Morgunblaðið - 14.08.1990, Side 14

14
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 14. ÁGÚST 1990
Vextir og arðsemi
eftir Jóhann Rúnar
Björgvinsson
Tilefni þessarar greinar eru m.a.
athugasemdir Kristjáns B. Þórar-
inssonar verkstjóra, í Morgunblað-
inu þann 12. júlí við grein mína
„Vextir og verðtrygging", sem birt-
ist 15. júní í sama blaði. Mér sýn-
ast flestar athugasemdir Kristjáns
byggjast á þeim skilningi að vextir
og arðsemi séu sama fyrirbærið. í
hagfræðinni er hins vegar gerður
skýr greinarmunur á þessum tveim-
ur hugtökum og hefur sá munur
afgerandi þýðingu fyrir skilning á
starfsemi hagkerfísins.
Vextir og arðsemi
Hagnaður fyrirtækja eða arðsemi
eru tekjur þeirra umfram kostnað
mælt yfír ákveðið tímabil. Fyrirtæki
reyna yfírleitt að hafa hagnað sinn
sem mestan, með því að hámarka
tekjumar og/eða lágmarka kostn-
aðinn. En flestar mikilvægar
ákvarðanir fyrirtækja varða fram-
tíðina, s.s. allar ijárfestingar-
ákvarðanir, og byggja því á vænt-
ingum um hvað framtíðin muni
bera í skauti sér, s.s. varðandi tekju-
möguleika, kostnaðarþróun og ekki
hvað síst almennt efnahagsum-
hverfí.
Slíkar væntingar geta verið vel
undirbyggðar og snert flesta efna-
hagsþætti af þýðingu, en aðrar
geta verið illa ígrundaðar og byggð-
ar á litlum skilningi og siæmu mati
á efnahagsumhverfínu. Fjölmargar
væntingar atvinnurekenda reynast
auðvitað rangar og leiða til ófarnað-
ar, aðrar eru varfærnar og enn
aðrar leiða til góðs árangurs. Mikil-
vægur þáttur í ákvörðunartöku at-
vinnurekenda er því myndun vænt-
inga, byggðar á þekkingu, reynslu
og innsæi. Fyrirtækin bera síðan
mjög mismunandi arðsemi. Sum
gefa af sér mikinn hagnað en önn-
ur mikið tap, þ.e.a.s. arðsemin
spannar yfír breitt bil eftir vel-
gengni fyrirtækjanna.
HRINGDU OG FAÐU
SENT EINTAK.
BÆJARHRAUN114,220 HAFNARFJÓRÐUR
PÖNTUNARLÍNA
91*653900
Vextir em aftur á móti verð á
lánsfjármagni. Vextir era þannig
til komnir að flestir líta svo á fjár-
magn sem hægt er að ráðstafa í
nútíð og framtíð sé verðmætara en
fjármagn sem einungis er hægt að
ráðstafa í franitíð. Sparifjáreigandi
afsalar sér því ekki þeim rétti að
geta ráðstafað fjármagni sínu í
nútíð nema gegn ákveðnu verði,
þ.e. vöxtum. Hann greiðir því hvorki
með fjármagni sínu né skiptir á
jöfnu. Vaxtastigið ræðst síðan af
framboði og eftirspurn eftir sparifá.
Vextir af sparifé era yfírleitt á svip-
uðu róli að teknu tilliti til skilyrða
og áhættu spamaðarformsins.
Samdráttur eða spennufall?
Á áranum 1986,1987 og í byijun
árs 1988 átti sér stað mikil eftir-
spumaraukningí íslensku hagkerfi.
Einkaneyslan jókst um 7,6% árið
1986 og um 16,4% árið 1987, og
margt bendir til þess að hún hafí
einnig aukist í upphafí ársins 1988.
Magnbreytingin í einkaneyslunni
var því hreint ótrúleg á þessum
tveimur árum, eða rúmlega 25%.
Þá jókst samneyslan um rúmlega
13% á sama tíma, þ.e. 6,8% árið
1986 og 6,1% árið 1987. Fjárfest-
ingin tók hins vegar ekki við sér
fyrr en á árinu 1987, en þá jókst
hún um 18,9% að magni til. Hag-
vöxturinn var því feiknamikill á
þessum áram, en landsframleiðslan
jókst um 7,1% árið 1986 og um
8,7% árið 1987, eða um 16,4% að
magni til á þessum tveimur árum.
Hvaða OECD-lönd geta státað af
slíkum hagvexti?
