Morgunblaðið - 25.04.1990, Blaðsíða 16

16__________________MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 25. APRÍL 1990_
Ferðin sem ekki var farin
eftir Pál
Pétursson
Ólafur minn G. Einarsson ritaði
grein í Morgunblaðið 21. apríl.
Greinin heitir „Þegar kálfshjartað
slær“ og fjallar hún um kálfshjartað
í undirrituðum og meinta þjónkun
mína við Kremlarbændur. Þá er
Þorsteinn Pálsson með hliðstætt
nöldur í sama tölublaði og vil ég
af þessu tilefni fara nokkrum orðum
um samskipti mín sem forseta
Norðurlandaráðs við fulltrúa Æðsta
ráðsins og afskipti Ólafs G. af því
máli.
Norðurlandaráð hefur ekki látið
utanríkismál til sín taka. Þó er ekk-
ert í samþykktum ráðsins sem
bannar það en heldur hvergi tekið
fram að um utanríkismál skuli ijall-
að.
Utanríkisráðherrar Norðurlanda
hafa ekki með sér formlegt sam-
starf innan ráðsins eins og ráðherr-
ar flestra annarra málaflokka.
Þessu tel ég að sé tímabært að
breyta og að utanríkisráðherramir
eigi að mynda sérstaka ráðherra-
nefnd.
Afskipti Norðurlandaráðs af
utanríkismálum
Utanríkismál eru það veigamikill
þáttur í stjómmálalífinu að ekki er
eðlilegt að sneiða hjá þeim og
stjómmálamenn á Norðurlöndum
eiga að mínum dómi einnig að ræða
þróun mála í heiminum á þingum
Norðurlandaráðs. Þróunin hefur
stefnt í þessa átt, 1985 fór forsætis-
nefndin í kynnisför til ýmissa al-
þjóðastofnana í Sviss og Frakklandi
og önnur för var farin í fyrra. 1986
var efnt til fjölþjóðaráðstefnu um
loftmengun, 1989 til fjölþjóðaráð-
stefnu um mengun hafsins. Síðast-
liðið haust var haldið aukaþing um
þróun mála í Vestur-Evrópu.
Heimboð Gorbatsjovs
Sú hugmynd vaknaði í forsætis-
nefnd að efna til samskipta við
Sovétríkin og þá ekki hvað síst
Eystrasaltslöndin. Haustið 1989
bauð Gorbatsjov Norðurlandaráði
að senda nefnd i kynnisför til Sov-
étríkjanna og einnig reifaði hann
möguleika á öðmm samskiptum.
Forsætisnefndin fjallaði mjög ítar-
lega um málið og ákveðið var að
senda nefnd Norðurlandaráðs-
manna til Sovétríkjanna. Átti ég
að veit nefndinni forystu. Ferða-
áætlun var samin, dagsetningar
ákveðnar svo og umræðuefni. Þetta
var gert í samstarfi við gestgjafana
og var áformað að hefja heimsókn-
ina í Moskvu og ræða þar við full-
trúa Æðsta ráðsins. Síðan átti að
fara til Litháens, Lettlands og Eyst-
lands og hitta fulltrúa þessara
þriggja þjóðþinga. Ferðin átti að
hefjast 10. maí. En 17. apríl barst
á skrifstofu forsætisnefndarinnar
bréf frá Kútsmín yfirmanni utanrík-
ismála í Æðsta ráðinu. í bréfinu
var komu sendinefndarinnar fagnað
fögrum orðum en þess getið að því
miður væri núverandi ástand í Lit-
háen þannig að af viðkomu þar
gæti ekki orðið að sinni, en stungið
uppá heimsókn til Leningrad eða
Múrmansk í stað Vilnius.
Óaðgengilegir kostir
Strax og ég frétti af bréfi þessu
lét ég kanna afstöðu þeirra forsæt-
isnefndarmanna sem til náðist og
ákvað síðan, að fengnu viðhorfi
þeirra að aflýsa ferðinni. Ég hefði
einnig getað hugsað mér að fresta
ferðinni, en það hafði lítinn hljóm-
grunn. Þetta voru að mínu mati
mjög ákveðin viðbrögð við því að
vera neitað um áritun til Litháens.
