-
arfirði 68.769.792,00, Selós.sf. Sel-
fossi kr. 70.790.625,00, Jón Á. Vign- j
isson byggingameistari Selfossi kr.
71.461.680,00, Hreiðar Hermanns-
son byggingameistari Selfossi kr. I
75.533.701,00, Bergsveinn Halldórs-
son byggingameistari Selfossi og
fleiri kr. 84.395.828,00. SH-verktak-
ar lögðu einnig fram frávikstilboð.
Byggingin var boðin út í einu lagi
og áformað að taka hana í notkun
haustið 1991. - Sig. Jóns.