Orsakir þessarar miklu eftir-
spumaraukningar era að sjálfsögðu
ijölmargar, en mikilvægastar þeirra
era framleiðsluaukning í sjávarút-
vegi, erlendar lántökur og aðhalds-
leysi í bankakerfinu. Fiskveiðar juk-
ust allveralega á áranum 1985 til
1987, eða um rúmlega 43%. Vöxt-
urinn milli áranna 1984 og 1985
varð tæplega 21%, milli áranna
1985 og 1986 13,6% og milli ár-
anna 1986 og 1987 4,2%. Það seg-
ir sig sjálft að þessi mikli virðisauki
í þessari atvinnugrein hefur haft
Jóhann Rúnar Björgvinsson
„Sá skilningur að vextir
og arðsemi sé sama fyr-
irbærið er mjög var-
hugaverður.“
gríðarleg áhrif á hagkerfið. Kaup-
máttur þjóðarbúsins jókst verulega
og endurspeglaðist í aukinni eftir-
spurn á flestum sviðum, sem aftur
ieiddi til aukinnar framleiðslu og
þar með til enn meiri kaupmáttar
og aukinnar eftirspurnar.
Eriendar lántökur jukust mikið á
þessum áram, og sem dæmi má
nefna að á árinu 1987 jukust er-
lendar skuldir þjóðarbúsins um ca.
23%, metið í SDR. Það segir sig
sjálft að slík aukning í erlendri
skuldasöfnun jók verulega kaup-
getu þjóðarbúsins og því eftirspum-
ina í hagkerfinu. Þá jukust útlán
bankakerfísins um 45% á árinu
1987 á sama tíma og lánskjaravísit-
alan hækkaði um aðeins rúmlega
22%. Hér varð því um mikla raun-
aukningu að ræða. Fleira kom til
sem jók á eftirspurnina, eins og
nýjar greiðsluvenjur með aukinni
notkun greiðslukorta og skatta-
lagabreytingar, s.s. lækkun tolla á
bflum, heimils- og raftækjum, svo
eitthvað sé nefnt.
Eitthvað varð undan að láta því
ekki gátum við veitt allan fiskinn
úr sjónum á einu bretti eða tekið
gegndarlaust erlend lán. Því kom
að hinu óhjákvæmilega, því hag-
vöxtur upp á ríflega 16% á tveimur
árum gat engan veginn staðist til
lengdar, sérstaklega þar sem hann
var byggður á ofveiði og erlendri
skuldasöfnun. Draga varð úr fisk-
veiðum og gæta þurfti aðhalds í
erlendri lántöku. Þessar aðgerðir
höfðu að sjálfsögðu í för með sér
lækkun í landsframleiðslu af eðli-
legum ástæðum og það um 4-5% á
þremur árum, þ.e. 1988-1990. Nú
var auðvitað hrópað samdráttur,
samdráttur. Við erum að dragast
aftur úr öðrum þjóðum. Eitthvað
stórkostlegt þarf að gera til að
halda uppi spennunni. Líklegt fram-
hald er frekari erlend skuldasöfnun,
þótt jafnvægi og stöðugleiki sé nú
með besta móti í hagkerfinu.
Væntingar atvinnurekenda
En það er einmitt hér sem grein-
armunurinn á arðsemi og vöxtum
er hvað skýrastur. í uppsveiflunni
fer eftirspurnin vaxandi á flestum
sviðum. Átvinnurekendur finna að
tekjur þeirra vaxa veralega og þeir
hafa mun meira umleikis. Hagnaður
þeirra er mikill. Launaskrið á sér
stað og eftirspurnin og framleiðslan
vex. Vinnuaflið fullnýtist og við-
skiptahallinn vex. Væntingar
flestra atvinnurekenda mótast af
nánasta umhverfi. Hagnaðurinn
kallar á meiri umsvif. Farið er út
í fjárfestingar til að mæta frekari
eftirspurn. En það er ekki nóg að
líta á sitt nánasta umhverfí. Skoða
þarf hið almenna efnahagsumhverfi
í landinu. Á hveiju byggist hin
mikla eftirspurnaraukning? Er hún
varanleg eða aðeins tímabundin?
Er hún ef til vill tilkomin vegna
ofveiði eða erlendrar skuldasöfnun-
ar? Það eru m.ö.o. margar spurning-
ar sem raunsær atvinnurekandi
verður að svara áður en hann tekur
mikilvægar fjárfestingarákvarðan-
ir.
