Morgunblaðið - 23.05.1990, Blaðsíða 46

46
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 23. MAI 1990
Hafskips- og Utvegsbankamál:
Verjendur gagnrýna
bankaeftirlit og rann-
sóknarnefiid harðlega
HAFSKIPSMÁLIÐ verður að líkindum dómtekið í sakadómi
Reykjavíkur í dag að loknum seinni ræðum saksóknara og veijenda
og er áætlað að dómur verði kveðinn upp þann 29. þessa mánaðar.
Síðastir verjenda á mælendaskrá í fyrri umferð málflutningsins voru
hæstaréttarlögmennirnir Brynjólfur Kjartansson, Sveinn Snorrason
og Orn Höskuldsson.
Brynjólfur Kjartansson, veijandi
Inga R. Jóhannssonar, kjörins og
löggilts endurskoðanda Útvegs-
bankans, sem ákærður er fyrir brot
í opinberu starfi með því að láta
undir höfuð leggjast í störfum
sínum að rækja eftirlitsskyldu sína
vegna viðskipta bankans við Haf-
skip, sérstaklega að því er varðaði
tryggingar vegna skuldbindinga
bankans og að hafa ekki komið á
framfæri aðfínnslum og ábending-
um um misfellur sem honum hafi
verið kunnugt um. Brynjólfur sagði
ljóst að ekki hefðu verið ger'ðar þær
kröfur til endurskoðenda banka að
þeir legðu sjálfstætt mat á verð-
mæti trygginga, slíkt væri bæði
meira verk og krefðist sérhæfðari
þekkingar en svo. Verkefni endur-
skoðenda væri að kanna að starf-
semi banka væri rétt lýst í bókhaldi
og að telja sjóði.
'T Ingi hefði hlotið að reiða sig á
mat annarra á verðmæti skipa og
trygginga. Hann hefði haft til hlið-
sjónar ársreikninga Hafskips þar
sem mat löggilts endurskoðanda
félagsins á verðmæti skipanna hefði
komið fram og sagði að fyrir lægi
í málinu að löggiltum endurskoð-
endum væri heimilt að leggja verk
hvers annars til grundvallar, á því
byggðist meðal annars athugun
umsagnarendurskoðenda sérstaks
saksóknara á skýrslu rannsóknar-
endurskoðanda skiptaréttar. Brynj-
ólfur sagði að í máli saksóknara
hefði komið fram sú fullyrðing að
Inga hefið verið kunnugt um mis-
fellur í reikningsskilum Hafskips,
"Miafnaði því og sagði viðurkennt af
öllum í málinu að engin leið hefði
verið að sjá misfellur í ársreikning-
um félagsins. Ætlaðist ákæruvaldið
til að endurskoðandi bankans færi
á skrifstofu Hafskips ogendurskoð-
anda þess og skoðaði þar hvert
skjal? Þyrfti hann þá ekki að gera
hið sama við aðra skuldunauta?
Hefði verið unnið eftir þessari
túlkun ákæruvaldsins væri Ingi R.
Jóhannsson sennilega enn að reyna
að koma saman uppgjöri bankans
fyrir árið 1984. Hann sagði að Ingi
hefði gert þá einu athugasemd
vegna Hafskips um áramót 1984-
1985 að tryggingastaða Hafskips
_yið bankann væri neikvæð um
50-100 milljónir en hefði þá fengið
fullnægjandi skýringu, þá að ákveð-
ið hefði verið að auka hlutafé fyrir-
tækisins um 80 milljónir með þátt-
töku þrautreyndra kaupsýslumanna
sem sætu í stjórn félagsins og gjör-
þekktu hag þess. Útilokað hefði
verið að ætla að fyrirtækið sem þá
var í bullandi rekstri ætti svo
skammt eftir.
Hirðuleysi bankaeftirlits
Hann vék að þætti bankaeftirlits
við rannsókn málsins og fullyrðing-
m forstöðumanna þess um að Inga
hefði verið fullkunnugt um athuga-
semdir bankaeftirlits við samband
Hafskips og Útvegsbanka. Hann
sagði þetta rætna og illkvittna árás
á umbjóðanda sinn og gengi banka-
eftirliti það til að breiða yfir eigin
vanrækslu við að fylgja eftir at-
hugasemdum sínum. Ljóst væri að
‘ éftirlitið hefði aldrei komið inn í
bankann eftir 1980 fyrr en banka-
ráðið kallaði eftir því í júní 1985.