Mér þótti ekki tiltækilegt að fara
ef við værum hindruð í því að heim-
sækja eina af þeim borgum sem við
höfðum áður ákveðið, að höfðu
samráði við Rússa. Með þessu sýn-
um við málstað stjórnvalda í Lithá-
en mjög ákveðinn stuðning. Ég tel
þó slæmt að af ferðinni gat ekki
orðið, hún hefði verið gagnleg og
vonandi skapast bráðleg þær að-
stæður að svona ferð verði farin.
Margt er nú bréfið
Einn fulltrúa í forsætisnefndinni
Ólafur G. Einarsson sendi mér bréf
af þessu tilefni. Samþykkti hann
ákvörðun mína en lagði til að ég
„kannaði vilja forsætisnefndarinnar
til þess að senda fulltrúa forsætis-
nefndar beint til Litháens til þess
að kynnast ástandinu þar milliliða-
laust. Að sjálfsögðu yrði sótt um
vegabréfaáritun til stjórnvalda í
Litháen.
Ég varð sannast sagna undrandi
á þessu bréfi. Ég sá strax mikil
tæknileg tormerki á því að fá vega-
bréfsáritun sem hald væri í frá Lit-
háen. Þá væri þetta mjög afdrifa-
ríkt skref í utanríkismálum. Einu
gildir hve mikla samúð menn hafa
með sjálfstæðisbaráttu Litháa, eng-
in þjóð hefur ennþá gengið lengra
en Islendingar í að koma til móts
við stjórnina í Litháen. Alþingi
sendi heillaóskir með sjálfstæðis-
yfirlýsingunni til þings Litháa og
ríkisstjórnin bauð Island fram sem
samningastað fyrir Rússa og Litháa
og ítrekaði að viðurkenning Dana
fyrir íslands hönd á Litháen hefði
aldrei 'verið felld úr gildi.
Hápólitísk aðgerð
Ef Norðurlandaráð sækir um
vegabréfsáritanir til Litháens verð-
ur að skoða það sem beina eða
óbeina viðurkenningu Norðurlanda-
ráðs á stjórnvöldum þar og þá væri
lengra gengið en nokkur þjóð hefu
fram til þessa treyst sér til. Þá er
þetta mál sem ríkisstjórnir Norður-
landa hljóta að þurfa að ijalla um
a.m.k. mundi ég ekki stíga slíkt
skref nema í samráði við ríkisstjórn
íslands og með vitund og vilja ann-
arra ríkisstjórna á Norðurlöndum.
Hvað Svía varðar væri þeim óger-
legt að taka þátt í Litháenferð eftir
hugmynd Ólafs, enda viðurkenndu
þeir á sínum tíma innlimum Litháen
í Sovétríkin.
Fyrirhyggjulaust ferðalag
Ég lét kanna hvaða möguleikar
væru á að fá vegabréfsáritun frá
Litháen. Þangað er ómögulegt að
fá áritun sem hald er í. Litháen
hefur skrifstofur í London og Wash-
ington. í Vatíkaninu í Róm og í
Washington eru menn sem hafa
gefið út áritanir. Rússar gæta hins-
vegar landamæranna og flugvall-
anna og taka ekkert mark á svoleið-
is stimplum. Samkvæmt þeirri at-
hugun sem ég lét gera og byggði
meðal annars á upplýsingum frá
sænska utanríkisráðuneytinu voru
möguleikarnir eftirfarandi:
a. Sendinefnd færi til Vilnius með
flugi frá Austur-Berlín án vega-
bréfsáritunar. Henni yrði að öllum
líkindum snúið við á flugvellinum í
Vilnius.
b. Sendinefnd fengi áritun í Vat-
íkaninu eða í Washington þá væri
reynt að komast með flugi frá Aust-
ur-Berlín eða yfir landamærin frá
Póllandi en langlíklegast væri að
Rússar sneru henni við. Rússar
hafa enda lokað Litháen undan-
farna daga. Vitnað hefur verið til
franskra manna sem fóru til Lithá-
ens en þeir fóru fyrst til Leningrad
og hafa þar með rússneska áritun.