Fjárfestingarmistökin og gjald-
þrotin hér á landi að undanförnu
era talandi dæmi um óraunsæjar
væntingar og ákvarðanir. Þau era
líka talandi dæmi um óstjórn í efna-
hagsmálúm, þar sem efnahags-
stjómun á fyrst og fremst að draga
úr sveiflum og stuðla að stöðugleika
til að ákvarðanir atvinnulífsins verði
sem markvissastar. í uppsveiflunni
er arðsemin yfírleitt hærri en raun-
vextirnir. En í niðursveiflunni á hið
gagnstæða sér- stað. Kostnaðar-
skuldbindingar reynast oft of þung-
bærar miðað við tekjumöguleika
fyrirtækjanna. Mörg fyrirtæki era
því rekin með tapi og verðmæti
þeirra minnkar þar af leiðandi. Sum
þeirra verða gjaldþrota, þar sem
þau standa ekki undir áformum og
skuldbindingum sínum. Önnur
verða að endurskipuleggja starf-
semina og hagræða.
Það er því mikill misskilningur
hjá Kristjáni að halda að verðmæti
atvinnufyrirtækis ráðist af því fy'ár-
magni sem lagt er í fyrirtækið.
Verðmæti þess ræðst fyrst og
fremst af þeirri arðsemi sem það
gefur (eða væntingum þar um). Það
er aðeins í kenningum Karls Marx
gamla þar sem vinnuframlagið á
að mynda verðmætið. Hægt er að
byggja risavaxna verksmiðju sem
framleiðir vöra sem enginn vill
kaupa. Verðmæti slíkrar verk-
smiðju er ekkert þar sem arðsemi
hennar er engin. Fjármagnið eða
vinnuframlagið að baki slíkri verk-
smiðju er hins vegar mikið.
Afleiðingar misskilnings
Sá skilningur að vextir og arð-
semi sé sama fyrirbærið er mjög
varhugaverður. Þetta gæti þýtt í
raun að vextimir ættu að fylgja
arðseminni, sem þýðir að ef at-
vinnurekendur almennt ráðast í
miklar íjárfestingar á grandvelli illa
undirbyggðra væntinga um tekjur,
kostnað og efnahagsumhverfí, sem
síðan reynast rangar, þá skuli vext-
irnir lækka svo slíkar fjárfestingar
fái staðist. Það sjá allir til hvers
slíkt mundi leiða. Lífskjörin myndu
lækka. Þetta er í rauninni þau efna-
hagsskilyrði sem óbeint hafa ráðið
í Austur-Evrópu. Fjármagnið, þ.e.
sparnaðurinn, hefur ekki gert nein-
ar kröfur til atvinnurekstursins. Það
er sama hvaða mistök era gerð,
fjármagnið verður bara því ódýrara.
í hinum fijáísu markaðshagkerf-
um er annað upp á teningnum. Þar
Prófessor óskar eftir ritarastarfí
Hefur góða tungumálakunnáttu og kann á tölvu
eftir Halldór Ármann
Sigurðsson
Með sama áframhaldi getur ekki
liðið á löngu þar til auglýsing í
þessa veru birtist á síðum Morgun-
blaðsins. í öllu fárinu að undan-
fömu vegna kjarasamnings BHMR
hefur ríkt þrúgandi þögn um laun
háskólamenntaðra ríkisstarfs-
manna. Það hlýtur að vera feimnis-
mál hvern sóma íslenska þjóðin
sýnir lærdóms- og hugvitsmönnum
sínum. En til þess að menn velkist
nú ekki í vafa um þetta lengur er
hér með upplýst að umsamin bytj-
unarlaun lektors við Háskóla Is-
Iands losa 60.000 kr. Og þetta er
ekki prentvilla, það vantar ekkert
núll. Álgeng dagvinnulaun prófess:
ora eru í kringum 110.000 kr. í
launaumslaginu era þá u.þ.b.
85.000 kr. og þá er eftir að greiða
af námslánum.
Þessar tölur eru lyginni líkastar
en til að varpa enn skýrara ljósi á
þau launakjör sem fólkið í landinu
lætur sér sæma að bjóða háskóla-
kennuram langar mig að segja sög-
una af dr. X, hinum dæmigerða
háskólakennara. Hann er náttúra-
vísindamaður og færasti sérfræð-
ingur íslendinga á sínu sviði. Hann
stendur nú á fertugu og náði þeim
merka áfanga um daginn að hækka
úr stöðu dósents I í stöðu dósents
II. Þetta var umbun fyrir tuttugu
ára þrotlaust strit: BS-nám, meist-
aranám, doktorsnám, fjögurra ára
starf sem aðstoðarmaður og síðan
sérfræðingur við rannsóknastofnun
í Þýskalandi og sex ára reynslu sem
fastráðinn háskólakennari, bæði við
Háskóla Islands og erlenda háskóla.