Ef einhver hefði sýnt af sér hirðu-
leysi væri það bankaeftirlitið.
Brynjólfur Kjartansson fór háðu-
legum orðum um skýrslu þeirrar
lögskipuðu rannsóknarnefndar sem
kennd hefur verið við formann sinn,
Jón Þorsteinsson, og sagði að höf-
unda skýrslunnar bæri að tilnefna
til bókmenntaverðlauna fyrir stíl-
brögð, húmor og kaldhæðni. Nauð-
synlegt væri að rituð yrði lærð rit-
gerð um þessa ritsmíð til að forða
henni frá gleymsku. í skýrslunni
fengju afskipti bankaeftirlitsins af
Útvegsbankanum þá einstöku ein-
kunn að bankaeftirlitið hefði sýnt
skarpskyggni og árvekni í málinu
en þó verði að gagnrýna að það
hafi aldrei á árunum 1980-1985
kannað stöðu þess.
Brynjólfur ítrekaði efnislegar
sýknukröfur fyrir hönd umbjóðanda
síns en gerði þær kröfur til vara
að sök hans hefði augljóslega verið
fyrnd við upphaf síðari rannsóknar
málsins. Loks sagði Brynjólfur að
skjólstæðingur sinn hefði sinnt eft-
irlitsskyldu sem endurskoðandi
bankans með prýði. Málatilbúnaður
Jónatans Þórmundssonar gegn
Inga R. Jóhannssyni minnti á lax-
veiðimann sem barið hefði hyl dag-
inn langan án þess að verða var
og ákvæði loks að hnýta síðustu
fluguna í örvæntingarfullrj tilraun
til að fanga eitthvað.
Sveinn Snorrason hrl, verjandi
bankaráðsmannanna Valdimars
Indriðasonar, Garðars Sigurðsson-
ar, Kristmanns Karlssonar og Jó-
hanns Einvarðssonar, rakti í upp-
hafi ræðu sinnar1 stuttlega sögu
kaupskipaútgerðar hérlendis. Eim-
skipafélag íslands hefði 1914 verið
stofnað til að brjóta á bak aftur
einokun Dana í siglingum að og frá
landinu og hefði frá upphafi búið
við góða eiginfjárstöðu vegna al-
mennrar þátttöku þjóðarinnar í fé-
laginu. Við upphaf seinni heims-
styijaldar hefði fyrirtækið komist í
þá aðstöðu sem það var stofnað til
að bijóta á bak aftur og eflst enn
á stríðsárunum. Eftir stríð hefði
Samband íslenskra samvinnufélaga
einnig hafið kaupskipaútgerð. Á
þessum tíma hefðu Framsóknar-
og Sjálfstæðisflokkur lagt grund-
völl að skiptingu atvinnulífsins sín
á milli og í skjóli þeirrar skiptingar
hefði hagur þessara fyrirtækja eflst
og grunnur verið lagður að vel-
gengni þeirra fram á þennan dag.
Farmgjöld hefðu verið háð verð-
lagsákvæðum og þarfir þessara
stórfyrirtækja ráðið ákvörðun
þeirra. Við þessar aðstæður hefði
Hafskip verið stofnað 1958, í sama
skyni og Eimskipafélagið á sínum
tíma, að brjóta á bak aftur einok-
un. Eiginfjárstaða félagsins hefði
þá eins og jafnan síðan verið rýr.
Strax í upphafi ferils Hafskips
hefðu risarnir tveir brugðist við með
því að lækka farmgjöld, enda hefði
eiginfjárstaða þeirra þolað lækkun
og þarfir þeirra ráðið ákvörðun
stjórnvalda. í þessu umhverfi hefði
Hafskip ávallt hrærst eins og kom-
ið hefði í ljós 1984 þegar utanað-
komandi aðstæður eins og missir
varnarliðsflutninga og olíuverðs-
hækkun hefðu knúið Hafskip til að
fara fram á hækkun farmgjalda við
verðlagsyfirvöld. Á þeim tíma hefði
Eimskip enn talið að rekstur ársins
1984 yrði gerður upp með myljandi
hagnaði í stað 60 milljóna króna
taps eins og komið hefði í ljós vo-
rið 1985, og hefði félagið lækkað
gjöld sín einhliða. Fyrst eftir að tap
Eimskips árið 1984 lá fyrir í júní
1985 hefði Verðlagsstofnun fallist
á tillögu félagsins um 8% hækkun
gjaldskrár.