Hliðstæða ferðaáætlun var sendi-
nefnd okkar neitað um.
Svona sendiferðir þykja mér ekki
fýsilegar. Ég vil ekki ferðast eins
og þýski strákurinn Matthías Rúst
sem lenti flugvél sinni á Rauðatorg-
inu án vegabréfsáritunar og var
settur í tukthús.
Afstaða sjálfstæðismanna til Lit-
háen-deilunnar er einstaklega
klaufaleg. Það kemur raunar ekki
á óvart. Forystusveit sjálfstæðis-
manna má ekki koma nærri ut-
anríkismálum eins og ég hef marg-
bent á. Afstaða þeirra er bæði van-
hugsuð og ber vott um fljótfærni
og fáfræði og er bæði bréf Ólafs
G. til vitns um það svo og tillögu-
flutningur þeirra á Alþingi um við-
urkenningu á stjórn Litháens.
Vandasöm lausn á deilu
Loks vil ég fara nokkrum orðum
Páll Pétursson
„Kálfshjarta mitt slær
með Litháum en ég vil
ekki loka augunum fyr-
ir staðreyndum. Eg vil
ekki blanda Norður-
landaráði í deiluna með
neinu sem Sovétríkin
mundu vafalaust telja
ögrun gagnvart sér,
það gerði aðeins illt
verra.“
um hina sorglegu þróun mála í
deilu Sovétmanna og stjómvalda í
Litháen. Gorbatsjov hefur á valda-
ferli sínum gjörbreytt veröldinni.
Hann hefur mótað slökunarstefnu
sem orðið hefur til þess að kommún-
istastjórnir víðast í Austur-Evrópu
eru farnar frá völdum. Þjóðir hafa
öðlast aukið sjálfstæði og sjálfsá-
kvörðunarréttur þeirra hefur öðlast
virðingu. Þjóðfélögin hafa opnast
og þróunin í frelsisátt hefur verið
ótrúlega góð og ör. Þessu ber að
fagna. Heimurinn er miklu friðvæn-
legri en fyrir nokkrum mánuðum.
Lifi frelsið
Ég er þeirrar skoðunar að þjóðir
heims, þar á meðal Litháar, eigi að
fá að ákveða stjórnskipulag sitt
sjálfar með lýðræðislegum hætti.
Hvað Litháén varðar þá geri ég ráð
fyrir að núverandi stjórnvöld séu
réttkjörin og og tali fyrir munn
meirihluta íbúanna. Þess vegna hef
ég hina mestu samúð með sjálf-
stæðisþrá þeirra. Fram til 1920 var
Litháen hluti af Rússlandi. Síðan
var landið sjálfstætt í rúm 20 ár
en varð síðan aftur í raun hluti
Rússlands eftir fordæmanlega inn-
limun.
Þing Litháens lýsti einhliða yfir
fullu sjálfstæði landsins. Best væri
ef þeirra ákvörðun yrði að veruleika
sem fyrst. Ekki er hins vegar hægt
að loka augunum fyrir því að ein-
hliða aðskilnaður frá Sovétríkjunum
án undangenginna samninga og
umþóttunar mundi hafa miklar
stjómmálalegar afleiðingar fyrir
ríkjasambandið. Miklar líkur em á
að ýmis önnur ríki USSR mundu
sigla í kjölfarið og ganga úr ríkja-
sambandinu. Ég tel næsta víst að
þá mundu rísa upp í Rússlandi
harðlínumenn og hrifsa völdin og
spenna og úlfúð milli austurs og
vesturs mundi aukast á ný.