Og nú held ég að lesendur ættu að
halda sér fast. Umbunin sem dr. X
fékk á dögunum fólst í því að mán-
aðarkaupið hans hækkaði um rúm-
lega 5.000 kr., í 96.765 kr., níutíu
og sex þúsund sjö hundruð sextfu
og fimm íslenskar krónur.
Þessar krónur eru alveg u.þ.b.
þriðjungurinn af því kaupi sem dr.
X hafði áður en þau hjónin ákváðu
að snúa aftur heim til íslands, til
þess að eiginkonan gæti fengið
vinnu í sínu fagi og til að börnin
þijú gætu gengið í skóla á íslandi
og yrðu íslendingar en ekki Þjóð-
veijar. Þetta var ekki auðveld
ákvörðun, enda fullkomin óvissa um
það hvort dr. X fengi starf við
hæfi hér heima. Hann var þó fljót-
lega svo „heppinn" að hreppa fasta
háskólakennarastöðu, einn af sjö
umsækjendum. Dómnefnd þriggja
prófessora hafði umsóknirnar til
umijöllunar í átta mánuði og komst
að þeirri einróma niðurstöðu að dr.
X væri hæfastur af mörgum hæfum
umsækjendum, enda lagði hann
yfir 30 vísindaleg ritverk fram með
umsókn sinni, þar af tvær bækur
og fjölda greina sem birst höfðu í
erlendum fagtímaritum. Eins og
gefur að skilja hefur dr. X ekki
tekið sér sumarfrí í 20 ár, og sér
reyndar ekki fram á að geta leyft
sér þann munað næsta áratuginn.
Dr. X tilheyrir nýrri öreigastétt
hámenntamanna. Hann var 37 ára
gamall og eignalaus þegar hann
Halldór Ármann Sigurðsson
„Dr. X tilheyrir nýrri
öreigastétt hámennta-
manna. Hann var 37 ára
gamall og eignalaus
þegar hann fhitti aftur
heim til íslands eftir
langa og kostnaðar-
sama útivist.“
flutti aftur heim til Isiands eftir
langa og kostnaðarsama útivist.
Að öllu óbreyttu og eðlilegu er því
fyrirsjáanlegt að nettó ævitekjur
dr. X í fullu starfí hér heima verða
í mesta lagi u.þ.b. 30 milljónir króna
(30 ár x 12 mán. x 85.000 kr. að
frádregnum sköttum) og þá er
reyndar ekki reiknað með endur-
greiðslu námslána. Þessar ævitekj-
ur samsvara því að verkamaður eða
sjómaður sem hefur störf þegar
eftir skyldunám hefði til jafnaðar
u.þ.b. 50.000 kr. brúttótekjur á
mánuði (51 ár x 12 mán. x 50.000
kr., þar af engir skattar).
Það væri óneitanlega forvitnilegt
að frétta af svo sem eins og einu
„eintaki" af sjómanni eða verka-
manni, nú eða þá skrifstofumanni
í VR, sem hefur lægri nettó ævitekj-
ur fyrir dagvinnu sína en dr. X.
Um daginn las ég það í einhveiju
dagblaðinu að mismunurinn á því
verði sem trillukarlar fá fyrir fjög-
urra mánaða afla sé allt að
1.200.000 kr. eftir því hvar þeir
landa aflanum. Þessi mismunur
einn er rúmlega árskaup dr. X. Og
um svipað leyti voru fréttamenn
Ríkisútvarpsins víst að rifna af
stolti yfir togaraskipstjóra sem var
um hálfan mánuð að vinna fyrir
árskaupi doktorsins. En dr. X varð-
ar auðvitað ekkert um það. Sjó-
mennirnir okkar blessaðir eru hetj-
ur norðursins, okkar kúrekar, og
mennirnir sem finna upp forritin í
allar tölvusjárnar þeirra og kenna
þeim að ráða fram úr ensku leið-
beiningunum og reikna hnattstöð-
una eiga náttúrlega engan þátt í
neinni verðmætasköpun, hvað þá
mennirnir sem kenna forrituranum
og kennuranum, sem sagt dr. X og
hans líkar. Auk þess hefur dr. X
meiri áhyggjur af smiðnum, sem
var rúma viku að laga þakið á