Bankinn mergsoginn af
stjórnvöldum
Með svipuðum hætti rakti Sveinn
Snorrason sögu Útvegsbankans,
sem stofnaður hefði verið 1930 á
rústum íslandsbanka, með 60%
hlutafjárframlagi ríkisins en hefði
verði breytt í hreinan ríkisbanka í
tveimur skrefum árin 1957 og
1961. Bankanum hefði ávallt verið
einkum ætlað að þjónusta útgerðar-
og fiskvinnslufyrirtæki og oft hefðu
bankáleg sjónarmið orðið að víkja
fyrir þrýstingi stjórnvalda. Þannig
hefði vöxtum á afurðalánum verið
haldið niðri og bankanum verið með
ýmsu móti ætlað langvarandi og
veigamikið hlutverk í endurteknum
björgunaraðgerðum ríkisins í þágu
atvinnugreinarinnar. Taprekstur
fyrirtækjanna hefði langtímum
saman verið kostaður af bankanum
meðan beðið var bjargráða ríkis-
valdsins sem oftar en ekki hefðu
falið í sér víðtækar skuldbreytingar.
Hafskip hefði verið stofnað 1958
á meðgöngutíma breytinga á bank-
anum úr hlutafélagabanka í meiri-
hlutaeigu ríkisins í hreinan ríkis-
banka. A þeim tíma hefði Seðla-
banki íslands enn verið skúffa í
Landsbankanum þar sem báðir
risarnir í millilandasiglingum voru
í viðskiptum. Auk Landsbankans
hefði Útvegsbankinn einn haft leyfi
til að versla með gjaldeyri og slík
viðskipti hefðu verið Hafskip nauð-
syn. Félagið hefði því ekki átt um
annan viðskiptabanka að ræða en
Útvegsbankann. Eftir stofnun
Seðlabankans hefði Útvegsbankinn
verið í þeirri stöðu að sæta gagn-
rýni þaðan vegna mikilla lána til
bágstaddra sjávarútvegsfyrirtækja
og jafnframt verið undir hælnum á
stjórnvöldum að láta ekki deigan
síga við þátttöku í bjargráðunum.
Auk þess hefði skattur verið
lagður á gjaldeyrisviðskipti bank-
ans og Seðlabankinn beitt ítrekað
refsivöxtum vegna slæmrar lausafj-
árstöðu. Þannig hefði ríkissjóður
stöðugt og ítrekað lagt á bankann
refsingar, svipt hann möguleikum
til að hagnast og mynda eigið fé,
heft starfsemi hans og vöxt. Auk
þess hefði ríkissjóður veitt bankan-
um stórfellda samkeppni með sölu
ríkisskuldabréfa sem dregið hefðu
fjármagn frá atvinnulífi og bönkum.
Það væri í raun undravert hvernig
stjórnendum bankans hefði tekist
að halda vatni og það væri stað-
reynd að staða bankans hefði ekki
í annan tíma verið skárri en í þann
mund er móðursýki út af Hafskip
heltók fjölmiðla og hrifnæma
stjórnmálamenn.
Lögmaðurinn vék að umræðum
á Alþingi um málefni Hafskips, og
ummælum Ólafs Ragnars Gríms-
sonar og fleiri er þá sátu á Al-
þingi. Hann sagði umræðuna hafa
einkennst af órökstuddum fullyrð-
ingum og aðdróttunum en rakti
einnig ræður skjólstæðinga sinna,
Garðars og Valdimars, þáverandi
þingmanna, sem krafist hefðu fag-
legrar, hlutlægrar umfjöllunar og
bent á að ógætileg opinber um-
mæli gætu torveldað viðræður sem
þá stóðu yfír um yfirtöku Eimskipa-
félagsins á rekstri og skuldbinding-
um Hafskips. Afleiðingarnar hefðu
einmitt orðið þær. Hann rakti um-
ræður á Alþingi í kjölfar gjaldþrots-
ins, þingsályktunartillögu Ólafs
Ragnars Grímssonar og Guðrúnar
Helgadóttur um 14 manna rann-
sóknarnefnd sem starfaði fyrir opn-
um tjöldum og að viðstöddum íjöl-
miðlum, og reifaði ummæli Ólafs
Ragnars í þinginu um að nú hefðu
ýmsir forystumenn og frammá-
menn í Sjálfstæðisflokknum kostað
þjóðarbankann hundruð milljóna,
sem almenningur myndi borga í
formi Hafskipsskatts, sennilega allt
að 10 þúsund krónur á hverja fjöl-
skyldu. Ekki væri nóg að skiptarétt-
ur einn annaðist rannsókn málsins.