Deiluna verður að leysa
friðsamlega
Ég sé enga nærtæka og góða
lausn á Litháen-deilunni. Ég tel
mjög mikilvægt að reynt verði til
þrautar að leysa hana við samn-
ingaborð og án valdbeitingar eða
efnahagsþvingana, eins og nú virð-
ast því miður horfur á. I mínum
huga skiptir ekki höfuðmáli hvort
það tekur Litháen einhvern tíma
að öðlast fullt og raunverulegt sjálf-
stæði ef markinu verður náð innan
fárra ára. Það sem skiptir höfuð-
máli er að þróun í átt til frelsis og
slökunar og virðingar fyrir mann-
réttindum og mannhelgi haldi
áfram. Ég sé ekki að Gorbatsjov
hafi neinna góðra kosta völ. Hann
stendur frammi fyrir svipuðum að-
stæðum og Abraham Lincoln,
Bandaríkjaforseti, þegar Suðurríkin
lýsti einhliða yfir sjálfstæði. Ég
vona sannarlega að Gorbatsjov
grípi ekki til sama ráðs og Lincoln.
Litháar ættu að gefa sér tíma
til að ræða við Rússa. Rússum
finnst væntanlega Litháen hluti af
Rússlandi þrátt fyrir að Litháar
hafi haft stjórnarfarslegt sjálfstæði
um 20 ára skeið fyrir meira en
hálfri öld síðan. Fjöldi Rússa er þar
að auki búsettur í landinu.
Kálfshjartað slær áfram
Kálfshjarta mitt- slær með Lit-
háum en ég vil ekki loka augunum
fyrir staðreyndum. Ég vil ekki
blanda Norðurlandaráði i deiluna
með neinu sem Sovétríkin mundu
vafalaust telja ögrun gagnvart sér,
það gerði aðeins illt verra. Ef hins
vegar Norðurlandaráð gæti stuðlað
að friðsamlegri lausn deilunnar þá
vil ég endilega leggja því lið.
Ráðagerðir Ólafs G. Einarssonar
og Þorsteins Pálssonar eru ekki lík-
legar til þess að afstýra vandræð-
um.
Höfundur er formaður þingflokks
Framsóknarflokksins.
MEÐAL ANNARRA ORÐA
Leit að hæfhi
eftir Njörð P.
Njarðvík
Um daginn kom kunningi minn
að máli við mig og lagði fyrir mig
eftirfarandi spurningu: Hvað heldur
þú að myndi breytast í íslensku
þjóðfélagi ef farið yrði að leita að
hæfni?
Ég varð dálítið hvumsa við svo
almennri og skýringariausri spurn-
ingu, en við nánari umhugsun er
ekki svo erfitt að skilja hvað fyrir
spyrjandanum vakir. Grundvöllur-
inn er auðvitað sú fullyrðing að eitt-
hvað annað en hæfni ráði vali
manna, sem skipaðir eru í embætti
og stöður eða ráðnir til opinberra
starfa eða hjá einkafyrirtækjum.
í fámennu þjóðfélagi er návígi
mikið og misfellur leynast illa. Við
þekkjumst harla vel og berum með
okkur kunningsskap og_fordóma,
velvild og andúð persónulegra sam-
skipta. Við erum gjörn á að taka
tilfinningalega afstöðu til fólks en
ekki að sama skapi raunsæja. Styðj-
um niðurstöðu okkar ekki ævinlega
gagnrýninni athygli. Margt af þessu
er skiljanlegt. Þetta er vandi sem
ætti að vera hægt að sjá við með
því að gera sér grein fyrir honum,
þótt auðvelt virðist það ekki. Sýnu
verra er þó að fást við þann vanda
sem birtist svo þráfaldlega og fólg-
inn er í sjálfsupphafningu og sér-
hagsmunum gráðugra einstaklinga.
Það má ekkl heldur gleyma þeirr
kenningu áð grundvöllur valds er
að festa sjálft sig í sessi.
Þröngur hópur
Einu sinni spurði ég íslenskan
ráðherra hverja ha'nn umgengist og
skiptist á skoðunum við. Það reynd-
ist furðulega þröngur hópur. Ráð-
herrann bar við stöðugum önnum
og sífelldum tímaskorti, og slíkar
aðstæður bjóða heim þeirri hættu
að lítið tóm gefist til umhugsunar
eða ráðrúm til að horfa út fyrir hóp
nánustu samstarfsmanna. Slíkt er
ekki heldur vel séð af fylgismönnum
stjórnmálaforingja. Það sýnir ný-
legt dæmi, þegar fylgismenn lýstu
vantrausti á ráðherra fyrir að skipa
ekki skoðanabróður sinn í tiltekið
embætti.
Því miður virðist það regla frem-
ur en undantekning á okkar dögum,
að íslenskir stjórnmálamenn hugsi
fyrst um sjálfa sig, svo um flokkinn
sinn og þá fyrst (vonandi) um þjóð-
arhag. Ef þessi röð snerist við,
myndi mikið ávinnast. Þá gætu
stjómmálamenn orðið það sem þeir
eiga að vera. Þjónar þjóðar sinnar
er vinna að hag hennar í samræmi
við lífsskoðanir og sannfæringu, en
ekki eiginhagsmuni. Sannast að
segja held ég að þetta ráði dvín-
andi áhugi almennings á stjórnmál-
um. Æ fleiri segja: Það er sama
hvað ég kýs, það er sami rassinn
undir þeim öllum. Og það er ekki
hollt fyrir lýðræðið.
Svipuð viðhorf sýnast einnig ráða
vali manna til embætta og trúnað-
arstarfa í of ríkum mæli. Annað
hvort geta valdsherrarnir ekki horft
út fyrir þröngan hóp kunningja,
ættingja og stuðningsmanna eða
vilja það ekki. Og hvort tveggja er
jafn slæmt. í stað þess að spyija:
hver er hæfastur, hver gerir þjóð
sinni mest gagn á þessum stað, þá
er svarið spumingalaust: þessum
þarf að hygla, þessum þarf að launa
stuðning. Og almenningur horfir á
með þreytulegri grettu.
Yanhæfur maður lærir aldrei
hæfíleika
Tökum utanríkisþjónustuna sem
dæmi. Þegar skipa á sendiherra í
tilteknu Iandi, sýnist liggja beint
við að spyija: hvaða menneskja er
líklegust til að gæta hagsmuna ís-
lands best í þessum landi? En svo
virðist ekki spurt. Hversu oft eru
ekki sendir rosknir og þreyttir
stjórnmálamenn, og jafnvel menn
sem hentugt er talið að losna við.
Þeir sem hafa starfað lengi í ut-
anríkisþjónustunni eru ekki hrifnir
af þessu. Þeir vilja reyndar enga
utanaðkomandi menn í embætti
sendiherra. Það er vel skiljanlegt
frá eiginhagsmunasjónarmiðum
þeirra sjálfra. En þótt menn hafí
starfað lengi á einum stað, þá er
engin trygging fýrir því að þeir
þurfi að reynast góðir sendiherrar
í landi sem þeir þekkja ef til vill
lítið sem ekkert til. En ég tek ut-
anríkisþjónustuna aðeins sem
dæmi. Óttinn við utanaðkomandi
menn er víða ríkjandi. En oftlega
er beinlínis brýn þörf fyrir yfirmenn
sem eru óháðir þeim aðstæðum sem
ríkjandi eru og geta tekið á málum
á nýjan og ferskan hátt. Rútínu er
auðvelt að læra fyrir hæfan mann,
en vanhæfur maður lærir aldrei
hæfileika, hugmyndaauðgi og
frumlega skapandi hugsun, þótt
hann kunni alla heimsins rútínu.
Sagt var í gamni og alvöru, að
þeir sem stjórnuðu breska heims-
veldinu þegar það var og hét, hefðu
verið góðir í latneskum stíl. I þeirri
hugsun felst, að hæfur maður á
einu sviði er oftlega einnig hæfur
á öðru, þótt fjarskylt sýnist. Þetta