Upphlaup „mann-
kynslausnara“
Sveinn Snorrason sagði að ljóst
væri að upphlaup „mannkynslausn-
aranna“ á Alþingi í nóvember 1985
hefði valdið straumhvörfum í máli
Hafskips. Um þetta leyti hefðu ver-
ið í gangi viðræður um að Eimskipa-
félagið keypti eignir félagsins á 15
milljónir Bandaríkjadala en upp-
hlaupið og upplýsingaleki orðið til
þess að Eimskip ákvað að halda að
sér höndum.
Sveinn gagnrýndi eins og aðrir
veijendur bankamanna harðlega
skýrslu hinnar lögskipuðu nefndar
sem fyrr var vitnað til. Hann rakti
yfirlit yfir alla fyrirgreiðslu Útvegs-
bankans til Hafskips frá 10. októ-
ber 1984 til jafnlengdar 1985, sem
öll hefði verið í erlendri mynt og
aðeins verið veitt að samþykki
langlánanefndar og eða samstarfs-
nefndar viðskiptabankanna að lok-
inni efnislegri umíjöllun. Bæði
Seðlabanka og viðskiptaráðherra
hefði á öllum stigum verið kunnugt
um fyrirgreiðsluna og verið ljóst
að hún væri eðlileg.
Sveinn sagði að við skipun Jónat-
ans Þórmundssonar sem sérstaks
saksóknara hefðu verið bundnar
vonir við að við rannsókn málsins
yrði tekið mið af þeim grundvallar-
réttindum sakaðra manna sam-
kvæmt réttarfarslögum að rannsök-
uð séu jöfnum höndum atriði sem
benti til sýknu og sektar, sannleik-
urinn sé leiddur í ljós. Sú von hefði
brugðist og sá grunur læddist að
sér að saksóknari, sem væri
víðkunnur fræðimaður, hefði verið
svo lengi í vernduðu umhverfi há-
skólans að hann hefði misst sjónar
á raunveruleikanum þar sem taka
þyrfti ákvarðanir sem fælu í sér
áhættu. Slíkt væri óhjákvæmilegt
í atvinnurekstri sem hefði það að
markmiði að gefa af sér arð sem
nauðsynlegur væri til að standa
undir réttarríki, velferðarþjóðfélagi
ogháskóla.
í Hafskip og Útvegsbankanum
hafi menn orðið að taka ákvarðanir
og þótt þær hafi ekki alltaf skilað
þeim árangri sem að var stefnt
hafi markmið þeirra verið að firra
tjóni og vernda hagsmuni. Tjón
hafi orðið vegna ytri ófyrirséðra
aðstæðna, og samsæris „mann-
kynslausnara“. Á síðustu mánuðum
Hafskips hafi engu að síður runnið
hundruð milljóna króna í þjóðarbúið
úr rekstri fyrirtækisins í formi
vinnulauna og verðmæta. Á þessum
hlutum hafi saksóknari engan skiln-
ing, hann geri ofurmannlegar kröf-
ur til forspárgáfu og aðgæslu
manna í atvinnulífinu og banka-
starfsemi. Væri þessum kröfum
fylgt gerðu bankar sennilega ekkert
annað en að kaupa og selja ríkis-
skuldabréf.
Hefur ákæruvaldið fylgt
settum leikreglum?
Sveinn sagði að í þessu máli
væri sótt til saka vegna viðskipta
sem ákæruvaldið teldi ekki vera
samkvæmt settum og viðurkennd-
um leikreglum, en þetta dómsmál
snerist með sama hætti um við-